Пәні бойынша «050117»- «Қазақ тілі мен әдебиеті», мамандығының 2 курс студенттерінің білімін бақылауға арналған

1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.

2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.

3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.

4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.

5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967

6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991
10 – сабақ. 5-апта
1. Көнерген сөздердің көркем шығармада қолданылуы («Қан мен тер»).

2. Сабақ түрі:Реферат.

3. Реферат тақырыптары.

1. 
   Сөз түрлері
   
2. 
   Көнерген сөздер
   
3. 
   Көнеру түрлері
   
4. 
   Көнеден жаңаға ауысқан сөздер
   
5. 
   «Қан мен тердегі» көнерген сөздер
   
6. 
   Көнеру процесінің өту кезеңдері
   
7. 
   Архаизмдер
   
8. 
   Историзмдер
   

Архаизмдер халықтың күш күн көріс тіршілігіне, салт –сана тұрмысына, әдет – ғұрпына , дүние нанымына қарай әр дәуірде өзгеріп, басқаша сөздермен ауысып, отырған немесе ескіріп біржола қалып қойған сөздер жатады. Қазақ тілінде архаизмдердің мынадай түрлері бар:

1. Мата – кездеме атауларына байлансыты архаизмдер: торқа, мақпал, шайы, мауыты, биқасап, барлат, ләстек, ақсаң, репес, манат, дүрия, парсайы, берен, тұқаба т.б.

2. Салт – сана, әдет – ғұрыпқа қатысты архаизмдер: сауын айту, ұрын беру, кит кию, тілеу азық, жарысқазан, томыртқа, тоқымқағар, отқасалар, бесік құда, қолкесер, барымта,.

3. Киім – кешек, ыдыс – аяқ атауларына байланысты архаизмдер: шидем, шекпен, күпі, жарғақ, аба, қоқы, жағлан, күләнәра, көкек, қазанқап, талыс, шөпшік, кебеже т.б.

4. Діни ұғымға байлансыты архаизмдер: қиямет, мүңкір – нәңкір, ахирет, құшыр, әзірейіл, кітап ашу, жын, пері т.б.

осы сияқты көнерген сөздер Ә. Нұрпейсовтің «Қан мен тер» романында да кездеседі. Оларды жинақтап, тақырыптарын анықтап отыру да маңызды іс болып табылады. Көнерген сөздердің көнеру дәрежесі үш түрлі болып келеді: а) әбден ұмытылып қолданыстан шыққан сөздер; ә) түбір қалпында жеке айтылмайтын, бірақ белгілі бір туынды сөздердің түбірінде сақталған көнерген сөздер: бүлдіршін, бадана, сүйрік т.б.; б) жеке сөздер ретінде қолданыстан шыққанмен мақал – мәтелдерде сақталған сөздер: торқа – жібек, жарақ – қару, күсу – жеру, қунау – сергу т.б.

5.Тапсырма: Қалаған тақырыбына реферат жұмысын жазу,қорғап шығу.
Қолданылатын әдебиеттер:

Негізгі:

1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.

2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975

3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.

4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.

5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.

6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.

7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.

8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.

9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977

10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.

11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974

12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974

13.Көне түркі сөздігі, А., 1969

14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989

15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976

16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992

17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992

1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.

2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.

3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.

4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.

5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967

6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991
11 – сабақ. 6-апта.

1. Қазақ тіліндегі сөз варианттарының қызметі.

2.Сабақ түрі:Сұрақ-жауап.

3.Сұрақтар:

1. 
   Сөз түрлері
   
2. 
   Вариант туралы түсінік
   
3. 
   Варианттың ерекшелігі
   
4. 
   Төл сөздердегі вариант
   
5. 
   Шеттен келген сөздердегі вариант
   
6. 
   Сөз мағынасы және вариант
   
7. 
   Сөз вариантының үш түрлі белгісі
   
8. 
   Жеке сөз және вариант
   

10.Сөздің лексикалық қызметі

11.Сөз нұсқалары туралы мәлімет

12.Сөз нұсқаларының қызметі

13.Сөз нұсқаларының тақырыптары

14.Сөз нұсқаларының түрлері

15.Сөз нұсқалының ерекшелігі

16.Сөз нұсқаларының сөйлемдегі орны

17.Сөз нұсқаларының зерттелуі
Теориялық мәлімет:

Сөздің лексикалық бірлігінде ешқандай өзгешелігі жоқ, морфемдік құрамы, ұқсас құрылымдарды сөз варианттары дейміз. Мысалы: риза – разы – ырза, дәнеме – дәнеңе, ештеме – ештеңе, әжім – ажым, әжуа - ажуа, үлгіру – үлгеру, суару – суғару, түгендеу – түгелдеу, жұбану – жуану – уану, ұқсау – ұсау, тырнақтау – тірнектеу, айқай – айғай, қария – кәрия, абдыра- әбдіре, бешпет – бешпент, әне - әні, мүлде – мүлдем, гөрі – көрі, сонан – содан, осынан – осыдан, бәле –пәле, бірдеме – бірдеңе, түңлік – түндік, ертек – ертегі, әшейін - әншейін, кәне – кәні, балуан – палуан, бекіре – мекіре, пияз – бияз, азар - әзер, дайын – даяр, мұнша – бұнша, барабар – парапар, екіншілей – екіншідей, жылылай – жылыдай, зәлім – залым, қане - кәне, қазір – кәзір, сөйтіп – сүйтіп, бана – мана – бағана, найзағай – нажағай, үйткені - өйткені, сайтан – шайтан, пенде – бенде т.б.

Осы тәріздес фонетикалық варианттар бір сөздің дыбыстық құрылымы жағынан түрленуі деп есептеледі. Бұл сияқты түрлену сөздің лексикалық мағынасын өзгертуге пәлендей себеп бола алмайды. Сондықтан да бұлар әр басқа сөз емес, неше вариант болса да бір сөз ретінде танылады.

Сөз варианттары мынадай үш түрлі белгі арқылы ажыратылады: а) сөздің түбірлерінде ортақ ұқсастық болуы қажет; ә) лексика – семантикалық жалпылығы (ұқсастығы) сақталу керек; б) дыбыстық өзгешелігі лексика – семантикалық өзгеріс тудырмауға тиіс.

Шеттен кірген сөздердің кейбіреулері басқа тілге ауысып келгенде, екі не одан да көп вариантта айтылады да, жүре келе сол варианттардың әрқайсысы әр түрлі мағына алып, бір – бірінен сараланып бөлініп, өз алдына дербес сөз болып қалыптасады. Бір кезде қазақ тіліне араб, парсы тілдерінен ауысқан көптеген сөздер бірнеше вариантта айтылған болса, қазір сол варианттар жеке – жеке сөз болып, дараланып бөлінеді: әл – хал, қисап – есеп, рекет - әрекет, ғылым – ілім т.б.

5.Тапсырма:Жоғарыда берілген сұрақтарға жауап беру, сөздің түрлері, ерекшеліктері, зерттелуі туралы мәліметтер қарастыру.

Қолданылатын әдебиеттер:

Негізгі:

1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.

2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975

3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.

4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.

5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.

6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.

7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.

8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.

9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977

10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.

11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974

12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974

13.Көне түркі сөздігі, А., 1969

14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989

15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976

16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992

17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992

1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.

2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.

3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.

4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.

5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967

6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991
12 – сабақ. 6-апта

1. Академик І. Кеңесбаевтың фразеологизмдер жөніндегі зерттеулері.

2. Сабақ түрі:Сұрақ—жауап.

3.Сұрақтары:

1. 
   Фразеология туралы түсінік
   
2. 
   Фразеологизмнің түрлері
   
3. 
   Фразеологизмнің белгілері
   
4. 
   Фразеологизмнің қолданылу ерекшеліктері
   
5. 
   Қазақ тіліне тән фразеологизмдер
   
6. 
   Фразеологизмнің тақырыптық түрлері
   
7. 
   Фразеологизм және аударма
   
8. 
   Аудармадағы фразеологиялық құбылыс
   
9. 
   «Термин» сөзінің анықтамасы
   
10. 
    Термин және қоғам
    
11. 
    Терминнің өзіне тән белгілері
    
12. 
    Терминнің қалыптасуында қоғамдық өзгерістердің ықпалы
    
13. 
    Терминологиялық лексика
    
14. 
    Терминнің жасалу жолы
    

Ұлы ұстаз академик І. Кеңесбаевтың қазақ тіл біліміне сіңірген еңбегі орасан. І. Кеңесбаев тек ғана ғалым емес, қоғамдық лауазымдарды да атқарған тұлға. Академик І. Кеңесбаев Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданында 1907 жылдың 15 ақпанында дүниеге келген. Тіл білімінің басқа салаларымен бірге академик І. Кеңесбаев қазақ тіліндегі фразеологизмдерді жан – жақты зерттейді. Қазақ тілінің фонетикасын едәуір зерттеп, ол туралы ғылыми еңбек жазды (Қазіргі қазақ тілі, А., 1962). Қазақ тілінің морфологиясын да біршама сөз етіп, мектептерге арнап оқулықтар да жазған. Соңғы кездегі еңбегі 1977 ж. Алматыда жарық көрген «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» болып табылады. Аталған еңбек Қазақстанның мемлекеттік сыйлығын алғаны зиялы қауымға белгілі фразеологиялық мұндай ауқымды сөздік түркі тілдерінің ешқайсысында жоқ. Фразеологиялық сөздікте қазақ тілінде қолданылатын фразеологизмдер толыққа жуық қамтылған. Әрине, кез келген ғылыми еңбекті біраз жылдардан соң толықтыра, жетілдіруге болады. Ғылым мен техниканың дамуы адамның ой - өрісінің жетілуі, ғылыми дүниеге де әсер етпей қоймағаны анық.

1.Фразнология туралы мәлімет

2.І.Кеңесбаев шығармашылығы

3.«Қазақ тілінің фразнологиялық сөздігінің» құрылымы

4.Сөздіктегі төрт түлік малға байланысты фразеологизмдер

5.Өнер білімге байланысты фразеологизмдер

6. Соматизмге байланысты фразеологизмдер

7. Ден саулыққа байланысты фразеологизмдер

8.Жыл мезгіліне байланысты фразеологизмдер

9. Еңбекке байланысты фразеологизмдер

Жоғарыдағы пунктерге сай дайындалу.

Қолданылатын әдебиеттер:

Негізгі:

1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.

2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975

3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.

4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.

5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.

6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.

7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.

8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.

9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977

10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.

11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974

12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974

13.Көне түркі сөздігі, А., 1969

14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989

15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976

16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992

17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992

1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.

2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.

3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.

4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.

5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967

6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991
13-сабақ. 7-апта.

1.Акад. Ә.Қайдар және терминология

2. Сабақ түрі:Конспект.

3. Сұрақтары:

1.Терминология туралы түсінік

2.Терминнің белгілері

3.Термин жасаудағы баспасөз қазметі

4.Терминге қойылатын талаптар

5.Терминнің мағынасы

6.Терминнің ғылымдағы маңызы

7.Термин жасаудың жолдары

8. Тілдегі жаңа терминдер

9.Терминдердің қолданысы

1. 
   Тіл және оның қызметі
   
2. 
   Тіл туралы заң
   
3. 
   Тіл туралы заңның кемшілігі
   
4. 
   Тіл – қатынас құралы
   
5. 
   Тіл және қоғам
   
6. 
   Тілдік орта туралы сөз
   
7. 
   «Үш тұғырлы тіл» туралы пікір
   

Қазіргі күнде қазақ тілі үшін күрес жүріп жатыр. Қазір қазақ тілінің мемлекеттік дәрежесін сақтау үшін бірсыпыра жұмыстар жүргізілуде. Тіл үшін тартыс екі майданда жүріп келеді. Бірі – қазақ тілінің әлеуметтік қызметін күшейту, яғни мемлекеттік тіл ретінде гі орнын таныту майданы туралы болса, екіншісі – сол майданға жетілген тіліміздің қолданыс мәдениетін көтеруге қатысты күрес. Алдымен, бірінші майдан жөнінде бір – екі сөз айталық. Қандай тіл болса да, құбылыстың кезеңдері болды. Басталар кезі, орта тұсы, қазіргі кезеңі деген сияқты. Біз бүгін тілге тиек етіп отырған қазақ тілі туралы үлкен әңгіменің, проблеманың да өз кезеңдері бар. Ең алғашқы кезеңі – қазақ тіліне мемлекеттік тіл деп жариялаған өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының бас кезі. Қазақ тілін мемлекеттік тіл деп жариялағаннан кейін қазақ бала-бақшаларын , қазақ мектептерін көбейту керек еді, ол бізде болмады. Қазақ тіліне деген мұқтаждық қалыптаспады. Барлық мекемелер істі қазақ тілінде жүргізсін деген нұсқаулар қағаз жүзінде қалды. Қазақ тілінің өз елінде өгейдің күйін кешіп жүргені билік басындағыларға тікелей байланысты. Парламент қазақша сөйлемесе, бірде – бір заң қазақ тілінде жызылмаса, қазақ тілінің көсегесі қалай көгерсін. Қазақстанда шығарылатын түрлі заттардың атаулары қазақ тілінде жазылмай келеді. Барлық оқу орындарында қазақ тілін оқытуды міндеттей де жоқ. Тіл жанашыры М. Шаханов қара сөзбен де, өлеңмен де тілді сақтау, мәртебесін биіктету туралы шырылдап айтып келеді, бірақ оған құлақ асып жатқан ешкім жоқ. Сондықтан қазақ тілінің, яғни мемлекеттік тілдің қазіргі жайы мүшкіл

1. 
   Тіл және оның қызметі
   
2. 
   Тіл туралы заң
   
3. 
   Тіл туралы заңның кемшілігі
   
4. 
   Тіл – қатынас өұралы
   
5. 
   Тіл және қоғам
   
6. 
   Тілдік орта туралы сөз
   
7. 
   «Үш тұғырлы тіл» туралы пікір
   
8. 
   Тілдің қолданыс дәрежесі
   

1. 
   Тіл туралы пікірлер
   
2. 
   Жазған конспектінің мазмұнын айту
   
3. 
   Мемлекекттік тіл туралы М. Шахановтың жазғандарын түсіндіру
   
4. 
   Тілдің қоғамдағы қызметін түсіндіру
   
5. 
   «Үш тұғырлы тіл» туралы өзіндік ойын білдіру
   
6. 
   Іс – қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру туралы пікірлерді сараптау
   

1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.

2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975

3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.

4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.

5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.

6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.

7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.

8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.

9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977

10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.

11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974

12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974

13.Көне түркі сөздігі, А., 1969

14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989

15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976

16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992

17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992

1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.

2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.

3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.

4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.

5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967

6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991

15 – сабақ. 8-апта

1.Қазақ тіліндегі коммуникативті семантика негіздері

2.Сабақ түрі:Сұрақ-жауап

3.Сұрақтары:

1. 
   Тіл туралы түсінік
   
2. 
   Тілдің қоғамдағы орны
   
3. 
   Тіл және қоғам
   
4. 
   Тілдің коммуникативті қызметі
   
5. 
   Сөздердің мағыналық түрлері
   
6. 
   Синоним
   
7. 
   Антоним
   
8. 
   Омоним
   
9. 
   Сөздің тура мағынасы
   
10. 
    Ауыспалы мағына
    

Қазақ тілінің семантикасы жөнінде ғылыми еңбектерде аз жазылып жүрген жоқ. Солай болса да. әлі де айтылар ой, пікірлер басшылық. Сөздің мағыналық топтары, мағыналық түрлері туралы мәселелер тіл білімі бойынша ғылыми еңбектерде айтылып келеді. Сөз барлық орында бір түрлі мағынада жұмсалмайтыны белгілі. Сөздің тура және ауыспалы мғынасы, көп мағыналылығы, омоним, синоним, антоним болып жұмсалып, түрліше мағынаға ие болып келетіні белгілі. Синоним ретінде жұмсалғанда , тілдің сөйлемнің стилистикалық бояуы қалыңдай түсіп, айтатын оймыз айшықтала түседі. Мұның өзі сөйлем құрауда, сөйлегенде бір сөздің қайталана беруін болдырмауға жол ашады. Адам ойын жеткізуде тілдің семантикалық негіздері ылғи да есепке алынып отырады. Қазақ тілінің семантикасы туралы арнай еңбек жазған профессор М. Оразов тілдің семантикалық негіздеріне кеңінен тоқталып, өзіндік тұжырым жасаған. Семантика туралы басқа еңбектерде де біршама пікірлер айтылған. Академик І. Кеңесбаев пен Ғ. Мұсабаевтардың «Қазіргі қазақ тілі» атты Алматыдан 1962 ж. шыққан еңбекте де біршама пікірлер айтады.

1. 
   Семантика туралы пікірлерді талдау
   
2. 
   Сөздің мағыналық түрлеріне арналған мысалдарды талдау
   
3. 
   Мағына және ұғым
   
4. 
   Сөздің коммуникативті және экспрессивті мағынасы
   

1. 
   Сөз және мағына
   
2. 
   Сөздің мағыналық түрлері
   
3. 
   Анатомиялық атаулардың қызметі
   
4. 
   Анатомиялық атаулардың түрлері
   
5. 
   Ағза атауларының қолданысы
   
6. 
   Көркем шығармадағы ағза атаулары
   
7. 
   Кейбір сомантизмдердің этимологиясы
   
8. 
   Ағза атауларының сөз тіркесін құраудағы қызметі
   
9. 
   Ағза атауларының морфологиялық құрамы
   
10. 
    Анатомиялық атаулардың буын саны
    

Қазақ тіліндегі қолданылатын сөздердің мағыналық топтары алуан түрлі. Адам баласының өмірінде ағза атауларының орны ерекше екендігі белгілі. Адамзат тарихында адамның еңбекке үйренуінің өзінде адамның дене мүше атаулары, екінші сөзбен айтқанда, соматизмдер тіліміздегі сөздердің үлкен тобын құрайды. Ағза атаулары болып келетін сөздерді түркі тілдерінде де, орыс тілінде де зерттеу кенжелеп қалған. Түркі тілдерінда ағза атауларын Ф.Г. Исхаков салыстырмалы түрде зерттеген. Орыс тілінде туыстық атаулары туралы еңбегінде А.П. Покровская біршама сөз еткен. Өзбек тілінде Д. Х. Базырова ағза атаулары туралы ғылыми еңбек (кандидаттық диссертация) жазған болатын. Бірақ онда ғылым негізінен төрт – ақ сөзге тоқтап, ағза атауларын соған байланысты сөз етеді. Қол, аяқ, бас, қарын деген сөздерге талдау бере отырып, басқа атауларды тек атаумен шектеледі. Қазақ тілінде аталған тақырыпқа осы жолдардың авторы (Жидебаев Қ. Қазақ тіліндегі анатомиялық атаулар, КДА., А., 1978) біраз қалам тербеген. Журнал, түрлі жинақтарда бірнеше мақала жарияланған. Адам ағза атпаулары тілімізде түроіше мағынада жұмсалады, тіпті синонимдер ретінде де қолданылатын тұстары да бар. Ол туралы «Қазақстан мектебі» журналында ғылыми мақалалар жаоық көрген.

Ағза атауларымен байланысты сөз тіркестері де баршылық. Жоғарыда айтылған еңбекте ағза атауларының қатысуымен жаслған сөз тіркестері топтастырылған. О. Бөкей шығармаларында ағза атаулары және олар арқылы жасалған сөз тіркестері молынан кездеседі.