Жер бетіндегі ауалы ортада тіршілік ететін жануарлардың экологиялық ерекшеліктері

Жер бетіндегі ауалы ортада температура кенет және жиі өзгереді. Жер бетінде жарық мол, қысым аз, ылғал құбылмалы. Басқа тіршілік орталарымен салыстырғанда ылғалдың тапшылығы жиі кездеседі.

Жер бетіндегі тіршілікке негізгі әсер етуші фактордың бірі – ауа. Адамзат ұзақ уақыттар бойында ауаны қарапайым бір ғана заттан тұрады деп ойлап келген. Тек XVIII ғасырда ғана француз ғалымы Антуан Лоран Лавуазье ауа көптеген газдардың қоспасынан құралатынын анықтады. Құрғақ таза ауаның көлемінің 78 пайызын азот, 21 пайызын оттегі, 0,9 пайызын аргон, 0,003 пайызын көмірқышқыл газы иеленеді. Ауаның жер бетіне ең жақын төменгі қабаты тропосфера деп аталады. Тропосфера қабаты Жер шарының полюстерінде жер бетінен бастап 7км биіктікке дейін, экваторлық орталық белдемде 18 км биіктікке дейін созылады. Жер бетінен, мұхиттардан буланып ауаға шыққан су буы түгелдей және атмосфералық барлық ауаның 75 пайызы тропосфера қабатында шоғырланған. Сол себептен ауа райының барлық құбылыстары тропосферада пайда болады. Жер бетіндегі климат пен ауа райы атмосфералық ауадағы су буының (немесе бұлттың) мөлшеріне, қысымның және жылудың таралуына байланысты. Су буы (бұлт) күн сәулесін өзіне сіңіріп жер бетінің салқындауына себепкер болады. Су буы ауаның қысымын молайтуының салдарынан жел соғады. Ауа салқындағанда су буы (бұлт) тамшыға айналып жауын-шашын болады. Бұның бәрі жер бетінде жүрілетін ауа райының барлық құбылыстары ауаның төменгі қабатындағы (тропосфера) өзгерістерге байланысты екенін мәлімдейді. Жер бетінен жоғарылаған сайын ауаның температурасы біртіндеп салқындап 12 км биіктікте – 55°С -қа жетеді.

Жер шарын қоршаған ауа қабатының қалыңдығы 1000 километрге жуық – шамамен Жердің радиусының төрттен бір бөлігіндей қалың қабат түзеді. Ал оның салмағы жердің салмағынан миллион есе кем. Бірақ ауа болмаса жер бетінде тіршілік болуы мүмкін емес. Адам тәулігіне 12-15кг ауамен тыныс алады, бұл әрине, адамның тәулігіне қажетті ас пен судан анағұрлым артық. Адам ассыз бірнеше жұма, сусыз бірнеше күн төзеді, ал ауасыз небары бес минут қана төзе алады.

Сонымен қатар атмосфера қабаты Ғарыштан Жер бетіне келетін көптеген қауіптен қорғайды: метеориттердің көбі жер бетіне жетпей ауа қабатында жойылады (ауамен үйкеліскенінің әсерінен қатты қызып, күйіп кетеді); күн энергиясының күшін бәсеңдетіп Жер бетін шамадан тыс қызудан қорғайды; тәуліктік температураның ауытқуын бәсеңдетеді. Егер Жер шары ауамен қоршалмаған болса жер бетіндегі температура күндіз +100 градустан астам ысып, түнде -100 градусқа жетіп суытады да, тәуліктік температураның ауытқуы 200 градустан асып кетер еді. Ал жаз бен қыстың температурасының айырмашылығы бұдан да әлдеқайда артық болар еді. Бұндай жағдайда біздің Планетамызда тіршілік ету зор қиыншылыққа ұшырайтыны күмәнсіз. Атмосфералық ауа күн сәулесін миллиондаған ұсақ бөлшектерге бөліп, оны таратады. Осылайша Жер бетінің жарықпен біркелкі қанымдалуына себебін тигізеді.

Ауа арқылы дыбыс тарайды. Ауа жоқ болса, Жер шарына мәңгі үнсіздік орнап, жануарлар мен адамда есту, сөйлеу, дыбыс қатынасы дамымас еді.

Тірі ағзалардың тіршілік ортасы ретінде атмосфераның негізгі бір қасиеті – оның тығыздығының тым аздығы: ауаның тығыздығы судың тығыздығынан шамамен 800 есе кем. Сол себептен ауаның салмақ көтеру қабылеті сумен салыстырғанда өте аз, жоқтың қасы. Сондықтан ауа ешбір жануарға тірек (субстрат) бола алмайды. Сол себепті ауада тірі ағзалар тұрғылықты мекендеп тұрақтауға мүмкіндік жоқ. Ауада ұшып тіршілік ететін жануарлардың барлығы жер беті мен суды тұрақтайтын негізгі мекенжай етіп өмір сүреді. Ауада ұшып тіршілік ететін жануарлардың өмірі міндетті түрде жер бетімен байланысты болғандықтан бұл тіршілік ортасы ж е р б е т і л і к а у а л ы о р т а деп аталады. Дәлірек айтқанда, құрлықтың үстінде және оған жанасқан ауа қабатында тіршілік ететін жануарлардың тобын құрайды.Ауа оны тыныс алуға қажетті оттегімен қанымдайды, жер беті су мен қоректік заттың көзі ретінде және тұрақтайтын мекенжайлық рөл атқарады.

Ауалы ортадағы жануарлардың басым көпшілігі жер бетінен 50-70 метрлік биіктікке дейін (ағаштардың сұлбасының биіктік деңгейі) топтасып мекендейді. Кейбір құстар мен қанатты жәндіктер ауаның 10-12 км-лік биік қабатына дейін ұшып шығатыны белгілі. Бірақ онда ұзақ уақыт тұрақтап тұра алмайды. Биік таулардың теңіз деңгейінен 6500 метрлік шыңында кейбір өрмекшілер мен жәндіктер мекен ететіні айқындалған. Бірақ ауада емес тау басындағы жер бетінде тіршілік етеді.

Ауаның тығыздығы аз болғандықтан жер бетіндегі жануарлар денесінің пішінін тұрақты сақтап, өз салмағын өзі көтеріп ұстап көтеру үшін олардың денесіне берік тірек қажет болған. Сондықтан су жануарларымен салыстырғанда жер бетінде тіршілік ететін жануарлардың ішкі, сыртқы қаңқа сүйектері жақсы дамыған. Омыртқалы жануарлардың ішкі қаңқа сүйегі, жәндіктердің сыртқы хитин жамылғысының қай-қайсысы да денесінің салмақ күшіне қарсылық көрсетіп, тірек болу арқылы жануардың денесін қажетті жағдайға сәйкес дұрыс орналастыруға және көтеріп тұру міндетін атқарады. Су жануарларының денесіндегі қатты мүшелер әдетте қорғаныс құралының (м: былқылдақ денелілердің бақалшағы) немесе бұлшық еттерін бекітіп тұруға (шаянтәрізділердің сыртқы сауыты, балықтың қаңқа сүйегі) міндетін атқарады.

Ауаның тығыздығы аз болғандықтан жануарлардың қозғалысына сонша кедергі бола алмайды. Сол себепті жер бетінде (сонымен қатар суда және топырақта) тіршілік ететін көптеген жануарлар ауаның осы тиімді қасиетін пайдаланып эволюциялық даму барысында ауада ұшу қабылетіне ие болған. Ұшуды игерудің жануарларға беретін пайдасы зор: ұшу арқылы жыртқыштардан оңай құтылады, қорегін және қолайлы мекенін оңай тауып алады, үлкен су, ағынды өзен, биік тау тәрізді жер бедерінің кедергілеріне бөгелмей тарап мекенжайын кеңейтеді т.б. Жер бетін мекендейтін жануарлардың 75 пайызға жуық түрі ауада белсенді ұшу қабылетін игерген. Ұшуға қабылеттілердің көбі құстар мен жәндіктер. Сүтқоректілер (қолқанаттылар, теріқанаттылар) мен бауырымен жорғалауыштардың (кейбір ешкемер тұқымдастар, мысалы: ұшқыш айдаһар атты кесіртке) да кейбірі ұшуға қабілетті.

Жануарлардың көбі бұлшық еттерінің күшімен қанатын қағып ауада белсенді қозғалу арқылы ұшады. Ал біраз жануарлар ауаның ағымының бағытымен белсенсіз қалықтап ұшуға бейімделген. Ауада қалықтап ұшу арқылы таралатын жануарлар а э р о п л а н к - т о н д а р деп аталады. Мысалы қарапайымдардың цистасы, кішкене денелі жәндіктер, кенелер, өрмекшілер аэропланктондарға жатады. Ауаның қозғалысы арқылы (яғни жел арқылы) жануарлардың бір мекеннен екінші мекенге көшіп таралуы а н е м о х о р и я деп аталады. Ауада қалықтау арқылы тарайтын жануарлардың дене құрылымында арнайы дамыған бейімделу сипаты болады. Мұндай сипаттарға жануарлардың дене мөлшерінің кішіреюі, денесінен әртүрлі өсінді, салпыншақтар өсіп шығу арқылы немесе тұлғасымен салыстырғанда қанатының ауданы үлкеюі арқылы т.б. жолдармен денесін жеңілдету тәсілдері жатады (8-сурет).

Жел жануарлардың тіршілігіне күшті әсер етеді. Көптеген жәндіктер желге қарсылық жасап алмайтындықтан күшті жел тұрған кезде ұша алмайды. Мысалы бал арасы 7-9 м/сек желде, ал үнсіз масалар 3,6 м/сек желде ұша алмайды.

Желдің әсерінен жануарлардың денесіндегі ылғал тез буланып, ылғалдың тапшылығына ұшырайды және желді кезде жануарлар жылуын сақтай алмайды. Желді кезде жануарлардың ыстыққа төзімділігі артады, ал суыққа төзімділігі бәсеңдейді.

Жер бетіндегі ауаның құрамында оттегінің мол (таза ауада - 21%) болуы ондағы жануарлардың зат алмасуының қарқынды жүріліп, жасушаларда тотығу процесі пәрменді жүрілуіне мүмкіндік мол. Ғалымдардың жорамалдауынша гомойотермді жануарлардың алғаш жер бетіндегі ауалы ортада пайда болуы да ондағы оттегінің молдығына байланысты деп көреді. Суда жануарлардың таралуына ондағы оттегінің аздығы шектеуші фактор болатыны белгілі. Ал жер бетінің қай бөлігінде де оттегі жеткілікті болғандықтан, жануарлардың тіршілік етуі оттегінің мөлшерімен шектелмейді.

1 – қысқатұмсық маса, 2 – берішші шыбын, 3 – хермес деген теңқанатты жәндік, 4 – жарғаққанат жәндік, 5 – жалқы жібек көбелегінің дернәсілі

Жер бетіндегі ауалы ортаның негізгі бір ерекшелігі – ондағы ылғалдың тапшылығы және оның өте құбылмалылығы. Сондықтан жер бетілік жануарлар денесінің ылғалын сақтауға және үнемдеуге әртүрлі жолмен бейімделген. Су жануарларының тыныс алу мүшелері (желбезек) денесінің сыртында орналасатыны бәрімізге мәлім. Ал жер бетіндегі жануарларда тыныс мүшелері (өкпе, трахея) денесінің ішінде орналасуының өзі демімен бірге ылғал сыртқа бөлінуін азайтуға бағытталған эволюциялық бейімделу. Ұрығы қағанақ (амнион) сұйығының ішінде даму тек құрлықта дамитын омыртқалы жануарларға тән. Бұл да ұрығын кеуіп кетуден қорғаған эволюциялық құбылыс. Сонымен қатар буынаяқтылардың денесінің сырты хитинді кутикуламен қапталуы, бауырымен жорғалаушылардың терісінің сырты мүйізденген қабыршақпен қапталуы, т.с.с. терісі арқылы денесіндегі ылғалдың булануын шектеп денесіндегі суды үнемдейтін морфологиялық бейімделулер дамыған. Ыстық кезде көлеңкені паналау, ін қазып мекендеу, қуаңшылық кезде сулы мекенге ауып көшу, ылғал жетіспеген кезде зат алмасуын күрт төмендетіп анабиоз күйге түсу сияқты бейімделудің мінездік түрлері де денесіне ылғал жинауға, оны үнемдеп жұмсауға бағытталған. Құрлықта мекендейтін көптеген жануарлар ешқандай су ішпей, тек қана жеген қорегінің құрамындағы суды пайдаланып тіршілік етеді. Өсімдік пен жануарлардың жалпы салмағының 60-90 пайызын су иеленетіндіктен көптеген шөпқоректі және етқоректі жануарлар тіршілігіне қажетті суды қоректену арқылы қамтамасыз етуге мүмкіндігі толық. Ит 1 кг кролик етін жеудің нәтижесінде денесіне 848 мл су қорын жинайтыны анықталған (Шмидт – Нильсен, 1972).

Тек қана құрғақ қорекпен қоректеніп, аса қуаң шөлдерде тірішілік ететін жәндіктер ас қорыту барысында тотығу процесінің нәтижесінде зат алмасудан (метаболизм) пайда болған суды пайдаланады. Мысалы, Оңтүстік Африканың Намиб шөлінің құмында Gonops sp. дейтін қара қоңыз кездеседі. Намибте жауын-шашынның жылдық мөлшері 2-75 мм-ден аспайды, жазғы ауаның температурасы 40-42 градусқа жетеді, ешбір өсімдік өспейді. Бірнеше жүз километр қашықтықтан желмен ұшып келген құрғақ шөптің қалдығымен қоректенудің нәтижесінде Gonops метаболиттік су шығарып алатыны анықталған. Құрғақ ұнмен қоректенетін ұн қара қоңызы (Tenebrio molitor) жүн киімдердің жүнін жеп дамитын киімжегі көбелектің (Tinea pellionella) дернәсілі де зат алмасудан пайда болған суды пайдаланып тіршілік етеді (Гиляров, 1970).

Эволюциялық даму барысында жануарлардың кейбіреу басқа тірі ағзаларды тіршілік ортасы ретінде пайдаланып, тірі ағзаның денесінде өмір сүруге бейімделген. Көп жасушалы жануарлардың дерлік барлығы қандай бір немесе бірнеше басқа жануарлардың тіршілік ететін ортасы болып міндет атқарады. Тірішілік ортасы болушы жануар ие ағза деп аталады. Бірігіп тіршілік ету иеге де, иенің денесінде мекендеушіге де пайдалы болса, олар өзара симбиоз (грекше: symbisis – бірге тұру) тіршілік құрайды. Көбінде тіршілік ортасының рөлін атқарушы ие жануарда мекендеуші жануар иесінің ағзасымен қоректеніп оған зақым келтіру арқылы өзіне пайдалы жағдай туғызып алады. Осылайша ие ағзаның денесін тіршілік ететін орта және қоректік көз ретінде пайдалану арқылы тіршілік етуді паразиттік тіршілік деп атайды. Бір жануар екінші бір жануардың (немесе өсімдіктің) ағзасын тіршілік ортасы болдырып өмір сүрудің бірнеше жолы бар. Бұл туралы келесі бөлімдерде толығырақ баяндалады.

Әрбір тіршілік ортасында және оның әрбір бөлігінде үлкенді-кішілі алуан түрлі жануар тіршілік етеді. Тіршілік ету үшін жасайтын әртүрлі іс әрекеттерінің нәтижесінде бұл жануарлардың арасында көптеген күрделі қатынастар пайда болады. Өзара байланысқан қатынастарының кейбіреуі олар үшін пайдалы, кейбіреуі зиянды болуы мүмкін. Бірақ бірімен бірі себептесіп байланысқан мұндай қатынастан тыс ешбір жануар өмір сүре алмайды. Өйткені ағзалар өзара бейімделіп тіршілік етуінің нәтижесінде ғана биоценозды құрап тұра алады. Бұл туралы К. Мебиос- Г.Ф.Морозов қағидасы: «биоценоздағы түрлердің бір-біріне бейімделгені соншалық, олардың бірлескен қауымы өзінің ішіндегі қайшылық пен бірлікті бір жүйеге үйлестіріп біртұтастықты сақтайды» деп тұжырымдайды.

Жануарлардың өзін қоршаған басқа тірі ағзалармен әсерлесіп жасайтын өзара қатынасының түрі өте мол және күрделі. Дегенмен оларды биоэкологиялық маңызына сәйкес түрішілік және түраралық қарым- қатынас деп екі топқа жіктейді. Түрішілік қарым қатынасқа бір түрге жататын ағзалардың арасындағы қарым қатынастар, түраралық қарым қатынасқа екі басқа түрге жататын жануарлардың арасындағы байланыстар мен қарым- қатынастар қарастырылады.

Бір түрге жататын ағзалардың биологиялық сипаттары мен экологиялық талаптары бірдей болғандықтан ( мысалы, олар бір мекенде бірге өмір сүреді, қоректік талғамы бірдей, жыныстық белсенділігі бір мезгілде басталады, т.б.) олардың арасындағы түрішілік қатынас әрдайым үздіксіз жүріледі және тіршілігінің әр түрлі жағын түгел қамтиды: көбею, даму, қоректену, жауыннан қорғану, қауіптен сақтану, т.б. Сондықтан жануарлардың түрішілік қарым қатынасы олардың тіршілігі үшін шешуші рөл атқарады. Әсіресе жануарлар бір жерге көптеп шоғырланып, популяцияның тығыздығы артқан кезде популяцияны құрайтын ағзалардың өзара әрекеттесуі жиілеп түрішілік қатынас қарқынды жүріледі. Мысалы, жыл құстары оңтүстікке қайтарда жиналып топтасқан кезде, жау торғайлар қыста топ құрғанда, бұғылар мен киіктер үйірге топтасып шағылысуы кезінде, құстар құз базарына шоғырланып жұмыртқалаған кезде, балықтар уылдырық шашатын мекеніне топтасқан кезде, аумалы шегірткелер үйірлескен кезде олардың бір біріне жасайтын ықпалы молаяды.

Түрішілік қатынастар бірін бірі қорғау, сақтандыру, ұриақтарына қамқорлық жасау, жайлы орын мен қорегін іздеп табуға себін тигізу тәрізді өзара көмектесу бағытында жүрілуімен қатар түрішілік бәсекелестерге негізделген қайшылықтар да туындайды. Мысалы, күдірқодастар топ қасқырдан үйірін қорғау үшін әлсіздерін үйірдің ортасына алып, күштілері қасқырдың шабуылына қарсы тұрып айбат көрсету арқылы үйірін сақтайды. Дәмді гүлдің көп өскен жерін іздеп тапқан баларасы ұясына тура ұшып келіп, ұядағы араларды сол жерге бастап алып барады. Ұясын, ұрпағын қорғау жануарлардың басым көпшілігіне тән қасиет. Жануарлардың ұрпағын туатын уақыты жылдың жылы мезгіліне сәйкесуінің өзі эволюциялық табиғи сұрыптаудың нәтижесінде ұрпағын шығынға ұшыратпауға бағытталған бейімделу. Бал ара, құмырсқалар, т.б. қауымдас тіршілікті буынаяқтылар жұмыртқалары мен дернәсілдерін күн сайын жемдеумен қатар құмырсқалар дернәсіл, жұмыртқаларын күндіз илеуінің беткі қабатына шығарып күннің қызыуына жылытады, ал түнгі салқында илеудің түбіне тасып апарып орналастырады. Құстар мен жыртқыш аңдар балапан, балаларын жемдеп асыруымен қатар ұшуға, жемін тауып ұстауға, өлтіруге үйретеді. Міне мұның бәрі бір түрге, бір популяцияға қарасты жануарлардың өзара көмектесу бағытында жүрілетін түрішілік қарым қатынастар.

Бір түрге жататын жануарлардың арасында біреуі екінщісінің тіршілігіне кері ықпалын тигізетін қайшылықтар да аз емес. Мұның көбі түрішілік бәсекелестен туындайды. Бір жерде мекендейтін, бір түрге жататын жануарлар қорек үшін, қолайлы орынжай үшін, жыныстық қатынас кезінде жұптасатын ағза үшін өзара бәсекелеседі. Жем жинайтын мекенін қорғап өзара таласу, біреуінің тапқан жеміне екіншісі ортақтасу үшін таласу, жұптасатын ұрғашы жануарларды иемдену үшін еркектері өзара таласу көптеген жануарларға тән қасиет. Түрішілік қайшылықты қатынастардың нәтижесінде қайшыласып қарсыласқан екі ағзаның біреуі жеңіліп ұтылады, екіншісі басымдылық көрсетіп ұтады: ағзалардың біреуіне пайдасыз, екіншісіне пайдалы әсерін тигізеді. Мысалы, жемге таласқан екі жыртқыштың біреуі жемді тартып алып, екіншісін аш қалдырады. Үйірге таласып сүзіскен екі құлжаның біреуі екіншісін жарақаттап, не өлтіріп үйірді (ұрғашыларын) тартып алады. Бұл қатынас әсерлескен екі ағзаның біріне пайдалы, екіншісіне пайдасыз болғанымен жалпылай алғанда популяция үшін, түр үшін аса зор пайдалы әсерін тигізеді. Бәсекелес, талас кезінде бәсекелестікке қабілеті аз, әлжуаз нашарлары жеңіліп, күштілері сұрапталып қалатындықтан олардан туған ұрпақтың сапасы жақсаруы нәтижесінде жалпы популяцияның, түрдің өміршеңдігі артады. Түрішілік қарым қатынастың популяцияны сақтауға және оның өміршеңдігін жақсартуға тигізетін бұдан басқа да пайдасы көп:

Өзінің туысын немесе тумасын жеп тіршілік ету (каннибализм) арқылы популяцияның өміршеңдігін жақсартатын түрішілік қарым қатынастың түрі де кездеседі. Мысалы, қарақұрт атты өрмекшінің ұрғашысы жыныстық қатынасқа түсіп, ұрықтанғаннан кейін өзімен жұптасқан еркек қарақұртты ұстап жеп қояды. Егер жемесе оның құрсағындағы жұмыртқасы дамымайтыны тәжірибе арқылы дәлелденген; алабұға, шортан, т.б. жыртқыш кейбір балықтар басқа түрдің балығын жеп қоректенеді. Ал басқа балық жоқ суға өсіріп тәжірибе жүргізген кезде олар өздерінің шабағын жеп қорек ететіні анықталған. Монголияның Тэрх деген көлінен аулаған ұзындығы 80 см-лік бір шортанды жарып қөргенде оның ішінде 20-24 см-лік екі шорттан шыққан еді. Өз тұқымын жейтін каннибалистік қарым қатынасқа дейін барудың арқасында жыртқыштар популяциясының қолайсыз мекенді де иеленіп популяцияның таралу аймағының шеңберін ұлғайтуға, көбейіп ұрпақ шашуға, қоректің тапшылығына ұшыраған кезде жаппай қырылудан, популяцияның, түрдің жойылуынан сақтайтын бейімдеушіліктің бір түрі. Кейде өзіне пайдасыз, тіпті зиянды және қауіпті бола тұрса да ағзалар туада біткен түйсігі (инстинкт) арқылы түрішілік қарым қатынастың кейбір түрлерін бұлжытпай атқарады. Айталық үйірін қорғау үшін құланның айғырының қасқырмен қарсыласуы, ұядағы жұмыртқасын қорғау үшін бозторғайдың түлкіні жанап өтіп айнала шырылдауы олардың өзіне қатерлі болғанымен ұрпағын қорғау арқылы популляцияның тұрақтылығын сақтауға негізделген туа біткен мінез- тарихи даму барысында пайда болып қалыптасқан ұрпақ қуалайтын қасиет.

Жануарлардың әрбір түрі табиғатта жеке-жеке тіршілік ете алмайды. Өзін қоршаған басқа түрдің өсімдік, жануарларымен тығыз байланысып қауымдастық құруының нәтижесінде тіршілігінің тұрақтылығын сақтай алады. Осылайша әр түрге жататын ағзалар қауымдасып тіршілік ету барысында түраралық қатынастар пайда болып қалыптасады. Өзара байланысқан екі түрдің жануарлары үшін түраралық қатынастың маңызы әр түрлі: кей жағдайда екі түрлі жануардың екеуіне де пайдалы, кейде біреуіне пайдалы екіншісіне пайдасыз, кей жағдайда біреуіне пайдалы, екіншісіне пайдасы да зияны да жоқ т.с.с. болуы мүмкін. Осыған сәйкес түраралық қарым-қатынасты бейтараптық немесе нейтрализм (лат: neutralis-бейтарап), бәсекелестік немесе конкуренция, өзара тиімділік немесе мутуализм (лат: mutuuss-өзара), жатыпішерлік (яғни арамтамақтық) немесе комменсализм (фр.: соm-бірге; mensa-қорек), жыртқыштық, тоғышарлық (паразитизм) қатынас деп жіктейді.

Өзара тиімді (мутуалист) қарым-қатынастың енді бір түрі қарапайым байланыс немесе протокорперация. Бұл да екі жануардың өзара тиімді әсер көрсетіп бірге тіршілік етуін сипаттайды. Бірақ селбестікпен (симбиозбен) салыстырғанда екі жануардың байланысы онша тығыз емес: бірінсіз екіншісі өздігінен тіршілік ете алады. Мысалы, тұщы су гидрасының денесінде хлорелла деген балдыр бірлесіп тіршілік етеді. Бірақ бұл екеуі жеке-жеке де тіршілік ете алады.

Синойкиялық комменсализм қарым-қатынасы кезінде екі түрлі жануардың біреуі екінші жануарды баспана, орынжай ретінде пайдаланады, бірақ оған ешбір зиян да пайда да келтірмейді. Мысал ретінде жылы теңіздерде мекендейтін актиния дейтін маржан полипы мен кішкене балықтардың қарым-қатынасын алайық: жыртқыштардан қорғану үшін кішкене балықтар актиния дейтін маржан полипының қармауыштарының арасына жасырынады. Актинияның қармауыштарында тітіркенген кезде күйдіргіш сұйық бөліп шығаратын жасушалар болатындықтан жыртқыштар актинияға жоламайды. Ал кішкене балықтардың денесі кішкене болғандықтан актинияның қармауыштарларына сүйкенбейді. Сондықтан оны тітіркендірмейді. Оның қармауышына кішкене балықтар қорғаныштағанын актиния сезінбейді: оған ешбір әсерсіз.

Трофобиоздық комменсализмге ірі жыртқыштар мен өлексежегі жануарлардың арасындағы қоректік бір жақты қарым-қатынас мысал бола алады. Айталық арыстанның ұстап жеген жануарларының өлексе қалдығымен қорқау қасқыр (гиена), шиебөрі, тазқара, т.б. өлексешегі жануарлар қоректенуі бұларға пайдалы бола тұра арыстанға пайда да, зиян да келтірмейді.

Екі түрдің біреуі екіншісіне өктемдік жасап басымдық көрсету арқылы біреуі пайда тауып, екіншісі зиян шегетін қатынастың түрлері жануарлардың арасында кең таралған. Бұған жыртқыш пен құрбан болушы жануардың арасындағы және тоғышар (паразитизм) мен ие ағзаның арасындағы қарым-қатынастың түрлері жатады. Жыртқыш-құрбан, тоғышар-ие қатынастарының ұқсастығы - бұл екі қатынастың екеуінде де жоғарыда айтылғандай, қатынасқа түскен екі ағзаның біреуі шығынға ұшырайды не жапа шегеді, ал екіншісі пайда табады. Айырмашылығы: паразит ағза ие ағзадан әрқашанда әлдеқайда кіші және оның көбеюге ықтималдығы ие ағзадан әлдеқайда жоғары болуымен сипатталады. Ал жыртқыш көбінесе құрбан болатын жемтік жануардан үлкен немесе күшті болуымен қатар жыртқыштың көбею мүмкіндігі оның ұстап жейтін құрбандық (жемтік) жануардан кем болады.