Пәнін меңгеру жөніндегі оқыту бағдарламасы (Syllabus)
жүктеу/скачать 436 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Малов
| 10-тақырып. Сөз түбірінің дамуы. Қосымшалар. Сөз жасаудың қалыптасқан тәсілдері.
Жоспар (қарастырылатын мәселелердің тізімі: Сөз түбірінің дамуы. Қосымшалар. Сөз жасаудың қалыптасқан тәсілдері. Түбірдің тарихи сипаты. Қазіргі қазақ тілінде тын, қарт, қария, айт, кел, кет төрізді әр түрлі грамматикалық кластарға жататын сөздер — түбір (жалаң түбір) деп танылады да, айтыс, келіс, кетіс, қарттық, тыныш тәрізді сол түбірлерден әр түрлі аффикстер арқылы жасалған сөздер туынды түбірлер немесе туынды сөздер деп қаралады. Осы сөздерді өзара салыстырғанда, олардың өз арасында да кейбір алшақтықтар кездесетіндігі байқалады. Мысалы, қарт, қария, кәрі — бүл үшеуіне ортақ морфема қар-, -т, -йа, -і белгісіз қосымшалар, түбір қүрамына қатысы жоқ элементтер, айт, айтыс, айқай, ортақ түбір ай-, сонда айтыс сөзінің қүрамындағы қосымшалар -ыс және -т элементі, ал айқай алдыңғылармен түбірлес екені мағыналық байланысынан көрінеді. Кейде бір-бірімен тікелей мағыналық байланысы жоқ сөздерді салыстыру арқылы да ортақ түбірді ажыратуға болады: кел, кет, кері сыртқы өзгешелік бүл сөздердің соңғы дыбыстарында ғана, ал алғашқы беліктері бірыңғай (ке-), қал, қайт, қайыр етістіктерін өзара салыстырғанда да алдыңғы морфемалар бірыңғай да (қа-), -л, (й) т-, (й) ыр морфемалары ғана езгеше болып шығады. Бүл фактілер кейбір антонимдік қатынасты сез.парларының қалыптасуы да белгілі дәрежеде арнаулы аффикстер арқылы болғандығын керсетеді. Қысқасы, осы азғана фактілер тобына жасалған талдаудың әзі де (және тек бір ғана тіл ыңғайында) қазіргі тіл нормалары бойынша бөліп-жаруға келмейтін жалаң түбір деп қаралатын сөздердің недәуір тобы "мағынасыз" түбірлер мен "белгісіз" қосымшаларға ажырайтындығын көрсетеді. Олардың арғы негізі жайлы қазіргі түркологиядағы екі пікір: а) олардың арғы негізі дербес сөздер деп қарайтын көзқа-рас; ә) кез келген қосымшаның арғы негізі дербес сөз деп қарауға бола бермейтіндігі, олардың біразының о баста-ақ қосымша екендігі жайлы, бүл пікірлерді дәлелдейтін фактілер. Қосымшалардың синкретизмі, ескі түркі тіліндегі бүл қүбылыстың іздері. Қазіргі тілдегі грамматикалық кластар бойынша жіктелген қосымшалар тіл дамуы-ның соңғы, жоғарғы сатысының жемісі екендігі. Сөз жасаудың қалыптасқан тәсілдері. Аффиксация, оның шығуы мен қалыптасуы жайлы. Субстантивация, сөздің синтаксистік қол-данылуы - сездердің грамматикалық кластарға жіктелуінің негізгі тәсілдерінің бірі. Сөз таптарының шығуы мен қалыптасуы. Сәздердің грамматика-лық кластарға жіктелуі жайлы пікірлер. Ескі түркі (Орхон-Енисей жазбалары), орта ғасырлық түркі тілдерінде (Қашқари, Абу-Хайян, "Кодекс куманикус" материалдары бойынша) сөздердің морфоло-гиялық топтарға жіктелуінің қазақ тіліне үқсас әзгеше қүбылыста-ры. Ерекше қүбылыстардың тарихи-тілдік негіздері. Қазақ тілінің, жалпы түркі тілдерінің түбір морфемасы жайлы сөз қозғалғаңда, түбірдің фонетикалық қүрылысы мен сыпаты, аумақ көлемі жайлы мәселеге соқпай өту мүмкін емес. Мәселе мынада: түркі сөздерінің байырғы түбір морфемасы бір буынды болып келеді. Сейтіп түбір морфема екінші жағынан буын ретінде де үғынылады. Сондықтан да алғашқы түбір, негізгі түбір дейтін үғымдар сол түбірді қүрайтын буынның сыпаты жайлы үғыммен тығыз байланысты болады. Лексикалық қордың үйтқысы бір буынды түбірлер болуы тек қана түркі тілдерінің емес, жалпы алтай тобына жататын тілдердің ортақ ерекшелігі болып табылады. Бүл ерекшелік, яғниібайырғы түбірдің бір буындылығы, қазіргі түркі тілдерінің бойында да сақталған. Қазіргі қазақ тілінің сездік қорында бір буынды түбірлер, екі томдық "Қазақ тілінің түсіңдірме сөздігі" бойынша 60 процентке жуық, яғни, қазіргі қазақ тілінің сөздік қорының жарымынан кобі тек қана бір буынды түбірлер. Сәз топтары ьщғайынан қарастырғанда, етістіктер қүрамында бір буынды түбірлердің саны екі буындыларға қарағанда әлдеқайда аз, бірақ сол азғана топ бір буындылар барлық етістіктердің үйтқысы болып отырады. Бір буыңды түбірлер аффиксацияның нәтижесінде көп буындыға (екі буынды, кейде үш буынды) айналып, кейін осының езі түрақты қүбылысқа айналған. Қазіргі тілдегі екі буынды байырғы түбірлердің кебісі-ақ жай кәздің өзіне де байырғы түбір мен қосымшаға ажырайды. Мысалы, аршы, ашы, айық, үрік тәрізді етістіктерді арық, ашшы, үркек есімдерімен және айыр етістігімен салыстырғанда, ортақ түбірлер ар-, аш-, ай-, -үр шығады. Дегенмен, екі буындылардың (тіпті кейбір үш буындылардың да) қалыптасуын беріде болған қүбылыс деп қарауға болмайды. Егер хронологиялық жүйемен қарастырсақ, бір буындылармен қатар 2—3 буынды түбірлердің актив қолданылуын Ү-ҮІІІ ғ. ескерткіштерінен үшыратамыз. Орхон-Енисей тобына жататын ескерткіштер ішіндегі ежелгілерінің бірі, зерттеулерге қарағанда, Енисей ескерткіштері. И. А. Батманов бір буындылармен қатар екі буынды түбірлердің, сондай-ақ үш буынды түбірлердің де Енисей ескерткіштері тілінен кездесетіндігін, бірақ бір буындылардың басымдығын көрсетеді. Орхон ескерткіштерін зерттеуші Ғ. Айдаров ол жазбалар тілінде түбір зат есімдердің кебіне бір буынды, екі буынды болып отыратындығын көрсетеді. Ал үш буынды зат есімдер күрделі сөз түрінде келетіндігін айтады. Бірақ Ғ. Айдаров зерттеуінше етістік түбірлер тек бір буынды, не екі буынды ғана болып келеді.2 Дегенмен, сол екі буынды етістік түбірлердің кейбірін түбір мен қосымшаға ажыратуға болады. Ғ. Айдаров керсететін уды (үйықтау) етістігін сол жазбаларда кездесетін у есімімен салыстыруға болады, сонда соңғы -ды қосымша болып шығады, сол сияқты йасы, тыңда, йаңыл тіс гіктерін де түбір (йас, тың, йаң) мен қосымшаға ажыратуға әбден болды. Көне үйғыр жазбалары тілін жете зерттеген В. М. Насилов сондай ескі қалдықтарды салыстыру арқылы дөлелдене алады. Түркі тілдерінің көпшілігіндегі сияқты, қазақ тілі де көне түркілік г, г, д, б дыбыстарының дауысты дыбыстармен тіркесі дифтонгілерге айналған тілдер тобына жатады. Бірақ қазақ тілінде дифтонгілермен айтылатын түбірлермен қатар, көне г, г, д, ^дыбыстарының жаңа сапаға — қатаңға айналған түрін сақтаған да сөздер бар. Қазіргі қазақ тілінде екі топ параллельдер (әрине, тарихи) үшырасады. Бір тобы дыбыстардың жоғарғы айтылған тарихи ауысуларының негізінде қалыптасқандар. Бірақ ондай түбірлер сан жағынан аз. Олар: бій, бек, сөз, сап (сөз саптау тіркесінің қүрамында), тақ, тау, сық (бір нәрсені сықты), сый (сыйып отырды), тоқ, той тәрізді түбір сөздер. Бүлардың бір сыңары "жаңа" дыбыстармен (у, й) айтылса, екінші сыңары көне түркілік г, г дыбыстарының қатаңдаған тарихи варианттарымен келген. Мүндай тарихи параллельдердің екінші бір тобының ерекшелігі мынада: олардың бір сыңары дербес сөз болып келсе, екінші сыңары туынды сөз (туынды түбір) қүрамында ғана сақталып қалған. Қазақ тілінде, егер дыбыстардың тарихи ауысуларын еске алсақ, мынадай сөздерді салыстыру жолымен тарихи түбір деп қарауға болады: сау//(саушылық, сау кісі, сауыгу), сақаю (сақайды, сақайып келеді), МҚ: саг, ій: ійілді, иілді — бугілді, егілді, егіліп кетті, егіл-тегіл, МҚ: егді (ійді), егілді (ійілді), егішді (ійісті), егседім (егсе-дім — ійгім келді), қый (шаш қию, жіпті қию), қырқ (жун қырқу, бір нәрсенің артық жерін қырқу). Мына дыбыс ауысуы бар: р>з>й, бақ (багып отырды, бақты), байқа (байқап отырды, байқады), Малов: бақ — смотреть, МҚ: бақды (бақты, қарады), бақыш (қарап, байқап отыру), бақыг (багу, көз тастау), жау (жауды), жаңбыр, МҚ: йагмур, жай, жайыл, жадыра (кәңілі жайланды, кәңілі жадырады), Малов: йад — (распространять), йадрат (распустить хвост, распустить), йадыл (распространяться). Сөйтіп көне түркілік материалдарды ескерсек, қазақ тілінде екі түрлі ыңғайда қодданылатын сөздер бір түбірдің екі варианты екенін көреміз. Сой, сойым (сойымдық мал), соғым, ортақ түбір сог (й<г), пыс (диал, ас пысты), пысық (пысық кісі), МҚ: бышыг — дайындалган піскен, бышыг аш — дайындалган, піскен, бышыг аш — дайындалган, піскен ас, бышыг ет — дайындалган, піскен ет. Қазақ тілінде әдеби норма ретінде бүл сөздің жіңішке айтылатын варианты орнықты. Көне түркі тілінде қат етістігі, қатыг сын есімі, қатыгдан етістігі, қатыгды үстеуі қолданылған. (ДТС, 432-433). Осы сөздер қазақ тіліңде қат (еш езгеріссіз), қату, қатулан, қатты түрінде айтылады. Байырғы түбір (қат) еш өзгеріске түспесе де, туынды түбірлер фонетикалық езгеріске үшырағаны мәлім: -ыг>у, қату, қатулан, содан соң сол буынның сөз ортасында элизияға үшырауы: қатыгды>қат(ыг)ды>қатты. Қазақ тіліңдегі пышақ зат есіміне негіз болған етістік сөз еркін қолданылмайды. Әуелі етістік түбірден жасалғандығы соңғы қосымшадан ғана байқалады. Бірақ осымен мәндес піш (киім піш) етістігі бар. Малов: быч — резать, бычку — нож, түр: бычку — пила, азерб: пычгы — нож. Мүнан сөз соңындағы аффрикатгың жалаң дыбысқа айналуын, оның басқа бір буынды созге негіз болуын, бірақ екі ортадағы мағыналық байланыстық әлсіреуін байқауға болады. Қазақ тіліндегі аудар, аудыр, ауыс, ауна, ауытқы, аума (аумаған: өзі әкесінен аумаған) туынды түбірлері ау байырғы түбірінен тарағандығын олардың арасындағы мағыналық байланыс дәлелдейді. Алайда осы түбірлердің ақтар, ақтарыл етістіктерімен байланысы жай көзге байқала бермейді. Кене түркі тілінде аган — быть низвергнутым, агна — валяться, биться, агтар — повергать, агтарыл — быть поверженным, повернуться, опрокинуться (ДТС, 17 — 23). Коне түркілік етістік түбір ер түрлі түлғалану (бірде -ан, бірде -на немесе -тар) арқылы әр түрлі грамматикалық үстеме мәнерлерге ие болған. Қазақ тілінде бүл сез екі түрлі фонетикалық сипатта орныққан. Соның саддарынан ақтар мен аудар туынды түбірлері тікелей түбірлес дәрежесінде ұғынылмайды. Дыбыстардың тарихи ауысулары арқылы езгерген бірқатар түбірлер қазіргі тілде дербес күйіңде емес, тарихи негіздердің ғана қүрамында орнығуы да кездеседі. Кейбір фактілер келтірейік: жақын, жуық — соңгы —ын, -ық қосымша, екі сезге де негіз болған түбір — жаг. Малов: йагут (жақындату, етістік, түбірі — йаг, -ут қосымша), йағыл (етістік, жақында, -ыл қосымша), йагуқ (жақын, есім), йагру (жақында, үстеу), жугір, жуйрік, жуйткі (г>й), жуг — жуй, Малов: йугрук ат (жүйрік ат), йугур (жүгір), ауна, ақтар (бір нерсені аударды, ақтарды), МҚ: агнатты (аунатты), ақтарды (ақтарды, жерді аударып айдады), бауызда (мадды бауыздады, тамағынан буындырды), Малов: баг — душить, богуз — горло, богузлан — бытъ заколотым, бау < баг, МҚ: богды — буындырды, сықты, богаз — тамақ, боглунды — буынды, баг//баг>бау//бу. Сейтіп қазақ тіліндегі бауызда, буын етістіктері қүрамындағы түбір қазір дербес қолданылмайтын, бірақ тарихи негіздер қүрамында екі түрлі вариантта сақталған бір түбір болып шығады. Бүл керсетілгендерге дербес зат есім түрінде айтылатын бугалық сезін қосу керек. Қурга, қура (шеп қурады, сулы зат қүрғады), Малов: қуру - высохнуть, быть сухим, қуруг — сухое дерево, қурут — сушить, куры — сохнуть, быть сухим. МҚ: қур — қурғақ (оғызша), қурыды — қүрғады. Олай болса, қазақ тіліңдегі қурга, қура етістіктері нәтижесі. Соның салдарынан етістік түбір мен сын есім түлғасы сыртқы пішіні жағынан бірдей болып шыққан. Екінші сөзбен, бүл жерде фонетикалық конвергенция қүбылысының нәтижесін көреміз. жүктеу/скачать 436 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|