§ 2. Сұрыптық наубайлық бидай ұнтақтарының құрылымы

Сұрыптық наубайлық бидай ұнтақтарының құрылымының негізгі принциптерінің құрылуы

Сұрыптық наубайлық бидай ұнтақтары көбінен таралған болып есептелінеді. Олардың үлесіне 90% -ға жуық барлық ұнтақтар кіреді. Бұл ұнтақтар тобына үшсортты, екісортты және бірсортты бидай ұнтақтары жатады, оларды дамыған процестердің мәндері мен ситовейкадағы өнімдердің аралық байытуы байланыстырады. Сұрыптық наубайлық бидай ұнтақтарының принциптік структурасы алты деңгейден тұрады: біріншілік дәнді ұсақтау(айыру процессі), аралық өнімдерді сұрыптау, аралық өнімдерді ситовейкада байыту, жарманы тегістеу, байытылған аралық өнімдерді жұқалап ұсақтау(ұнтақтау процессі), ұнды сорт бойынша бақылау және қалыптастыру.

Дәнді ұсақтау (айыру процессі) жанышқыш станоктардағы ұсақтау мен отырғызылуына байланысты сұрыпталуы болып, төрт-бес жүйеден тұрады. Бұл жүйелер негізінде екі топтамаларға бірігеді. Оның біріншісі жарманың пайда болуын қамтамасыз етеді, ал екіншісі қалған қабыршақты өнімдерді ұнтақтаумен аяқтайды. Сол себепті бірінші жүйенің топтамасын – жарма түзуші, ал екіншісін – ұнтақтаушы деп айтады. Біріншілік дәнді ұсақтау деңгейінің негізгі мақсаты – бірінші үш ұнтақтау процессінде пайда болатын жарма және дунст түріндегі максимал мөлшерлі мен жоғарғы сапалы аралық өнімдерді шығару. Бұл өнімдерді бірінші сапалы өнімдер деп атайды, себебі олардың күлділігі дәннің күлділігіне қарағанда төменірек. Бір немесе екі жүйеден құралатын екінші топ қалып қойған және аралық өнімдерден алынған бірінші сапалы қабыршақты өнімдерді өңдеуді қамтамасыз етеді. Бұл жүйеде екінші сапалы аралық өнімдердін біраз мөлшерін алып, ал қалған қабыршақтарды кебекке жібереді.

Жоғары сапалы ұнды алу үшін келіп түсетін аралық өнімдердің сапасы да жоғары болуы тиіс, олардың сапасы дәннің технологиялық ерекшелігі және ұсақтау режиміне де байланысты. Сондықтан дәннің сапасына байланысты бірінші сапалы аралық өнімдердің шығымы 79...83% деңгейінде болу керек. Көбінде дәннің жоғары шынылығына мән беріледі (шынылығы 55%-дан көп), азырақ – төмен шынылығына (шынылығы 55%-тен аз). Белгіленген нормадан тысқары кету әрқашанда аралық өнімнің күлділігі бойынша сапасының төмендеуіне әкеліп соқтырады және соған байланысты ұнның сапасы төмендейді. Ережеге сай жарма түзуші жүйе тікелей ірі және орта жарманы бөлек таңдап алады, ал ұсақ жарма, дунст және ұнды біріктіріп, фракцияларға бөлу үшін сұрыптау деңгейіне жібіреді, себебі белгілі тұқымдар оларды бөлуге мүмкіндігі жоқ.

Айыру жүйесінде жанышқыш станоктардың шығатын өнімнің тиімді ұсақталуына өнімдердің ірілігі бойынша біркелкілігіне байланысты. Шығатын өнім – бұл ірі және салыстырмалы түрде ұсақ қоспалар бөлшегі. Егер бұл қоспаны келесі құрылым бойынша жүйеге, яғни ірі бөлшектерге арналған біліктер арасында орналасқан саңылауға бағыттасақ, ұсақ бөлшектер біліктердің әсеріне ұшырамайды. Бұл станоктың бейрационалдық және жүйеге берілген отырғызушы машиналардың жүктеуіне әкеледі. Егер біліктер арасында орналасқан саңылауларды ұсақ өнім бойынша орнатса, ол шеттен тыс қабыршақтың ұсақтауына әкеп соғады. Сондықтан да айыру жүйесіндегі ұсақтаудың қалыпты жүйесін құру үшін фракцияларды бөлек ұсақтауға кеңес береді, сол үшін 1 айыру жүйесін алып тастағанда, айыру жүйесін ірі және ұсақ деп бөліп алу, ал одан соң ұсақтайтын өнімдерді бөлек не бірге отырғызу керек. Бірлесіп отырғызылатын ірі және ұсақ аттас өнімдерді ұсақтау айыру жүйесінің негізінде тұқым жетіспеушілігіне байланысты өндірушілігі жоғары емес кәсіпорындар қабылдайды.

Айыру процессінде шығатын өнімнің одан да тиімді ұсақталуы үшін және эндосперманың қалдығын қабыршақтан бөліп алу үшін А1-БВГ ұсақтау машиналары қолданылады.

Айыру жүйесінде жоғары өтетін өнімдерді 3,4 және 5, ал төменгі және соңғы жүйеде ұсақтау машиналары қабыршақты қарқынды ұнтақтау және максималды ұнның шығуын қамтамасыз етеді.

Аралық өнімдерді сұрыптау деңгейі біріншілік ұсақтау деңгейінен шыққан дәнді ірілік фракциясы бойынша біркелкі етіп бөлу(ұсақ жарма, дунст және ұн), және ұсақтау машиналарынан шыққан ұсақталған өнімді бөлу үшін арналған. Сол себепті сұрыптау деңгейі екі системалық топқа бөлінеді, оның ең алғашқысы бірінші сапалы аралық өнімдерді себулеріне байланысты екі-үш жүйеге сұрыптайды, ал екіншісі ұсақтау өніміне байланысты сұрыптайды. Сұрыпталу жүйесінен шыққан өнімді сапасына байланысты байыту үшін не елеуіштерге, не сапасына сай ұсақтау жүйелеріне, ал ұнды бақылауға жібереді. Сонымен қатар ұнтақты сұрыптау кезінде кебек алады.

Аралық өнімдерді елеуіштерде байытуды олардың жеке қабыршақтарынан құтылу арқылы аралық өнімнің сапасын жақсарту үшін қолданады. Елеуіштерге бірінші сапалы аралық өнімдерден ірі, орта және ұсақ жарма мен дунстты жібереді. Екінші сапалы өнімдерді негізінде байытпайды. Жарма мен дунстты елеуіштерде байыту оның сапасының және ұнның сапасын жоғарлауындағы ең тиімді тәсіл болып табылады. Ол А1-БСО үшярусты елеуіштерінің шығуына байланысты мүмкін болатын болды. Осы елеуіштерді қазіргі деңгейге тасымалдау жақсы қалыптастырылған болса, жарма мен дунсттың дұрыс жіберілуін берілген әуе режимі бойынша және ситолардың дұрыс тазаланған болса, бастапқы өнімнің кұлділігіне қарағанда байытылған өнімнің күлділігінің 1,5...2 ретке төмендеуін салыстыруға болады. Екіярусты елеуіштердің бұндай мүмкіндігі жоқ. Елеуіштегі байытудың тиімділігін арттыру мақсатында оларды негізі ірі және орта жарманы 1, 2 және 3 айыру жүйесінен әр жүйелерге бөлек және ұсақ жарманы бірге не бөлек жарма түзуші жүйелерге жібереді, қатты дунстты барлық жарма түзуші жүйелерде байытыла береді. Байытылған жарма мен дунстты ұнға айналдыру үшін тегістейтін және ұсақтайтын жүйелерге бағыттайды, ал елеуіштегі өтетін өнімдерді 3 және 4 айыру жүйесіне жібереді, сонымен бірге ұсақтау процесіндегі өтетін өнімдерді қайта өңдеу жүйелеріне жібереді.

Ұн тартатын зауыттарда сорттық ұнтақтардан ұннан бөлек 2 %ұнтақ жармада өңдіріліп шығады. Ұнтақ жарманы 1 не 2 айыру жүйелерінен ірі немесе орта жарманы байытатын елеуіштерден таңдап алады. Ол үшін ұнтақ жарманы көрсетілген елеуіштердің орта екі сито өткелдерінен таңдап алады. Төменгі ярусты бірінші сито өткелін белгілі ұсақ фракциялы мөлшерінің жоқтығына байланысты ұнтақ жарманы тасымалдау үшін қолданбайды, сондай-ақ елеуіштің соңғы сито өткелінде қараторы сияқты дән зиянкестерінің бар болуына байланысты қолданбайды. Екіярусты елеуіште дайындалған ұнтақ жарманы бақылау елеуіштерінде қайта байыту керек. Үшярусты елеуіштерге қайта байыту керек емес. Ұнтақ жарманың шығымы жоғары сортты ұнның құрамынан есептелінеді.

Жарманы тегістеу деңгейі. Ірі және орта жарманың негізгі бөлімі эндосперма мен қабыршақ өскінінен тұратын жарма түзу деңгейінде пайда болған. Бұндай жармалар елеуіштегі байытуға келмейді, оларды ең алдымен ұсақтап алу керек, ал содан соң елеуіштерде сияқты отырғызылатын орында бөлініп тұрған қабыршақтарын алып тастау керек. Бұл технологиялық үдерісті жоғары режимді ұсақтау жүйесінде және қабыршағын бұзбай, тек эндоспермадан бөліп алып, жарманы ұсақ бөлшектерге бөлетін тегістеу жүйесінде орналасқан жанышқыш станоктарда істейді. Келесі деңгейлерді тегістеу жүйесінде қабыршақтарды тұқымынан бөледі, одан соң басқа схемалар бойынша қалған жармаларды елеуіштерде байытады.

Тегістеу жүйесінің саны бидай ұнтақтарының сорттық структурасында екіден төртке дейін. Тегістеу жүйесінің саны көбінесе дәстүрлі жабдықтардағы технологиялық процесстерінде болған структуралық нұсқаларында. Бұл нұсқаларында кескіш жанышқыштар қолданылады, және негізінен бірінші сапалы ірі және орта жарманы, оған қоса екінші сапалы орта және ұсақ жарманы тегістейді. Комплексті жабдықтарды қолданған кезде бар жоғы екі тегістеу жүйесінде барлық жармаларды және қатты дунстты микрошероховатты станоктарда тегістеді. Бірінші тегістеу жүйесіне нашар сапалы ірі және орта жарманы, ал екінші тегістеу жүйесіне нашар сапалы ұсақ жарманы және дунстты жібереді.

Байытылған аралық өнімдерді жұқалап ұсақтау(ұнтақтау процессі). Бұл деңгей байытылған жармалар мен дунсттардың ұнға айналуына және қалған қабыршақты өнімді ұсақтау үшін пайдаланады. Қиын сорттық ұнтақтауда бұл деңгей 10...12 жүйелерде қолданылады, соның ішінде 3...5 бірінші сапалы өнімдерді өңдейді, 2...3 екінші сапалы өнімдерді, ал соңғы 3...4 жүйесі қабыршақты өнімдердің ұсақтауын аяқтайды. Жүйенің көрсетіген топтарының арасында әрдайым әр топтың өтетін өнімдерін өңдейтін арнайы жүйелер құрастырылады, сол себепті бұл жүйелерді өтпелі деп атайды. Зауыттарда бірінші бес ұсақтау жүйелерінде дәстүрлі жабдықтар арқылы жарманы тиімді ұнтақтау үшін кескіш жанышқыштарды қолданады, ал келесі жүйелер микрошероховатты білікті қабыршақтарды ұсағырақ етіп тарту және ұнның сапасын жоғарлату үшін пайдаланады. Комплектті жабдықтары бар зауыттарда тек энтолейтор мен деташерларда қысатын білік өнімдері қосымша ұсақтау микрошероховатты білікті қолданады. Энтолейторлар бірінші үш ұсақтау жүйелерінде орнатылады, а деташерлер қалған барлық ұсақтау жүйелерінде орнатыла береді.

Ұсақтау процессінде негізгі ұнның мөлшерін жуықтап алғанда 2\3 жалпы санынан алады. Ұсақтау жүйесіндегі осы жүйеге келіп түсетін өнімге байланысты бірінші сапалы ұн мөлшері 45...65% , екінші сапалы ұнның мөлшері біраз аз 30...40% , ал ұнтақтау жүйелерінде 20...30% болады.

Ұнды сорт бойынша бақылау және қалыптастыру деңгейі. Дәнді ұсақтау процессінде және ұн тартатын зауыттар аралық өнімдердің 20-дан көп ұнның әр түрлі сапалы түсілімдерін алады. Осы түсілімдерден бар жоғы бір не бірнеше сорт ұнын шығару керек. Әрине, егер бір сорт шығарылса, оған әр жүйелерден келіп түскен түсілімдер жіберіледі. Ұнның сапасы орташа есеппен берілген сорт күлділігіне, ірілігіне, құрамындағы балауызына және т.б. сай МЕСТ талаптарына сәйкес келу керек. Әр түрлі сортты ұнды алу үшін әр сортқа өз сапаларына байланысты белгілі ұн түсілімдерін жібереді. Түрлі дән ұсақтау жүйелерінде алынатын ұн үлкен сапа айырмашылықтарын көрсетеді. Ұнның күлділігі 0,40-дан 3,5 %-ға дейін өзгере алады, бірінші ұсақтау жүйелерінде алынатын ұн түсілімдері минимальді күлділікті көрсетеді, себебі негізінде қабыршақтың минимальді құрамы бар орталық эндосперманың бөлшегін байытатын аралық өнімдерін бұл жүйеде жақсы ұнтақтайды. Соңғы ұсақтау жүйесіндегі түсілімдер максимальды күлділікті көрстеді. Сол уақытта ұнда орталық эндосперманың бөлшегі балауыздан аздау, бірақ крахмалы көбірек.

Ұн сорттарын қалыптастырудың екі негізгі тәсілдері бар: бірінші олардың ұн тартатын зауыттарда ұнтақтау бөлімдеріндегі қалыптасуын бақылау, бұл жағдайда дайын өнім бөлімінде дайын ұн сорттары келіп қояды; екінші екі не үш ұн түсілімдерінен келіп түсетін дайын өнімдердің қалыптасуын қадағалау.

Ұн бақылауы – аралық өнімдер мен қабыршақтардың үлкен бөлшектерінің ұнға түсіп кетпеуін тексеретін техникалық үдеріс, кездейсоқ електік рамкалардың және ұн елейтін електердің жыртылуынан болатын қателіктер арқылы ұнға бөгде заттар түсіп кетуі мүмкін. Егер соңғы ұн елегіштін шығым мөлшері 5 %-дан аспаса, онда оны қалыпты жағдай деп есептеуге болады.

Бірінші түсілімдегі ұнның сапасы жоғары сортты ұн сапасынан біраз жақсы болады, күлділігі 0,5...0,52%, екіншінікі – жоғары мен бірінші арасында бірдей, ал нақтырақ 0,6...0,65% болады. Үшінші түсілімдегі ұнның күлділігі екінші сортты ұнның күлділігінен асып түседі, ол 2,8...3,5% болады.

Ұн сорттарын периодты қозғалыс қоймаларында келесі құрамдарының араластыру көп құрамды мөлшерлік дозаторларда қалыптастырады. Сонымен қатар ұнның арнайы сорттарының қалыптастырылуы тапсырыс берушінің қалауына байланысты, мысалы, көп не аз мөлшерлі балауыз немесе т.б.

2 дәріс

Астықты ірілігіне байланысты ұсақтау

§ 1. Процестің құрылысы мен белгіленуі
Сатылы астықты ұсақтау процессі кезінде түзілген бөлшегі, өлшемі, қалыпы, тегістігі, фракционды және аэродинамикалық қасиеттерімен ерекшеленеді. Астықты өлшемі бойынша елегіш себетінде ұнтақтағанда аралық өнімдері сортталады. Бұл жерде мына жағдайды ойда ұстаған жөн. Формалды елегіште бөлшектері өлшемі бойынша ажырайды десе, ал практика жүзінде ол сапасы жағынанда жүреді, әр түрлі ірі фракциялар тек қан өлшемімен ғана емес және эндосперма мен қабыршақтарының болуымен ажыратылад. Неғұрлым фракция ұсақталған сайын, соғырлым эндосперма көп болады, ал қабыршақтар азайады, бұл жағдай алдағы қайтау өңдеу кезінде кездеседі.

Елеуіш өнімдерді фракцияға бөлуге және де жазық үсті саңылауы жұмысымен қалыпы мен өлшемін анықтайды.

Металлды маталы елеуіш көміртегісі аз мөлшердегі болаттан және тот баспайтын сымнан дайындалады.

Капронды елеуіш монокапронды жіптерден дайндалады. Елеуіштің ұяшығының кескін үйлесімділігін сақтап қалу үшін полиметилметажабқышты эмульсиямен сырлайды. Сонда да жіптерді клейлеп беріктігін сақтау жеткіліксіз керу кезінде елеуіштің ұяшығы формасы кейде ауытқиды. Карпонды елеуіштердің кемшілігі жарықтың, ауа оттегісі мен жылудан икемділін жоғалту қауіпі төнеді.

Капронды елеуіштердің орнына полиамидті елеуіштерді құп көреді, саңылаудың дәлме-дәл өлшемі орнықты, капронды жіптерге қарағанда көрсеткіші 1,5...2,5 есе жоғары.Полиамидтті елеуіштердің жіптері аз созылады және орта есеп бойынша қызымет көрсету уақыты ұзақырақ.

Полиамидті елеуіштердің жаңадан түрлі- түрлі техникалық шарттары әр түрлі сериясымен дайындалады. Капронды және полиамидті елеуіштер ірі және ұнға арналғаны бола алады.

Әрбір елеуіш ретпен немесе саңылаудың өлшеміне байланысты сипатталады. Елеуіштің реттік саны ТУ ға әйкес келеді және тікелей саңылау жағының көлемін көрсетеді не саңылаудың санына қарап елеуіштің ұзыңдығын анықтауға болады.

Әлемдік практикада әдетте елеуіштерді швейцариялық номермен белгілеу қолданылады. Елеуіштің номері саңылаудың саны 1 дюйм ұзындық елеуіш деп саналады және барлық елеуіштер осылай номерленеді. Елеуіштің эквивалентті нөмерін табу үшін ТУ керек, ол үшін швейцариялық нөмерін 2,5 бөлу керек.

Екінші жағдайда бастапқы қоспа өзіне тән белгісі болатын өнімдер қатарына салаланады.

Әр түрлі өніидердің ірілігінің шегін нақты табу мүмкін емес, бірақ практикада өнім сапасына мынадай класификациялық есептеу кабылданған

Өнімнің ірілігі

Негізгі талаптар астық өнімдерін ұсақтау процессін сорттау және ірілігіне қарай фракцияға нақты бөлу болып табылады.Осыған байланысты келесі түсініктер қалыптасады:

шығатын қоспа – фракцияға бөлуге тускен себілген, ұсақталған астық өнімдерінің қоспасы;

өтетін өнім(өтуші) – бөлшектің массасы, шығатын қоспадан тұратын немесе содан өлшемі өзінікі ал жарықтың өлшемі аз елеуіштен алынады;

түсетін өнім(түсуші) – бөлшектің массасы, шығатын қоспадан тұратын немесе содан өлшемі өзінікі ал жарықтың өлшемі көп елеуіштен алынады

Шығатын өнімге қарағанда сепаратталған фракция өзінің көлемінің құрамы алынған нәтижелерінде біркелкі.

Технологиялық процесстің әсерін сорттағанда бір – біріне байланысы бар екі корсеткішті бағалаймыз:E_и өтетін бөлігін шығатын қоспадан толықтығын белгілеп көрсететін шығару коэфициенті, Е_н сепаратордық анықтығын көрсететін кес себілген коэфициенті,бағалаудың мазмұны түскен өнімдегі өтетін бөлшегі:

Өтетін фракцияның шығатын қоспадағы мазмұны - Q_пр.и ; фактикалык шығуда өтетін фракция – Q_пр. ;түсетін өнім фракциясының саны – Q_пр.сх осыдан шығатын формула:

2 дәріс

Аралық өнімдерді сорттау (жетілдіру)

Астықты ұсақтау

§ 1. Процестің белгісі мен құрылымы.

Жоғарыда айтылғандай астықты ұсақтаудағы алынған нәтижесінде аралық өнімдері ірілігімен ғана емес сонымен бірге әртүрлі қабыршақ пен эндосперманың байланысының болуымен ажыратылады. Бұл жанама байланыс өнімнің күлділігімен сипатталуы мүмкін. Астықтың күлділігі жоғары болған сайын,ондағы қабыршақтарыда көп болады. Ұнтақтауға келіп түсетін астықтың күлділігі көбінесе 1,6...1,9% шамада ауытқыйды, ал жұмсақ бидайдағы эндосперманың күлділігі - 0,3...0,5%, қатты - 0,4...0,6%, қабыршақтың күлділігі - 6,0...9,0% болады

Аралық өнімдердің күлділігі келесідей мәндерді береді:

ірі ұнтақ 1,2...1,7

орташа ұнтақ 0,9...1,4

ұсақ ұнтақ 0,7...1,0

қатты дунст 0,7...0,9

жұмсақ дунст 0,6...0,8

Өнімдердегі қабықшалары азайғанда ірілігі төмендейді,бірақ өнімдердің ешқайсысы да таза эндоспермадан тұрмайды. Әрине, егер өнімдердің ішінен аз қабықшадан тұратын ұнтақталған астык фракциясын тандаса,онда ұсақтау мен елеуге кайта келіп түскен өнімдер көбірек болады. Қайта ұсақтаудан өткенде аралық өнімдердің үйлескен сапасы алынуы мүмкін. Шығатын өнімдердің эндоспермасы аз кезінде алынған аралық өнімдер, ұсақтаудан кейін міндетті түрде онда қабыршақтары көп және күлділігі жоғары болады. Мұндай өнімдерді екінші сорттағы өнімдер деп атайды.

Бірақ, тіпті, шеткі аралық өнімдердің бір фракциясының бөлшегі қалыпы мен құрамы өзгеше болады. Бұл тегіс қабыршақтың еркін жұқа, сонымен қатар қабыршақтың тегіс, жұқа эндосперманың қабатына байланысқан және де қабыршақ эндосперманың қалың қабатымен салыстырылған, қабыршақтың шетінде орналасқан көлемді эндосперманың таза бөлшегі. Өнімнің маңызды бөлігі болып келетін қосылып біткен эндосперма мен қабыршақ бұл компонентерді толықтай бөлуге болмайды, бірақ әр өнімді әр түрлі құрамдағы эносперма мен кабыршақты фракцияға бөлуге болады. Мұндай операция жоғары сапалы ұн алуға қажет, ұсақтау кезінде өнімнің фракциясында кұрамында аз мөлшерде қабыршақ болуы тиіс.

Өнімнің құрамындағы эндосперманы көбейту немесе тыңғылықты сорттау жетілдіру процессі деп атайды.

Ол елеуіші бар дірілді пневматикалық сепаратордың тәсіліне негізделген. Елеуіш машинасы елегіште өтетін бөліну қайтарымды - үдемелі қозғалысы үшін кірген ауа потогы бір уақытта әсер етіп жүруге қолданады.Жарма мен дунстарды сапасы бойынша елегіш машиналарда сорттау өлшемі, қалыпы, тығыздығы, аэродинамикалық және фрукционды қасиеттерін әр түрлі сортталған бөлшектерде қолдануға негізделген.

Қабыршақ пен эндосперма болуына байланысты жетілдіруден кейін елеуіш машиналарда, тазалау эндоспермалық фракциясы, жоғары қабықшасы бар фракциясы, аралық фракциясы алынады.

Құрылым бойынша жетілдіру процессінде, ірі бөлінген сортталу, орташа, бірінші сападағы ұсақ жарма мен қатты дунст және де екінші сападағы ұсақ жарма деген жүйелерге бөлінеді.

Жармалар мен дунстар не себілген кейін, не елеуіш машинасында бөлек фракция жетпегенде жетілдіріледі. Бірінші ретте ірі жармалар жетілдіріледі, өйткені оларда басқа аралық өнімдерге қарағанда көп қабыршақтар жиналған.

Жетілдіруден кейін фракцияның мықтырақ практика жүзінде қабыршақтары жоқ бөлшегін күлділі төмен ұн алуға технологиялық процестағы біліктік станок жүйесіне нақтырақ ұн тартуға жібереді. Эндосперма мен қабыршақтары жабыса өскен жармалар білікті станоктарга арнайы жүйе яғни эндосперма қабыршақты қоса алғанда бөлінуі арқылы ақтауға келіп түседі.Көбірек мөлшердегі қабыршақ фракциясында, білікті станоктардың соңғы жүйесінде технологиялық процестер қабыршақтың бөлшегіндегі соңғы эндосперманың қалдығы қайтарылады.

Астықты тартудағы процесстің тиімді аралық өнімімдерді жетілдірудің маңыздылығы ұнның сапасы жоғары сорттау шығару болып табылады.

Технологиялық тиімділікжұмысы елеуіш машиналарында екі жинақы көрсетілімдерді анықтайды:жетілдірілген өнім шығару (өтуі) мен оның күлділігін азайту(машинаға түскен өнім күлділігі процент бойынша). Жұмыстың тиімділігі жоғарылаған сайын, неғұрлым қүлділіктің көлемі азайып, жетілдірілген өнім максималды шығарылады.

поськолку жармалар мен дунстар елеуіштік машиналарда елеуіште сортталады, то негізгі санының көрсеткіші шығарылған өту бөлшегі болады

Әдетте санда көрсеткіштер қолданылады Р - жетілдірілген өнімдерге қатысаты шығатынын көрсетсе, ал шығатын өнімнің саны –Q елеуіш машинасына келіп түскеніне байланысты

Сапалық көрсеткіштеріне жоғарыда айтылғандай шығатын өнімнің күлділігінің әр түрлілігінің Z_n мен жетілдірілген Z_o – ның шығатын өнімнің күлділігіне Z_n қатысына тең,

Жалпы жетілдіру процессінің тиімділігі мына көрсеткіштер арқылы пайда болу мумкін

Сонымен қатар тиімділік елеуішке кеіп түскен өнімдер мен өімнің күлділігінің шығуыдағы кең көлемде айырмашылықты және де көлемді жетілдірілген өнімдердегі күлділікті көрсетеді

3 дәріс

Жарма адамның тағамдық рационында жалпы дәнді-дақылдардың қолданылуының 8-13% құрайды. Жарма зауыттарында жарма мәдениетінің әр түрлі түрлерін қайта өңдейді. Күріш,тары, қарақұмық дәндерінің негізгі массасын жарма өндіруге пайдаланғандықтан олар кейде өздік жарма мәдениеті деп аталады. Сонымен бірге жарма және жарма өнімдерін сұлы, арпа, бидай,жүгері, бұршақ дәндерінен жасайды. Жеке жағдайларда жарма өнімдеріне ақ жүгері, ЧуМИЗА, жасымық және т.б. қайта өңдейді. Жарма өнімдерінің ассортименттері өте кең- ол бүтін немесе бөлшектенген ядро, қауыздан және т.б. жасалған жарма.

Дәннің өте маңызды ерекшелігі болып сыртқы қабықша мен ядроның байланысының беріктігі болып табылады.

Күріш, тары, сұлы және қарақұмық сияқты төрт жарма мәдениетінің дәндерінің сыртқы қабықшалары ядроны ұстайды, бірақ онымен бірге өсіп кетпеген. Қалған төрт түрлері бидай, бұршақ, арпа, жүгері дәндері ядромен бүкіл үстіңгі бөлігімен тығыз өсіп кеткен. Қабықшалардың ядромен байланысының беріктілігін әр түрлі жарма өнімдеріне дәнді өңдеу әдісі анықтайды. Ядроның беріктілігі мен сынғыштығыөңдеудің әдістерін анықтап қана қоймай, өнімнің ассортиментін де анықтайтындықтан, дәннің қасиетінде өте маңызды.

Әр түрлі мәдениет дәндерінің сыртқы қабықшаларының мөлшері әр түрлі. Құрамынды ең көп қабықшасы бар ол сұлы – 22-30% (орташа 26%), ең азы арпа мен бұршақта- орташа 11-10%, тарыда, күріште, қарақұмықта пленканың мөлшері 20%-ға жуық.

Жарманың шығымы мен сапасына дәннің көптеген сапа көрсеткіштері әсер етеді. Ең басты маңыздысы қабықшаның мөлшері, үлкендігі, тепе-теңдігі, дәннің ылғалдылығы және ондағы қоспа мөлшері.

Қабықшаның мөлшері- ПЛЕНЧАТОСТЬ-қоспадан тазартылған дәнді анықтайды. ПЛЕНЧАТОСТЬ жоғары болған сайын ядроның мөлшері соғұрлым аз, соғұрлым ондай дәннен жарманы алу қыйын болады. Ереже бойынша жарма дәнінің ПЛЕНЧАТОСТІ кішіден кішірек, алайда басқа жағдайлары болады, мысалы, қарақұмық дәнінің ең үлкен фракциялары орташаға қарағанда ПЛЕНЧАТОСТІ көбірек болады. Жарма мәдениетінің барлық дәнінде ең кішкентай фракциялары өте үлкен ПЛЕНЧАТОСТЬ ие.

Сонымен бірге ұсақ дән нашар қабыршақтанады, әсіресе өңдеудің эффективтілігіне ең кіші дәннің болуы ықпал етеді. Ондай дәннің өлшемі өту кезіндегі ситтің саңылауымен анықталады. Ондай дәннің құрамы белгілі стандарттармен шектеледі. Ұсақ дән алатын ситтің саңылаудың өлшемі тары үшін 1,4×2 мм, сұлы үшін 1,8×2 мм, арпа үшін 2,2×2 мм. Ұсақ дәнді мүкіндігінше нан қабылдау орындарында және элеваторларда електен өткізген дұрыс.

Дәннің тепе- теңдігі де маңызды ұғым береді және өлшемі бойынша жақын үлкен дәндердің де болуы өте маңызды.

Дәннің ылғалдылығы оның технологиялық қасиетіне, соңғы жарманың ылғалдылығына үлкен әсер етеді. Жоғары, көп жағдайларда төмен ылғалдылық оның технологиялық қасиетін нашарлатады,жоғары ылғалдылықта қоспадан және дәннің қабыршақтануынан тазарту қыйындайды, төмен ылғалдылықта оның өңдеу үрдісіндегі бөліну болатын технологиялық жағдайларын нашарлатады.

Жарма шикізатында көбінесе қыйын бөлінетін әр түрлі қоспалар болады. СОРНАЯ(зиянды) қоспа органикалық, мәдени, минералды дәндерді және СОРНЫЕ өсімдіктерді қосады. Мысалы, басқа мәдениеттің дәндері мен сорные өсімдіктері сорный қоспаға қарақұмық, тары, күрішті жатқызады.

Дәннің қоспадан тазартылуының жалпы мүдделері бидай дәні мен қара бидайдың ұн зауытында тазартылуы сияқты болып келеді. Алайда, әр түрлі мәдениет дәндерінің пішіндері мен өлшемдерінің әр түрлілігіне, сонымен бірге ондағы спецификалық қоспаның болуы дәнтазартқыш құрылғыларының қолданылуының бірнеше ерекшеліктеріне алып келеді. Жарма мәдениетінің барлығында дерлік өзіндік қыйынбөлінетін қоспалары болады. Бұл қоспаның СОРНЫЙ және мәдени өсімдік тұқымдарын көрсетеді. Мысалы, қарақұмықтағы қыйын бөлінетін қоспаларға бидай, арпа, сұлы, жабайы қарақұмық, сонымен бірге татарлық қарақұмық- карлык жатады. Күріштің дәніндегі қыйын бөлінетін қоспаларына әр түрлі қара дәндер(үлкентұқымды тарылар, қысылған тарылар және т.б.), бидай және басқа да дәндер жатады. Қоспаға олардың тығыздығын төмендететін лаймен араластырылған жердің түйіршіктері қызмет етеді. Минералды қоспа (галька) 2,6...2,8 г/см³ тығыздыққа ие, ал жердің түйіршіктері 1,2...1,3 г/см³ тығыздықта болатын дәннің тығыздығына жақын - 1,6...1,3г/см³ тығыздықта. Тығыздықтың айырмашылығының аз мөлшерде ғана болуы қоспаның компоненттерін бөлгенде қыйындық тудырады. Тары дәнінде СОРНЫЙ өсімдіктерді, бидайдың және қара бидайдың ұсақ дәндерін және т.б. көрсететін қыйын бөлінетін қоспалар өте көп. Жарманың шығымы мен сапасына әсер ететін дәннің басқа да белгілері бар. Мысалы, күріштің дәнінің арасында ПЛОДОВОЙ саңылаулары бар қызыл-бурыл түске боялған дәндер де кездеседі. Бұндай партияларды интенсивті түрде өңдеу жарманың шығымының төмендеуіне әкеледі.