ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Циклді қосылыстардың химиясы» «5B072100 – Органикалық заттардың химиялық технологиясы» ОҚУ-Әдістемелік материалдар

CH₃-CH₂-CH₂Cl 1- хлорпропан,хлорлы пропил

CH₃-CHCl-CH₃ 2-хлорпропан,хлорлы изопропил,хлорлы . екіншілік пропил.

CH₃-CH₂-CH₂-CH₂-Cl 1-хлорбутан,хлорлы бутил,

CH₃-CHCl-CH₂-CH₃ 2-хлорбутан,хлорлы екіншілік бутил.

CH₃-CH(CH₃)-CH₂Cl 1-хлор-2-метилпропан,хлорлы изобутил

CH₃-CCl(CH₃)-CH₃ 2-хлор-2-метилпропан,хлорлы ушіншілік бутил.

Алу әдістері.Көбінесе моногалогенді туындыларды орынбасу реакциясы бойынша қаныққан көмірсутектердің, галогенсутектерін қосу арқылы олефиндерден, галогенді сутектерді және фосфор галогенидтері реакциясы арқылы спирттерден алады.

1. Моногалоген туындыларын қаныққан көмірсутектерден сутек атомдарын галогендермен орын басу реакциясы арқылы алу ең маңызды техникалық әдіс болып табылады, Сутектің галоген атомдарымен алмасу реакциясының ерекшеліктері жоғарыда қарастырылған.

2.Олефиндерге галоген сутектердің қосылуы әдетте салқын кезінде ақ журеді.Бұл тәсіл әсіресе моногалоген туындыларын алуға өте ыңғайлы.Себебі, жоғарыда сипатталған тәсілдердегідей бұл реакциядан жанама өнімдер полигалогенді туындылар пайда болмайды.

3.Көбінесе галоген туындыларын сутектерінің әрекетімен спирттердің гидроксил тобын галогенге алмастыру:

R-OH +H-Cl=R-Cl+H₂O

Немесе

Фосфор галогенидтерімен:

R-OH+ PCl₅=R-Cl+HCl+POCl₃
3R-OH+PCl₃=3R-Cl+P(OH)₃

Немесе хлорлы тионил

R-OH+SOCl₂=R-Cl+SO₂+HCl

Арқылы алады.

РСІ₃ жұмыс істегенде жанама өнімдері ретінде курделі эфир P(OR)₃ алынады.

Кейде фосфор галогенидтерін тікелей сол реакция ортасында қызыл фосфорға броммен немесе йодпен әрекеттестіру арқылы алады.

Үшіншілік көміртек атомындағы гидроксил тобы галогенмен өте оңай алмасады, Бұл жағдайда спиртті концентрациялы галогенді сутек қышұылдары мен араластырып шайқау жеткілікті.Біріншілік спирттерде тек катализатордың қышқылдар,мырыш галогенді және т.т. қатысуында галогенді сутектерімен әрекеттестіргенде гидроксилге алмасады.

Хлорлы алкилдерді алу ушін хлорлы тионилді SОСІ₂ қолдану өте қолайлы, себебі бұл барлық жанама өнімдері суда еритін газдар болып табылады, олар алынған галогеналкилдерден оңай бөлінеді.

4. 
   Фторлы алкилдерді алу ушін бұл әдіс қолданылмайды. Оларды хлорлы,бромды және йодты алкилдерден Аg, Hg, Sb,CO және басқалардың фториттерінен фтормен алмастыру реакциясы арқылы алады,
   

Қалыпты жағдайда фторлы метил, этил, пропил және бутил хлорлы метил және этил, бромды метил газдар болап табылады,Қалған галоген алкилдері сұйықтықтар, жоғары өкілдері қатты заттар.

Көміртек қаңқасы бірдей галогеналкилдердің қайнау температурасы фторлы алкилдерден йодты алдердерге қарай өсіп отырады; көміртек атомдарының мөлшері бірдей туындылардың ішінде ұшіншілік галогеналкилдердің қайнау температурасы төменірек келеді.

Галогеналкилдердің тығыздығы фторлы алкилдерден йодты алкилдерге қарай өсіп отырады.

Галогеналкилдердің бірінші мушелерінің наркотиктік иісі болады. Олар іс жузінде суда ерімейді, бірақ органикалық еріткіштерде жақсы ериді және өздері еріткіш болып табылады.

Галогеналкилдер едәуір плюсті келеді.

Оларға тән ерекше реакциялар.

Галогеналкилдерге галоген атомдарның орын басу жылдамдығы әр турлі, ол көбінесе галоген атомымен байланысқан радикалдардың құрылысына юайланысты болады. Мұны галогеналкилдердің гидроксил иондарының (80%ті этанол , 55* )қатысунда гидролиздерінің (К1,К2 )төмендегі салыстырмалы жылдамдықтарын салыстыру арқылы байқауға болады:

К₁ ІО⁵ К₂ 10⁵

CH₃Br 0,35 2140

C₂H₅Br 0,14 171

(CH₃)₂ CH Br 0,24 5

(CH₃)₃CBr 1010 өте кішкентай мөлшер

Бромды метил мен бромды этил ушін реакцияның жылдамдығы гидроксил ионының концентрациясымен галогеналкилдің концентрациясына пропорционал ( нукеофильді орын басу реакциясының қатары). Бромды изопропил ушін реагенттердің концентрациясымен реакция жылдамдығының арасында жай математикалық қатынасты белгілеуге болмайды.Үшіншілік бромды бутил жағдайында реакцияның жылдамдығы тек қана галоген алкилдің концентрациясына байланысты және ол гидроксил ионының концентрациясына байланысты болмайды( нуклеофилді орын басу реакциясының бірінші қатары).

Көміртек атомына орын басу екі турлі жолмен журуі мумкін және белгілі бір жағдайда екі процессте бір мезгілде орын алады онда,мұны тусіндіруге болады.

Үшінішілік бромды бутил гидролизі - екі сатылы процесс.Бірінші сатысы галогеналкилдің иондарға қайытымды диссосациялануы( моно молекалалык реакция):

1.(CH₃)₃C – Br = (CH₃)₃C⁺ - Br^-

Диссосация карбоний катионын тузу арқылы баяу журеді, ол әрі қарай көміртек атомының бос орбитасын толтыруға керекті электрондық жұп беруге қабілетті еріткіштің немесе реагенттің молекулаларымен тез әрекеттеседі.

2.(CH₃)₃⁺ + OH^- = (CH₃)₃C – OH(тез)

Ал бромды метил ушін реакция механизмі мулде басқаша болады.

Гидроксил ионы бромды молекуласын ысыра отырып, ион турінде ығыстырып шығарады, мұнда көміртек- галоген байланының узілуі және жаңа көміртек -оттек байланысы құрылуы бір мезгілде журеді.

Реакция көміртек - галоген байланысы созылатын және әлсірейтін аралық куй арқылы журеді, ал бұл кезде көміртек - оттек байланысы жартылыай ғана тузіліп улгіреді.

Физикалық теорияға негізднлген есептеулер нуклеофильді ион (немесе молекула) әрекеттесуші молекулаға қарама қарсы жатқан ( орнын беретін топпен-алогенмен салыстырғанда) әсер еткенде, аралық куйдің құрылуы энегияның ең аз мөлшерде екенін көрсетеді.

Осы механизм бойынша журетін гидролиздеу реакциясында реакцияның жылдамдығы гидролиз журуге мукіншілік беретін реагентпен галогендердің концентрациясына пропорционал болады. Жалпы екінші қатардың теңдеуімен жақсы анықталады, оны Snдеп белгілейді ( нуклеофильді бимолярлы орын басу).

Молекулалық механизмде реакцияға ең жеңіл тусетін үшіншілік, -бимолярлы механизмде біріншілік галоген туындулары.

Сонымен қатар олефиндер құра отырып галогеналкилдер галоген сутектерді бөлуге қабілетті келеді.

Галоген туындыларының жеке реакцияларын қарасырайық.

1Галогеналкилдерді каталитикалық сутектендіру немесе реакциядан бөлініп шыққан кезде алынған сутекпен сондай ақ йодты сутекпен әсер ету арқылы галоген атомын сутек атомына алмастыруға бол

R-J +H₂------------- R-H-H-J
C₂H₅J + HJ =C₂H₆ + J₂
2 Галоген туындыларына ацетондағы немесе спирттегі галогенді сутек қышқылдары тұздарының ерінтіндісімен әсер етсе бір галогенді екінші галогенмен ауыстыруға болады. Егер бромға немесе йодқа алмастырса онда реакцияны сілтілік металдардың тұздарымен жургізу керек, себебі хлорлы тұздар бромды және йодты тұздарға ұарағанда нашар ериді. Ал атом салмағы улкен галогенді атом салмағы кіші галогенмен алмастыру ушін, куміс тұздарын қолдану керек, өйткені йодты куміс бромды, әсіресе хлорлы куміске қарағанда нашар ериді.

R-Cl + NaJ = R-J +NaCl

R-J + AgCl = R-Cl + AgJ
3 Көміртектерімен спирттер алу ушін галогеналкилдердің сумен (гидролиз) әрекеттесу реакциясының маңызы улкен. Гидролизді жоғары температурада сілтілермен немесе сілтілік металдардың көмірқышқыл тұздарымен, кейде (автоклата) судың қайнау температурасынан жоғары температурада қыздыру арқылы жургізеді.

R-Cl + H₂O = R-OH + HCl

R-Cl + NaOH = R-OH + NaCl

4. Галогеналкилдерді алкоголяттармен әрекеттестіре жай эфирлер пайда болады.

5. Галогеналкилдер аммиак пен аминдерді алкилдеп соларға тән біріншілік,екіншілік,үшіншілік аминдер береді. Сонымен қатар тек қана біріншілік амин алу реакциясын келтіреміз.

6.Галогеналкилдер көгергіш қышқыл тұздарымен реакцияласып циан алкилдерін және изонитрилдер береді. Осы реакцияны қолданып, қаныққан көмірсутектерінен карбон қышқылдарына дейін жетуге болады.

CH₄ +Cl₂ =CH₃Cl +KCN =CH₃-CN
CH₃-CN + 2H₂O = CH₃-COOH + NH₃ ( CH₃COONH₄)

7.Галогеналкилдерді карбон қышықлдарының тұздарымен қыздырса курделі эфир алынады.

C₂H₅Br + 2Li = C₂H₅Li + LiBr

10. Галогеналкилдерге сілтілердің спирттегі ерітіндісімен немесе органикалық қосылыстармен ( хинолин, диметиланилин) әрекеттестірсе, галогенді сутек бөліп шығарып, олефиндер береді.Мысалы,

CH₃-CH₂-CH₂Br + KOH = CH₃-CH=CH₂ + KBr +H₂O

Химия өндірісінде хлорлы метил мен хлорлы этил алкилдеу құралы ретінде қолданылады. Бұдан басқалар мономерлік термометрлердің ішін толтыру ушін қолданылады. Көп мөлшерде хлорлы этил тетраэтил қорғасын (ТЭС) алу ушін медицинада уақытша наркоз және жергілікті анестезия (жансыздандыру) ретінде, соның ішінде тістерді емдеу практикасында қолданылады.

Дәріс жоспары:

2. Сульфирлейтін агенттер. Хим. қасиеттер.

3. Сульфоқышқылдардың функционалды туындылары: тұздары, галогенангидридтері, амидтері, эфирлері.

Арилсульфо қышқылдар деп бензол сақинасында сульфо тобы бар қосылыстарды айтады.

Сульфоқышқылдардың беттің активті заттардың‚ бояуыштардың және дәрі-дәрімектердің алынуында манызы үлкен.
Сульфирлеу
Сульфирлеу – электрофилдік орын басу реакция арқылы сульфотобын ароматты қосылысқа еңгізу‚ сульфо қышқылдардың негізгі алу әдістері.

Сульфирлейтін агент ретінде әртүрлі концентрациядағы сірке қышқылы және олеум (60-65% күкірт тотығы) қолданылады.

Сульфирлеу қайтымды‚ сондықтан диарилсульфон түзілуі мүмкін:

Ач-Н + НОSO₂OH → АчSO₂OH + H₂O

АчSО₃Н + Na₂SO₄ → AчSO₃Na + NaHSO₄

II. ОН тобының нуклеофилдік орынбасуы

III. SO₃H тобының электрофилдік орын басуы

IY. SO₃H тобының нуклеофильдік орны басуы

Y. Сульфонат тобын тотықсыздандру

YI. Сақинадаңы сутегінің электрофилдік орынбасуы

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Сульфирлеу реакциясының қандай сатысы баяу жүреді? Неге?

2. Сульфирлеу реакциясының механизмі?

Дәріс жоспары:

1. Нитроқосылыстар. Номенклатура. Изомерия. Алу әдістері.

2. Химиялық қасиеттері.

3. Полинитроқосылытар
Ароматты нитроқосылыстар

Ароматты нитроқосылытар деп құрамында нитротобы бар ароматты қосылыстарды айтады:

Нитробензол м-диниторбензол 2, 4-динитротолуол
Нитроқосылысарды алу (нитрлеу реакциясы)
Нитрование, замены атомов в бензолном кольце на нитрогруппу – основной способ получения ароматических нитросоединений. С первых дней развитил органической химии нитросоединения имеют больше значение, особенно после того, как Н.Н. Зинин получил из нитросоединений ароматические амины (1848 год). Нитросоединения могут быть целевыми продуктами, например, взрывчатыми веществами, но могут быть и полупродуктами для получения других азотсодержащих соединений.

Нитрлеу реакциясында келесі нитрлейтін реагенттер қолданылады:

1. 
   Концентрлі және сұйытылған азот қышқылы
   
2. 
   Нитрлейтін қоспалар
   
3. 
   Калий нитраты мен күкірт қышқылының қоспасы:
   

4. 
   Азот қышқылының сірке ангидридімен қоспасы(ацетилнитрат)
   

HNO₃ + 2H₂SO₄ ↔ N⁺O₂ + H₃O⁺: + 2HSO^-₄

2. Нитрлеу реакциясының механизмі?

№ 8 Дәріс. Ароматты аминдер. Изомериясы. Номенклатурасы. Алу әдістері. Хим. қасиеттері. Анилин, п-толуидин, N-метиланилин, N,N-диметиланилин, алу әдістері, қолданылуы.
Дәріс жоспары:
1. Ароматты аминдер. Изомерия. Номенклатура. Алу әдістері.

2. Химиялық қасиеттері.

3. Анилин, п-толуидин, N-метиланилин, N,N-диметиланилин, алу әдістері, қолданылуы.
Анилиннің құрылымы мен электрондық құрылысы

Анилин – қайнау температурасы с т.кип. 184⁰С түссіз сұйықтық ұлы зат. Физика-химиялық әдістер анилиннің планарлы еместігін көрсетеді. Азоттың гибридтік күйі sp^x (20 ауытған. Анилинде +М- эффект –I-эффектіден неғұрлым жоғары.

R—NН₂+НОН[R—NН₃]⁺ + НО^-

2.Аминдер минералдық қышқылдармен алкилмен алмасқан аммоний тұздарын береді:

R—NН₂+НС1 [R—NН₃]⁺ СI^-

Аминдердің негізгі қасиеттерінің себебі — азот атомының бос (үлеске түспеген) электрондарының протон қосып алғыштық қабілеттілігі (координациялық байланыс, 23 бет):

R—N(H)—Н+Н⁺R-NH₃⁺

Аминдердің негізділігі аммиактікінен жоғары, оның себебі, радикалдардың индукциялық эффекті (44 бет) азот атомындағы электрондық тығыздықты күшейтеді және азоттың электрондарының активтілігін де күшейтіңкірейді (электрондар протонды берігірек ұстайды).

3. Аминдердің алкилденгіштік қабілеті бар (225 бет).

4.Аминдерді ацилирлеуге болады, жекелеп айтқанда ацетилдендіруге болады. Сірке ангидриді мен немесе хлорлы ацетилмен ацетилдендіруге болады:

С₂Н₅-NН₂+(СН₃—СО)₂О—>С₂Н₅—NН—СО—СНз+СНз—СООН

этилацетиламин

немесе этилацетамид

5. Азотты қышқыл әрекеті біріншілік аминдерді спирттерге

екіншіліктерін нитрозоаминдерге, әкеліп тірейді, ал үшіншілік аминдермен реакцияласпайды:

R— NН₂+НNО₂R— ОН+N₂+Н₂О

R₂NН+НОNО R₂ N-NО +Н₂О

Қолданылуы. Аминдер аминдендіру реакцияларында органикалық негіздер ретінде қолданылады. Кейбір аминдер күкірт қышқылды ерітінділерден уранды бөліп шығаруда таңдағыш еріткіш ретінде қолданылады.

Балықтың иісі тәрізді аминдерді дала кемірушілерімен күресу мақсатында алдап шақыру үшін қолданылады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Анилиннің құрлысын көрсетіңіз?

2. Ароматты аминдердің химиялық қасиеттерін сипаттаңыз?

1. 
   Диазо- және азоқосылыстар. Диазоттау реакциясы, механизмі. Құрылысы.
   

3. Азобірігу реакциялары. Азобояуыштар тұралы ұғым.

АРИЛДИАЗОНИЙ ТҰЗДАРЫ

Диазоттау реакцияның механизмі

Диазотауды бірнеше сатыда жүреді, ароматты амин нуклеофилдік қасиет көрсетеді, ал электрофилдік реагент ролін нитрозокатион атқарады.

Диазоний тұздары – иондық қосылыстар, олар электр тоғын жақсы өткізеді, суда ериді.
Ортаның рН байланысты диазоқосылыстардың формалары

Диазоқосылыстардың құрылысын К. Бломотрандт, Э. Бамбергер, А. Ганч қарастырды. Диазоқосылыстар күрделі қышқыл-негіздік және таутомерлік тепе-тендік.

Ортаның сілтілігі жоғарлағанда арилдиазоний хлориді гидроксидке айналады. Біраз ұақыттан кейін ерітіндінінің электр өткізгіштігі төмендей бастайды, яғни ол гидроксид-ион мен арилдиазоний катион арасында коваленттік байланыстын түзілуін көрсетеді. Ковалентті кұрастырылған арилдиазогидроксид (диазогидрат) сілтінің артық мөлшерінің қатысында протонды бөліп‚ Е-диазотатқа немесе изо-диазотатқа айналады, ол қатты күйінде бөлінуі мүмкін.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

2. Азобірігу реакцияларына түсуге қандай қосылыстар қабілетті?

1. Бір-, екі-, көп атомды фенолдар. Алу әдістері.

2. Химиялық қасиеттері.

3. Хинондар. Қасиеттері.

Гидроксил тобының санына байланысты фенолдар атомдылығы бойынша: бір атомды, екі атомды, үш атомды және т.б. болып, бензолда – алты атомды болып бөлінеді. Фенолдар – әдетте суда қиын еритін кристалдық заттар. Су буымен қоса ұшады. Өзіне тән иісі бар. Антисептиктер блып табылады‚ ұлы‚ теріге тисе күйдіреді. Сумен әуелгі фенолдан гөрі балқу температурасы төменірек кристаллогидраттар құрады. Фенолдардың реакцияға өте қабілетті гидроксил тобы мен ароматик ядросы бар.

Фенолдар спирт немесе судан гөрі едәуір үлкен қышқылдық көрсетеді‚ алайда қышқыл есебінде олар көмір және карбон қышқылдарынан әзсіздеу. Сондықтан фенолдар күйдіргіш натрдың ерітіндісімен әрекеттесіп феноляттар түзеді‚ бірақ натрий карбонатынан СО₂ ығыстырып шығара алмайды. Керісінше‚ фенолдарды феноляттардың ерітіндісінен көмір қышқылы ығыстырып шығарады.

Фенолдардың эфирлері – тұрақты заттар. Алайда инерттік ерітіндіде натрий немесе натрий амидін қыздырғанда олар да‚ радикалдарды майлар қатарынан эфирлер сияқты ыдырайды. Оларға сілтілердің әсері аз.

Фенолдарды нитрлеу сұйытылған азот қышқылының әрекетеуімен-ақ жүреді. О- және п- нитрофенолдардың қосындысы алынады. Су буымен қоса буланғыштық қабілет тек қана о-изомерге тән болғандықтан‚ измерлерді нитрофенолдар оңай ажыратылады. О-нитрофенолдың күшті бұланғыштыңы молекула ішінаралық сутектік байланыстың құрылуымен түсіндіреді‚ ал окси- және нитротоптар басқаша орналасқан уақытта молекула аралық сутектік байланыстар пайда болады. Концентрациялы азот қышқылымен одан әрі нитрлегенде үш нитрофенол – пикрин қышқылы алынады.

Фенолды нитрлегенде тотығу процестері орын алады. Сондықтан реакцияны жұмсақ жағдайларда жүргізу керек.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

2. Фенолдың қолдану аймақтарын көрсетіңіз?

№ 11 Дәріс. Альдегидтер және кетондар. Номенклатурасы. Изомериясы. Алу әдістері. Хим.қасиеттері. Бекманның қайта топтасуы, оның механизмі және практикалық манызы.
Дәріс жоспары:

1. Ароматты альдегидтер мен кетондар.

2. Алу әдістері.

3. Химиялық қасиеттері.

Альдегидтер өздері тотыққанда түзілетін қышқылдың атымен немесе соңына «аль» деген жалғау қосып көмірсутектің атымен аталады.

Рационалдық номенклатура бойыша алдьдегидтерді сірке альдегидінің туындысы ретінде қарастырамыз. Кетондарды- карбонил тобымен байланысқан радикалдарды атап көрсетеміз және кетон деген сөзбен аяқтаймыз. Систематикалық номенклатура бойынша тізбектің номерленуі карбонил тобындағы көміртек атомынан бастаймыз және сәйкес келетін көмірсутектердің соңына «аль» деген жалғауды қосамыз. Кетондарды тізбектің номірлену кето тобына жақын жағынан бастаймыз. Жалғауы «он» кето топтың орнын цифрмен көрсетеміз.
Изомерия.

1. 
   Альдегидтерде құрылымдық изомерия тек көміртек қаңқасына байланысты болады.
   
2. 
   Кетондарда: а) көміртек қаңқасына байланысты.
   

1) Алкандардан өте қатаң жағдайда тотықтырғанда спирт, альдегид, қымыздық қышқыл қоспалары түзіледі.

2) Біріншілік спирттерді тотықтыру арқылы: [О]- хром қоспасы.

3) Спирттерді катализдік дегидрлеу арқылы.

1-лік спирттер – альдегид түзеді.

2-лік спирттер - кетондар түзеді.

3. 
   Ацетиленді көмірсутектерден алу.
   
4. 
   Бір көміртек атомында екі голагені бар дигалоген туындыларды гидролиздеу арқылы.
   
5. 
   Карбон қышқылының кальций немесе барий тұздарын пиролиздеу арқылы. Егер тұз түзбеу процесте құмырысқа қышқылы қатысса, онда альдегид түзіледі. Басқа барлық жағдайларда – кетон түзіледі.
   
6. 
   Карбон қышқылдарды декорбаксирлеу арқылы.
   
7. 
   Өндірісте -алкендерді гидроформирлеу арқылы. Бұл процесті –оксосинтез деп атайды.
   

Төменгі альдегидтер және кетондар сұйық заттар. Молекулалық массалары артқан сайын олардыңұшқыштығы төмендейді, себебі өзара кетондар мен альдегидтер сутектік байланыс түзе алмайды.Сондықтанда олардың қайнау температуралары сәйкес спирттерге қарағанда, төмен С- С суда жақсы ериді, С- тен бастап суда ерігіштігі төмендейді. Органикалық ерітінділерде ериді. Жағымды иісі бар парфюмерияда пайдаланады.

Карбонил тобындағы көміртек атомына sp-гибридтену тән және

оның конфигурациясы жазық. Карбонил тобындағы оттектің электртерістілігі көміртек атомынан жоғары болғандықтан С-О байланысының П- электрондары оттек атомына қарай ығысқан. Нәтижесінде оттек атомында ішінара теріс, көміртекте ішінара оң заряд пайда болады.

С=О байланысын поляризацияланады. Байланыс

поляризациялануы нәтижесінде карбонил тобынан биполярлы формасының резонанстық структурасын жазып көрсетуге болады.

Байланыстың поляризациялануы оксақосылыстар- полярлы заттар екендігін көрсетеді. С=О байланыс энергиясымен салыстыратын болсақ формальдегид басқаларында

С=О 736 кДж/моль 176ккал/моль.

С=С 610 кДж/моль 145,8 ккал/моль.

2. Карбонил тобының электрондық құрылысы қандай?

Дәріс жоспары:

1. Арилқышқылдар. Изомерия. Номенклатура.

2. Алу әдістері

3. Химиялық қасиеттері.
Ароматты қышқылдар деп құрамында бензол ядросының көміртек атомдарымен тікелей байланысқан карбоксил тобы бар бензол туындыларын айтамыз. Ароматты қышқылдарды карбоксил топтардың санына қарай бір-‚ екі- және көп негізді қышқылдарға бөлуге болады. Карбоксил топ тікелей ядромен байланысқан қышқылдардың аттарын ароматик көмірсутектерден шығарады. Карбоксил тобы бүйыр тізбегінде орналасқан қышқылдардың аттары әдетте тиісті май қатарының атауларынан алынады. Маңызы ең үлкен бірінші тип қышқылдары: мысалы‚ бензоин – бензекарбон қышқылы болып аталады.

Алу тәсілдері:

1. Бензол гомологтарының алкил топтарын тотықтыру.

2. Ароматты кетондарды тотықтыру.

3. Галогендері бір көміртек атомында орналасқан үш-галоген туындыларының гидролизі.

4.Нитрилдердің гидролизі.

5. Сульфонаттарды формиаттармен қоса балқыту.

6. Көмірсутектердің көмір қышқылының галогенангидридтерімен реакциясы.

7. Металорганикалық қосылыстармен СО₂ реакциясы.
Бензол қатарының монокарбон қышқылдары – түссіз кристалдық заттар. Орынбасарлары пара-қалыптағы қышқылдар өздерінің изомерлерінен гөрі әлеулі жоғары температурада балқиды. Ароматты қышқылдар өздерімен көміртек атомдарының саны бірдей май қатары қышқылдарынан гөрі шамалы жоғарырақ температурада қайнайды және жоғары температурада балқиды.

Монокарбон қышқылдар суық суда тым нашар‚ ал ыстық суда тым нашар‚ ал ыстық суда едәуір жақсы ериді. Төменгі сатыдағы қышқылдар су буымен бірге ұшады.

Антранил қышқылы – кристалды зат, суда онай ериділе.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

2. Карбоксил тобының электрондық құрылысы қандай?

№ 13 Дәріс. Полиядерлы ароматты қосылыстар
Дәріс жоспары:

1. Конденсирленген көп ядролы қосылыстар.

Изомерия. Номенклатура.

2. Конденсирленбеген көп ядролы қосылыстар.

сондай-ақ сақиналар өзара ортақ көміртегі атомдар арқылы байланысқан болу мүмкін:

1 конденсирленбеген бензол сақиналары бар көп ядролы жүйелер;

2 конденсирленген бензол сақиналары бар көп ядролы жүйелер.

Конденсирленбеген бензол сақиналары бар көп ядролы жүйелер
Конденсирленбеген бензол сақиналары бар көп ядролы қосылыстардағы бензол сақиналары бір-бірімен d-байланыс арқылы тікелей байланысқан болады. Бұл класс қосылыстарының қарапайым өкілінің бірі – дифенил, немесе бифенил. Оның құрылысы төмендегідей:

бифенил (дифенил)

Егер молекула ұқсас үш‚ төрт немесе бес сақинадан тұрса‚ онда қосылыс сәйкес: тер-, кватер-, квинкифенил деп аталады. Мысалы,

Дифенил формуласындағы орынбасарлардың орындарын цифрмен немесе орто –( 2,6,2¹,6¹) , мета – (3,5,3¹,5¹), пара – (4,4¹) сөздерімен көрсетеді.

Фенил сақиналарының арасында алифатты фрагменті бар көп ядролы қосылыстарды алифатты фрагментінің атауына сәйкес атайды‚ яғни рационалды номенклатура қолданылады.

Дифенил, қоспада әдеттегі қарапайым дифенил эфирмен С₆Н₆-О-С₆Н₆ (қатайту температурасын төмендету үшін), жоғары температуралы жылу тасушы ретінде қолданылады . Мұндай қоспалардың көмегімен жоғары температураға дейін аппараттарды қыздыруға мүмкіншілік туады. Ондай температураға жету үшін өте жоғары қысымдағы су буы қажет болар еді.

Дифенил және оның туындыларын бірнеше тәсілдермен алады:

1. 
   Бензолды дегидрлеу (пиролиз) арқылы.
   

- H₂

2. Вюрц реакциясының қосымшасы Вюрц-Фиттиг реакциясы (1864 жыл ) арқылы:

С₆Н₆─Br + 2Na+ B─rС₆Н₆  С₆Н₆─С₆Н₆ + 2NaBr

2. 
   Ульман реакциясы (1901 жыл) - мыс ұнтақ әсерінен арилгалогенидтің конденсациялануы.
   

С₆Н₅─I + Cu+ I─С₆Н₅  С₆Н₆─С₆Н₆ + CuI₂

ArI > ArBr > ArCI

о- және п-орындарындағы электрон-донорлы орынбасарлар реакцияның жүруін женілдетеді. Реакция электрон тасымалданумен, бос-радикалды механизмі бойынша жүреді.

4. Гомберг реакциясы – бұл сілтінің сулы ертіндісінің әсерінен‚ диазоний тұздарын азобіруге қабілетті емес ароматты қосылыстармен конденсациялау арқылы‚ диарилдерді алу

:

Субстратта орынбасарлар бар болғанда конденсациялау әр қашан‚ олардың табиғатынан тәуелсіз‚ о- немесе п-орындарында жүреді.

Дифенил (б.т.70,50^оС) кристалдық күйінде планарлы, екі сақина қосарланған, сақиналар арасындағы байланыстын ұзындығы, бутадиендегі орталық байланысындай болады.

0.290

Кристалды күйі

Газ фазасы Ө = 40 ⁰

Газды фазада дифенил жазық құрылымды ‚ орталық байланыстын бойымен 40⁰ жуық бұрылу бұрышы бар.

Бензол сақиналары бар көп ядролы қосылыстар бензолдың қасиеттерін көрсетеді. Фенил сақинасы, бірінші текті орынбасар болғандықтан‚ электрофилді орынбасуды көбінесе п–орынға бағыттайды. Нитрлеу реакциясында п – орынға енген нитротобы, сақинаны дезактивтендіреді сондықтан екінші нитротоп, екінші сақинаның п-орынына барады. . О-орынға ену сутекті атомдардың кеністіктік кедергілердің әсерінен қиындатылған.

HONO₂

Сақинада бірінші текті орынбасар бар болған жағдайда‚ екінші орынбасар осы сақинаның активтендірілген орынына енеді.

Дифенилдің өте маңызды туындылары – бензидин және гидразобензолдың бензидинді қайта топтасуынан түзілетін‚ туындылары. Бұл қайта топтасуды сұйытылған күкірт қышқылында алғашқы рет (1845 ж.) Н. Н. Зинин жүзеге асырған. Бензидиннен басқа дифенил (30% кемірек) және аз мөлшерде о-бензидин түзіледі. Бензидинді 4‚4^¢-динитродифенил тотықсыздандру арқылы алуға болады.


Дифенил туындыларының оптикалық изомериясы

(атропоизомерия)
Дифенилде орталық С-С – байланыстың бойымен бос айналу жүреді‚ себебі‚ бутадиендегі орталық байланыс тәріздес‚ энергетикалық кедергісі 12,5-25 кДж/моль тен.

Егер бифенилдің төрт о-орындарында көлемді орынбасарлар бар болса, онда С-С – байланыстың бойымен айналу қиындатылады. Айналудың кедергісінің мөлшері орынбасарлардың көлемімен анықталады. 2,2^¢-динитро-6,6^¢-дикарбоксидифенилде орынбасарлардың көлемділігі салдарынан орталық байланыстын бойымен айналу мүмкін болмайды. Кеністіктік әсерлесулерді төмендету үшін екі сақина бір біріне перпендикулярлы орналасады және конформациялық изомерлер тұрақтанады. Мұндай молекула‚ асимметриялы көміртегі атомдары болмай-ақ‚ хиралділік осіне және оптикалық активтілікке ие болады. Бұл жағдайда‚ біріншінің айнадағы бейнесі тәріздес болатын және оған ұқсамайтын‚ екінші молекула болуы тиіс.

2,2^‚6‚6^-Динитродифен қышқылы (оптикалық активті конформерлер)

Дифенилдегі оптикалық изомерияның осындай түрін атропоизомерия деп аталады. Атропоизомерия екі әр түрлі көлемді орынбасарлар сақинаның әр қайсының о-орындарында болған жағдайда байқалады.

Егер дифенилдің о-орындарында тек ғана үш орынбасар бар болса‚ онда рацемизация орын алады‚ орынбасар көлемі неғұрлым азайған сайын‚ соғұрлым тез байқалады. Жартылай ыдырау периоды – рацемизациялау уақытының радикал көлеміне тәуелділігі кестеде көрсетілген (1 Кесте).
1 Кесте

2,6-Динитродифен-2^¢-R-дифенилдің рацемизациялау периоды

AICI₃

2C₆H₆+CICH₂CI C₆H₅ -CH₂- C₆H₅ + 2HCI

AICI₃

C₆H₅CH₂CI+ C₆H₆ C₆H₅ -CH₂- C₆H₅ + HCI
Трифенилметан

AICI₃

3C₆H₆+CI₃CH (C₆H₅)₃CH + HCI
AICI₃

C₆H₅CH₂CI+ 2C₆H₆ (C₆H₅)₃CH + HCI

Дифенилметан‚ өзінің геометриясына байланысты‚ циклопентадиен фрагменті бар‚ флуорен түзе отырып пиролизге онай ұшырайды:

2,2^¢-дифенилметан (флуорен)

2. Ди-‚ три- және тетрафенилметандардың алу әдістері?

№ 14 Дәріс. Бес мүшелі гетероциклді қосылыстар

1. Гомолог қатары. Изомерия. Номенклатурасы.

2. Алу әдістері.

3. Химиялық қасиеттері.

Алты р-электрондар бензолдағы сияқты ортак электрондық бұлт құрады, мысалы фуран үшін:

Қосарланудың нәтижесінде сақина жазықтық күйге түседі, жай байланыстар қысқарады.

Ренгенографиялық зерттеулер фуран, тиофен және пиррол молекулаларындағы атомаралық қашықтықтардың келесі мәндерін береді.

С — С қашықтығыпың қыскаруы (әдоткі мөлшері 1,5,4,А са-лыстырғанда) циклде байланыстардыц қосарлапуьшыц бар екен-

дігін дәлелденді.

Алайда бензол молекуласы және бес мүшелі гетероциклдер молекулаларыидағы электрондар секстеттерінін, тұрақтылығы әр турлі. Мысалы, тиофенде орын басу реакциялары бензолдағыдан гөрі оңайырақ өтеді. Пиррол мен фуранда ароматик қа-сиет әлсіздік сипат көрсетеді. Фуран қосылу реакцияларында әдеткі алифатик диендер сияқты болады. Оның π-электрондар секстстіиін. шамалы тұрақтылығы сақина ашуга бейімділігінен де көрінеді.

Көптеген гетероциклдер үшін гетероатомдардың алмасу реак-иіялары тән. Мұндай реакцпялар ароматик қосылыстар үшін юлгісіз.

Жалғыз гетероатомы бар гетероциклдерде нөмірлеуді сол гетероатомнан бастайды.

Циклде бірнеше гетероатомдар болғанда оларды келесі рет-еи белгілейді: О, S, N.

Бес мушелі гетероциклдерде 2 жоне 5-қалыптарды а, а' деп, л 3 және 4 — р, р' ден жиі белгілейді. Алты мүшелі гетероцикл-ерде 2 және 6-қалыптарды— re, а', 3 және 5 — р, р' 4-қалып-ы — ү деп белгілейді. Егер NH топтары мен үшіншілік азоты ар болса, 1 цифрымен Н белгілепеді, япш мьшадай тәртіп сакілады: О, S, NH, N. Кондепсацияланған циклдері бар косылыстар үшін одетте арнаулы атауларды (кумарон, индол, акридин және т. б.) пайдаланады. Бірақ бұл қосылыстарды олардың молекулаларын құратын циклдер бойынша да атауға болады. үшін гетероциклдің атауының алдына бензо, нафто жэ-

т. б. қосымшалар қойылады, олар екінші гетероциклді емес эмга сәйкес, мысалы

Егер конденсацияланған системаларда гетероатом циклдер конденсацияланатын орнымен қатар орналаспаса, нөмірлеу сол орнымен катар атомнан басталады да, гетероатом ең темен цифрға ие болатындай етіп жүргзіледі:

1. ФУРАН

Фуран және оның туындыларын алу тәсілдері. 1. Фуран алғаш рет пиросілекей кышқылын (барий тұзы) кұрғақ айдау арқылы (карбокснлсіздсндіру) алынған:

2. Фуран алу үшін басқа бір бастапкы зат фурфурол альде­гид болып табылады:

Фурфуролды 350—360° С натрон ізбес аркылы немесе 200° С-де ұсақ ұнтакталған никельдін. үстімен өткізгенде кеміртек тотығының бөлінуі жүреді. Фурфуролды су буымен қоса хром, мырыш және марганец тотықтарыиық қосындысынан тұратын катализатор арқылы өткізу фурфуролды фуранға айналдырудың ең тиімді әдісі болып табылады. Бұл жағдайда фураннық шығымы 75—80%.

3. Фуранның ен, оңай колға түсетін және маңызды туындысы — фурил альдегиді, фурфурол — иентозандарды гидролиздеуде түзілетін пентозаларды гидратсыздандыру арқылы алы-нады (303 бет).

4. Сілекей кышқылы да сондай-ақ пиросілекей кышқылына оңай айналады:

Орын басу реакциялары. Іс жүзінде фуранның барлық орын басу реакциялары α-қалыпта жүреді, егер ол бос болса; бұл п-электрондық тығыздықтың фуранда таралуынан да көрініп тұр. Нитро-, карбоксиль-, сульфотоптар сияқты α-қалыптардың біріне орналасқан лега-бағыттаушы топтар келссі орынбасар-дмц екінші α-қалыпқа енуіне кедергі жасамайды. Егер а-қалып-тың екеуі де бос болмаса, онда сх-калыптағы орынбасарлардың сипатына қарай орын басу екі р-қалыптың біреуінде өтеді. Мы-салы, айталық, 5-бром-2-фуранкарбон кышқылын сульфолау 3-те емес, 4-қалыпта жүреді. Екі бос а-қалыптың қайсысының жаңа орынбасар қабылдай алатынын, сондай-ақ р-қалыпта ор-наласқан топта анықтай алады.

Электрофильдік реагенттердің әрекетімен фуранныц ядро-сында орын басу бензолдағыдан гөрі елеулі оңай өтеді. Әдеткі нуклеофильдік реагенттермен фуран әрекеттеспейді.

1. Галогендермен реакция темен температураларда фуран ядросына 2,5-қалыпқа қосылу аралық сатысы арқылы өтеді. Түзілетін қосылу өнімдері галогенсутекті оңай жоғалтып, а-галогенфурандар береді:

2. Минералдық қышқылдар фуранды смолаландырады, сондықтан оны 50з-пен пиридиннің комплексімен сульфолайды (А. П. Терентьев).

3. Хлорлы сынап фуранмен әрексттесіп, балку температурасы дәл хлор-меркуртуынды түзеді. Бұл косылыс фурамды идеитнфикациялау үшін жұмсалады:

4. Фуранды ацилдеу хлорлы мырыш, хлорлы қалайы, хлор­лы титан немесе хлорлы сынап сияқты жүмсақ конденсацияла-ғыш агенттердіц көмегімен жиі өтеді. Фуран ядросының жеціл әрекеттесетіндігі сондай, бензолды көптеген Фридель — Крафтс реакцияларында еріткіш есебінде пайдалануға болады:

5. Калий мен натрийдіц құймасы немесе металл күйіндегі калий фуранмен фурилкалий түзеді. Үш феішлметилиатрий бензолды металдандырмайды, бірак фураиды фурилнатрийге оңай айпалдырады:

Қосып алу реакциялары. 1. Сутек фуранға косылады, мысалы, 100—150° С және 100—150 атм-д,а Реней никелінің қатысуымен:

2. Галогендердің қосылуы.

3. Азот кышқылы сірке ангидридінде 10° С негіздердің (пиридин) әреке-тімен еірке кышкылын бөліп шығарып, 2-нитрофурон түзеді:

4. Фуран сақинасының 1,3-диендік қасиеті оның малеин ангидридін қосып алу қабілеттілігінен кврінеді:

Сақинаның ашылуы. Минералдық қышқылдар фу­ран сақинасының ашылуын тудыратын ең әдеттегі реагенттер болыи табылады.

Фуран концентрациялы тұз қышқылымен қопарылыс іспеттес әрекеттеседі және ииррблмен алынатын түс сияқты бояу береді: сұйытылған тұз қышқылымен фуран қоңыр тұнба береді, НС1 қаныққан метанолмен ол янтарь альдегидінің ацетилін

түзеді:

Фурфурил Спирті концентрациялы тұз қышқылымеп өңдегенде полимерленеді, дегенмен 0,1%-тік НСІ ерітіндісіиіи әрекетімен метил спиртінің суда-ерітіндісінде левулин кышқылын береді. Гидролиа(цін бірінші өнімі ок-сикетоальдегид больп табылуы мүмкін:

Бұл реакция пептоза мен гексозаларды ажырату тосілі ретінде қызықты.

Қумырсқа кышқылып тек гексозалардың қатысуымен ажыратуга болады.

Фуран молекуласында нитро-, сульфо-, альдепідтік, кетондык және кар­боксил топтарыныц болуы тұз кышкылыпың әсерін әлсіретеді. 2,4-фурандикарбон қышқылы және 5-питро-2-фурилметил эфирі тұз қышқылымен әрекет еткенде өзгермейді.

Бұл айналуларда өнімдер шығымы әдетте шамалы. Фураннын, өзгерулерге түсуі басқа гетероциклдердің мейлінше жоғары шығымдарын береді.

Фурфурол. Фуран туындыларының ішінен фурфурол альде­гиді ен маңызды қосылыс болып табылады, ол фураннын. Көптеген туындыларын және фуранның езін алу үшін жүмсалатын негізгі бастапқы зат.

Фурфурол ендірістік көлемде ағаш сүрегінің және құрамында пентозаны бар ауыл шаруашылық қалдықтарын, негізінен жүгері езектерін, шемішке қауызын, сабанды және сол сияқтыларды қышқылдық гидролиздеу арқылы алады.

фурфурол — піскен нанға тән иісі бар сұйықтык, қайнау темп. 162° С. Суда нашар ериді.

Фурфурол альдегидтерге тән барлық реакцияларға түседі (12-схеманы қараңыз, 579-бет). Ол бисульфит қосып алады, пиросілекей қышқылына дейін тотыгады, фурфурил спиртіне дейін тотықсызданады, Канниццаро реакциясына ұшырайды, цианды калиймен фуроин (бензоин іспеттес) түзеді, аммиакпен әрекеттесіп фурфурамид кұрады және анилинмен шифр негізін түзеді.

Фурфурол мұнай фракцияларын тазалағанда іріктегіш еріткіш есебінде, пластмассалар, фумар қышқылын және фуран сақинасы бар көптеген қосылыстарды, соның ішінде дәрі-дәрмектік препараттар алу үшін қолданылады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

2. Гетероциклді қосылыстардың қолдану аймақтары?

Дәріс жоспары:

1. Гомолог қатары. Изомерия. Номенклатурасы.

2. Алу әдістері.

3. Химиялық қасиеттері.
Тұйық тізбегінде тек көміртек атомдары ғана емес, басқа да элементтердің, атомдары бар қосылыстарды гетероциклді қосылыстар деп атайды. Гетероциклді системалар мейлінше әр алуан. Ең кемінде екі коваленттік байланыс түзуге кабілетті кез келген атом теория жүзінде сақина құруға қатынаса алады. Оттек, күкірт және азоттың циклдік қосылыстары ең жақсы зерттелген және кеңген таралған.

Көміртекпен бірге цикл құруга қатынасатын элементтер гетероатомдар деп аталады. Олардың санына сәйкес моно-, ди-немесе үш- және т. б. гетероатомдық сақиналарды айырады.

Гетероциклдердің құрамында үш, төрт, бес, алты және атомдардың одан да көп саны бола алады. Карбоциклдік қосылыстар сияқты бес және алты мүшелі гетероциклдер өте берік келеді.

Мүмкін болатын гетероциклді системалардың саны орі ка­рай коиденсацияланған ядролары бар гстероциклдердің болуына байланысты өседі.

Гетероциклді қосылыстардың табиғатта кеңінен таралуы (витаминдер, алкалоидтер, пигменттер және жануарлар мен өсімдік клеткаларының басқа да құрам бөліктері түрінде), олардың биологиялык. процестердегі маңызды ролі, сондай-ақ ауыл шаруашылығы қалдыктарынан және көмірді кокстеу өнімдерінің ұшқыш бөлігінен алу мүмкіндігі қосылыстардың бұл класын тиянақты зерттеу қажеттігін тудырады.

Қасиеттері бойынша май қатарының қосылыстарына жақьн кейбір гетероциклді қосылыстар алдыңғылармен бірге қарастырылган-ды, мысалы этилен тотығы, лактондар, екі негізді кышқылдардың ангидридтері, цианур қышқылы және т. б. Бүл косылыстар ашык тізбекті косылыстардан оңай түзіледі және сакшіа үзілгенде қайтадап оларга оңаіі айналады.

Химиялық жәпе физикалық қасистінде үлкенірек немесе кішірек дәрежеде ароматик сипат байқататын, яғнн қа-систтері бойынша бензолға ұқсас гетероциклді қосылыстар оргаішкалық қосылыстардың басқа типтеріиен жеке карастырылады. Ароматик сипаты бар өте қарапайым гетероциклді косы­лыстар— фуран (І),тиофен (II) және пиррол (III):

Бензол сияқты бұл гетероциклдердің қосып алу реакцпяларынан гөріорьн басу реакцияларына бейімдірек келеді. Олар бензолга тән байырғы галогендеу, сульфолау, иитрлеу, Фри­дель— Крафтс реакциясына және т. б.реакцияларға туседі. Тотықсыздапдыргыштар мен тотықтырғыштардын, әсеріпе мейлінше төзімді. Химиялық тұрғыдан көрсетілген ерекшеліктер сакинналарда гетероатомның электрондық жұбы және π-байланыстардың екі электропдық жүбынан тұратьш электрондық секстеттің бар болуымен анықталады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Гетероциклді қосылыстардың химиялық қасиеттерін сипаттаңыз?

2. Гетероциклді қосылыстардың қолдану аймақтары?

1. Циклоалкендер, циклоалкадиендер, алынуы, қасиеттері, қолданылуы. Декалин, геометриялық изомериясы, конформациясы.

2. Хлорбензол, бензилхлорид, бензилиденхлорид‚ бензотрихлорид, олардың алынуы, қасиеттері, қолданылуы.

3. Ароматты қатарының полинитроқосылытары.

4. Азоқосылыстардың маныздылығы. Бояуыштар ұғымы.

5. Диендік синтездегі хинондар.

6. Аминоқышқылдар: антранил, п-аминобензой. Алу әдістері‚ құрылысы, қасиеттері‚ қолданылуы.

7. Пластмассалар. Жасанды талшықтар.

8. Жасанды каучуктер.

4. Негізгі әдебиеттер
1.Роберте Дж., Кассерио М. Основы органической химии: В 2т. М.: Мир, 1978. Т. 1,2

2.Терней А Современная органическая органическая химия: В 2т. М.: Мир, 1981. Т. 1,2

3.Несмеянов А. Н., Несмеянов Н. А. Начала химии: В 2 кн. М.: Химия, 1974. Кн.1,2

4.Нейланд О. Я. Органическая химия: М.: Высшая школа, 1990

Щабаров Ю.А. Органическая химия. М.: МГУ, 1994

5. Смолина Т.А., Васильева Н.В., Куплетская Н.Б. Практические работы по органической химии. М. Просвещение, 1986

6. Васильева Н.В.Задачи и упражнения по органической химии. М.: Просвещение, 1982.

7. Динжуманова Р.Т.Сборник тестов по органической химии. Метод.пособие для студентов химических специальностей.

8. Петров А.А., Бальян Х.В. Органическая химия М., ВШ, 1973

Қосымша әдебиеттер

2. Потапов В. М. Стереохимия. М.: Химия.

3.Потапов В. М., Кочетова Э. К. Химическая информация. Где и как искать химику нужные сведения. М.: Химия, 1988. 244 с.

4. Марч Дж. Органическая химия. В 4т. М.: Мир, 1987-1988. Т1-4.

5.Салем Л. Электроны в химических реакциях. М.: Мир, 1985. 288 с.

6.Моррисон Р., Бойд Р. Органическая химия. М.: Мир, 1974.

7.Кери Ф., Сандберг Р. Углубленный курс органической химий. т.1-2, М: Химия, 1981.

8.Казицина Л.А., Куплетская Н.Б. Применение УФ-, ИК- и ЯМР-спектроскопии в органической химии. М.: Изд. Моск. ун-та, 1974.