ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Омыртқалылар зоологиясы»

Рептилилердің барлығы да жемдерін ұсатпай бүтіндей жұтады. Тек қана крокодилдер мен тасбақалар жемдерін бөлшектеп жейді. Осы рептилилердің аузында екінші реттік сүйекті таңдай болады, ол тыныс алуға кедергі келтірмей, тамақтың кесегін ауызда ұстап түрады. Көптеген бауырымен жорғалаушылар қоректік заттарын шала өлтіріп қоректенеді. Тек қана ұлы жыландар мен айдаһарлар жәндіктерді өлтіріп жұтады.

Тасбақалардың, крокодилдердің жұмыртқаларында (құс жүмыртқасының ағы сияқты) белокты қабы болады. Бұл ұрықтың дамуына керекті су қорымен қамтамасыз ететін қабық бо-лып саналады, Басқа рептилилердің жұмыртқаларының дамуына қажетті судың пайда болуына екі жағдай себепші болады. Біріншіден — майдың тотығуы нәтижесінде, екінші — жұмыртқа қабығы арқылы сыртқы ортадан алады.

Рептилилер жұмыртқаларында болатын талшықты, известі және белокты қабықтардан басқа ұрық дамыған кезде ұрықтың өзінен амнион, сероза және аллантоис деп аталатын қабықтар пайда болады. Олардың ұрықтың дамуына бейімделуде үлкен маңызы бар (26-сурет).

26 - с у р е т. I амниоталардың ұрық қабықтарының біртіндеп даму сатысы, II дамып келе жатқан кесіртке.

1 — эктодерма, 2 — энтодерма, 3—мезодерма, 4— ішек қуысы, 5 — дененің ұрықтан тыс қуысы; 6— мнион, 7— амниота қуысы — амниота сұйықтығының ішінде жүзіп жүрген ұрық, 8—сероза, 9 — аллантоис, 10 — сары уыз қапшықшасы. II 1 —амнион, 2 —аллантоис, 3 — сары уыз, 4—сероза

1. 
   Қазіргі кездегі бауырымен жорғалаушыларға систематикалық шолу
   
2. 
   Бауырмен жорғаушылардың экологиясы.
   

1. 
   Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.- Алматы:Эверо,2011.-400б.
   
2. 
   Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   
3. 
   Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.: Высшая школа, 1979г.
   

1. 
   Құстардың сыртқы құрылысы.
   
2. 
   Құстардың ішкі құрылысы.
   

1. 
   Құстардың сыртқы құрылысы.
   

(жұмыртқаларын басуы және балапандарын қоректендіруі).

Құс қауырсындары құрылысына және атқаратын қызметіне қарай түрліше болады. Денесінің сыртын қалыпты (контурный) қауырсын жауып тұрады. Ол негізгі қаламнан және оның екі жағында симметриялы орналасқан азды-көпті пластинка опахаладан тұрады Қауырсынның теріге еніп тұратын бөлімін (очин) қалам қауырсын дейді. Қауырсын сабағының жоғарғы пәр бекіген бөлімі сабағы деп аталады. Пәр ұзын бірінші дәрежедегі мұртшалардан және оған орнаған кішкене екінші дәрежедегі мұртшалардан қалыптасады. Екінші дәрежедегі кіші мұртшалардың ұсақ, көптеген ілмешектері болады. Осы ілмешектер өз ара байланысып, бір серіппелі тақташа желпеуіш құрайды.

Қалыпты қауырсындардың астыңғы жағында ұсақ — мамық, қауырсындар орналасады. Бұл кауырсындардың сабағы жіңішке, екінші дәрежедегі ұсақ мұртшалары жоқ, сондықтан олардан серіппелі тұтасқан пластинкалар калыптаспайды. Кейбір мамық қауырсындардьщ сабағы өте жіңішке болады, сондықтан мұртшалары сабақтың жоғарғы жағында бір шоқ болып орналасады. Мүндай мамық қауырсындарды — нағыз мамық қауырсын —деп атайды. Мамық және нағыз мамық қа-уырсындар су құстарында, әсіресе салқын жақта тіршілік ететш құстарда көбірек болады. Олардың негізгі қызметі — организмдегі жылуды жоғалтпайды. Мамық кауырсындардың арасында, мұртшалары жоқ жіпше тэрізді қауырсындар да кездеседі Көптеген құстардың езуіне орналасқан қылтандары да болады (ешкіемер, қарлығаш). Ауада үшып жүріп қорегін ұстайтын насеком жемділердің түрлерінде аузын ашқан кезде воронка сияқтанып насекомдарды қағып алу мүмкіндігін арттырады.

Қауырсындардың дамуы, олардың рептилилермен ата тегі жағынан тығыз байланысты екенін байқатады.

Қауырсындары үздіксіз түлеп отырады. Көпшілік құстар жылына 1—3-ке дейін түлейді.

Ет системасы. Құстардың бұлшық еттері, олардың тіршілік әрекетіне байланысты бірнеше ерекшелігімен сипатталады. Біріншіден, балықтарға, амфибилерге және рептилилерге қарағанда құстардың бүлшық еттері біршама жіктеліп, барып күрделенген. Ол ұшу кезіндегі күрделі қозғалысқа, жүруге, өрмелеуге және тамағын табура мүмкіндік береді. Екіншіден, аяқтарын қозғауға икемделген көлемді бұлшық еттер дене скелетіне орналасып, екшші сіңір ұштарымен аяқтарға бекінген. Үшіншіден, негізгі қимылын қанаттары атқаратын болғандықтан, қанаттарын қозғалтатын ірі бұлшық еттер денесінің арқа жағына орналаспай, қанаттарды қозғайтындай болып көкірек бөліміне, төс сүйегінің екі жағына орналасқан. Әсіресе аяқтарының бұлшық еттері назар аударарлық. Төс сүйегінің қырына бекінген ірі төс еті құстың жалпы салмағының 20 процентіне жетеді де,

қанаттарын төмен түсіруге қатысады. Оның астында жатқан бұғана асты еттері көлемі кіші болса да, қанатты жоғары көтеруге мүмкіндік береді. Артқы аяқтарын қозғайтын 35-ке жуық күрделі бұлшық еттері болады. Бүлардың ішінде көбірек көзге түсетіні оралымды бұлшық ет. Бұл ет жамбастан басталып„ор-тан жілік бойымен созылып келіп, тізенің үстінен сіңір сияқты, қатты тарамыс түрінде оралып өтіп, одан саусақтарды иіп тұ- ратын тарамыстарға барып жалғасады. Құс бұтаққа келіп қонранда, тізесі иіліп, оралымды ет созылады, соның салдарынан саусақтарын иіп тұратын сіңір созылады, саусақтары бүгілігі бұтақты бүреді. Құс неғұрлым төменірек басылып, орнықтырақ отырған сайын, оралымды бұлшық ет күштірек созыла түсе де, саусақтар бұтақты бүре түседі. Сондықтан да, бұтақта қонақтап, ұйқтап отырған құстар құлап кетпейді.

Кеуде омыртқалары (3-тен 10-ға дейін) бір-бірімен сегізкөз және кұймышақ омыртқаларымен бірігіп кеткен. Оларда болатын қабырғалар төс сүйегіне қозғалмалы болып бекіген. Қабырға көкірек және арқа бөлімдері болып екі бөліктен тұрады. Олардың қосылған жері, қозғалмалы бекініп, денесінің артына қарай сүйір бұрыш жасайды.

28 - с у р е т. Көгершіннің қаңқасы: 1 — мойын омыртқалар; 2 —көкірек (кеуде) омыртқалар; 3 –

құйрық омыртқалар; 4 — құйыршық сүйек; 5—ілмек өскіні бар қабырғаның жоғарғы бөлімі; 6—қабырраның құрсақ бөлімі; 7 — төс; 8 — төс қыры; 9 — жауырын; 10— коракоид; 11 — бұғана; 12 — тоқпан жілік; 13 — кәрі жілік; 14 — шынтақ сүйек; 15 — алақан сүйек; 16 — I —саусақ; 17— II — саусақ; 18 — III — саусақ; 19— мықын сүйек; 20 — шонданай сүйек; 21 — шап сүйек; 22 — ортан жілік; 23 — асыкты жілік; 24 — сирақ: 25 — артқы аяғынық I —саусағы; 26 — артқы аяғының IV — саусағы;
Қанат скелеті бес саусақты жануарлардікі сияқты бірнеше сүйектерден құралады. Әйткенмен иық және бұғана сүйектері “өзгермеген, керісінше нашар дамыған.

Артқы аяқтар және оның белдеуі. Жүргенде құстардың барлық салмағы, артқы екі аяғына түсетін болғандықтан, олардың құрылысында бірқатар өзгешеліктердің бар екенін көреміз. Жамбас белдеуіне күрделі сегізкөз бен мықынның үлкен қалақша сүйектерінің ұзына бойына тұтасып барып орналасқандығы үлкен тірек болып саналады. Мықын сүйектерімен өте ірі шонданай сүйегі бірігіп кеткен. Шап сүйегі өте жіңішке шыбық тәрізді болады.

Артқы аяқтары — ортан жілік, асықты жілік және сирақ пен саусақтардан тұрады. Бұл үш бөлімнің бірінші бөлімі — ортан жілік деген бір үлкен сүйектен, екінші бөлімі — асықты жілік және оның шыбығынан; үшіншісі — сирақ және саусақтардан тұрады. Асықты жіліктің төменгі басына сирақтың бас жағы келіп жалғасады. Ересек құстардың сирақтары бір ғана сүйектен тұрады. Эмбриональдық даму кезінде осы жоғарыда көрсетіл-ген сүйек — табан сүйектердің және толарсақ сүйектердің бір-қатарының бірігуінен келіп қалыптасқаны байқалады. Құстардың саусақтарының саны көпшілігінде төртеу, үшеу болуы сирек кездеседі, ал Африка түйеқұсында екеу болады.

2. 
   Құстардың ішкі құрылысы.
   

Жыртқыш кұстардың сілекейлері, қоректік заттарын жұмсатып оның шыланған кесегі өңешінен кептелмей, бөгетсіз жылжуына себепкер болады (29-сүрет).

уақытша сақтайтын және аздап қорытылатын (қуыс) кеңістік болады, оны — жемсау деп атайды. Көгершіндер балапандарын шығарған кезде, жемсауының ішкі қабатынан “сүт” деп аталатын майлы бөртбе тәрізді зат шығады, онымен олар балапандарын қоректендіреді.

Құстардың бауыры үлкен және екі бөлімнен кұралады. Өт көпшілік кұстарда болады, ал көгершіндердің өті болмайды. Өт жолы он екі елі ішекке келіп ашылады.

Қорыта келгенде, ас қорыту системасының мына ерекшелік-терін көрсетуге болады: 1. Тістерінің болмауы, тісінің қызметін бірқатарында қатты тұмсықтары, бірқатарында ет қарындары атқарады. 2. Ішектерінің қысқарақ болуы (егер шөп жейтін сүт қоректілердің ішектерінің ұзындығы денесінен 20 есе ұзын болады десек, ал өсімдік тектес заттармен қоректенетін тауық тұқымдастарының ішегі өздерінің денесінен 4-ақ есе ғана ұзын болады). 3. Құстардың тісінің болмауы —ішегінің қысқа, қар-нының екіге бөлінуіне әкеліп сокқан. 4. Артқы ішектерінің, тоқ ішек және тік ішекке жіктелмеуі, денесін жеңілдетуге бейімделу деп қарау керек. Өйткені, тік ішектің негізгі қызметі коректік зат қалдығының уақытша тоқталып тұру және оның ішіндегі артық суды сіңіру болып саналады.

Көмекей саңылауы кеңірдекпен жалғасады, оның жоғарғы бөлімін көмекей деп

атайды. Көмекей бір оймақ тәрізді және екі ожау тәрізді шеміршектен тұрады. Бұл жоғаргы көмекейдің дыбыс шығаруға ешбір қатысы болмайды.

Дыбыс шығару қызметін төменгі көмекейдің атқаруы тек дана құстарға тән ерекшелік. Төменгі көмекей кеңірдектің екі өкпеге тарамдалатын жеріне орналасады, оған тірек болатын сүйек тектес сақина бар.

Ауа қапшықтарының ең басты маңызынын, бірі құстар ұш-қанда, олардың тыныс алу механизмін реттейді.

Қан айналу органдары. Құстардың жүрегі төрт бөлімнен тұрады. Оның жоғарғы екеуін жүрекше, ал төменгі екі бөлімін қарыншасы дейді. Өкпеде тотыққан қан өкпе денасы арқылы сол жүрекшеге, одан сол қарыншаға құйылады. Сол қарыншадан жалғыз оң жақ қолқа шығып, өз тарапынан екі атсыз артерияға тарамдалады, ал қолқаның негізгі бөлімі оң жақтағы бронханы айналып, дененің арқа бөліміне қарай созылып барып, одан ішкі органдардағы артерияларра тарамдалады да омыртқа жотасының астыңғы жарын қуалай отырып, арқа қолқасына айналды. Жүректің оы, жақ қарыншасынан бір ғана сабақпен басталатын қолқа келешекте екі өкпе артериясына тарамдалады (30-сурет).

Құйрық венасы екі бүйрек қақпа веналарына жіктеледі. Сонымен денесінің артқы бөлімінен жиналып келген вена қаны артқы

қуыс вена арқьпы жүректің оң жүрекшесіне келіп құйылады.

Шықшыт веналары бұғана асты веналарымен қосылып ал-дыңғы қос қуыс венаға айналады. Бас жақтан жиналған қан осы веналар арқылы оң жақ жүрекшеге келіп құйылады.

Құстарда артерия және вена қан тамырларының өз алдына жіктелуінің нәтижесінде барлық органдары артерия қанымен қамтамасыз етіліп отырады. Осы жағдайға сәйкес және қан ағысының тездігіне, ал онымен бірге зат алмасуының жеделдігіне байланысты құстардың денесшің температурасы жоғары болады (42°).

30 - с у р е т. Көгершіннің қан айналысы: 1 —шықшыт венасы, 2—күре тамыр, 3 — бұғана асты веналар, 4 —иық венасы, 5 —өкпе веналары, 6 — иық артериясы, 7 — Ішкі органдарға қан әкелгіш артерия, 8 — құрсақ қолқасы, 9 — буйрек артериясы, 10 — шонданай артериясы, 11— бүйрек артериясы, 12— мықын артериясы, 13— мықын венасы, 14 — ортаңғы құйыршық артерия, 15- құйрық венасы; 16—пуденда венасы, 17 — құйыршық-шажырқай венасы, 18 — төменп қуыс вена,19—шарбы венасы, 20 — кақпа венасы, 21 — бауырдың қақпа системасы, 22 — оқ жақ венасы, 23 — сол жақ венасы, 24 — төменгі қуыс вена, 25 — өкпе артериясы, 26 — кеңірдек венасы, 27 — көкірек венасы, 28 — жоғарғы қуыс вена, 29 — бұғана асты артерия.
Нерв системасы. Рептилилермен салыстырғанда құстардың орталық нерв системасы біршама күрделі. Бұл құстардың тіршілік еткен ортаеымен қарым-қатынасының күрделігіне байланысты. Миы үлкен, әсіресе алдыңғы ми сыңары басқа ми бөлімдерінен айрықша үлкен. Бірақ, рептилилердікі сияқты алдыңғы миының көпшілік бөлімі жолақ денеден құралған.

Жұлыны иық және бел маңайында, рептилилердегі сияқты жалпақ болады.

құстар жақсы естиді. Құстардың кұлағы, көзімен бірге негізгі сезім органдары болып саналады. Құстар өздеріне төнген кауіп-қатерді ен, алдымен құлақтары арқылы сезеді.

өсінді қосалқысы. (еріdіdутіs) болады, ол ұрықтың дене бүйрегінің алдыңғы бөліміне ұқсайды. Олардың әрқайсысынан тұқым түтігі шығады (vаз dеfе-гепs) да ол несеп ағармен қатарласа отырып, клоакаға барып енеді.

Аналық безінің (оvагіа) басқа органдар сияқты белгілі дұрыс пішіні болмайды. Жұмыртқа жолының (tиЬае иtегіпае) бір ұшы клоакаға келіп ашылды да, екінші ұшы воронка арқылы дене қуысына келіп ашылады. Жетілген жұмыртқа, дене қуысынан түтіктің воронкасына түседі де, оның бойымен қозғалады

Жұмыртқа. Қалыптасқан жұмыртқа күрделі дене болып са-налады. Әдетте нағыз жүмыртқа деп оның ішіндегі сары уызын айтады. Жұмыртқаның басқа қосымша бөлімдері (мысалы белок) жүмыртқа безінде емес, жұмыртқа жолында пайда болған қабаттары деуге болады (32-сурет).

Құс жұмыртқасының сары уызы көп болады. Оған қосымша жұмыртқаның құрамындағы май да, тотыққанда өзінен су тамшыларының бөліп шығарады, мысалы, тауық жұмыртқасының, сары уызынын, құрамында: су — 50%, май— 23%, протеиндер — 16%, липоидтер 11% болады. Қаздардың жұмыртқасының сары уызының құрамында: су — 44%, май — 36%, протеиндер — 17%, басқа заттар — 3%

болады.

Жұмыртқаның сары уызының сыртында мөлдір жартылай сұйық (белок) деп аталатын екінші жұмыртқа қабаты болады. Оның сырты екі жұқа пергаментті қабықпен қапталған. Жұ-мыртқаның мокал ұшында температура өзгерген кезде оның көлемі өзгеруіне мүмкіндік беретін айтылған екі қабаттың ара-сында ауа болады.

1. 
   Құстардың сыртқы құрылысының жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Құстардың ішкі құрылысының жалпы сипаттамасы.
   
3. 
   Құстардың дамуы.
   

1. 
   Олжабекова,К.Б. Омыртқалылар зоологиясы. 2 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков, Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-368с.
   
2. 
   Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
   
3. 
   Божбанов, А.Ж. Экологиялық зоогеография негіздері: оқулық / А.Ж. Божбанов, М.Қ. Байбатшанов.- Алматы, 2013.- 339б.
   
4. 
   Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   

1. 
   Құстардың систематикасы.
   
2. 
   Құстардың экологиясы.
   

1. 
   Құстардың систематикасы.