Жануарлар қанының сарысуындағы жалпы ақуыз мөлшеріне шаққандағы ақуыздардың мөлшері (%)

Жоғары сатыдағы омыртқалы жануарларда тыныс алу процесі мына төмендегідей сатыға бөлінеді:

1. 
   сыртқы орта мен өкпе альвеолары арасындағы газдардың алмасуы — сыртқы тыныс;
   
2. 
   өкпе альвеолары мен қанның арасындағы газ ал-масу, немесе газдардың өкпедегі диффузиясы;
   
3. 
   қанның газдарды тасымалдауы;
   
4. 
   қан мен клеткалар арасындағы газдардың алма­суы — ішкі тыныс;
   
5. 
   клеткалардың оттегін пайдаланып, көмір қыш-қыл газын бөлуі.
   

1. Тыныс алу механизмі (Дондерс схемасын көрсету).

2. Жыбырлағыш эпителийдегі құбылысты бақылау.
Жүлыны бұзылын қимылсыздандырылған бақаның

құрсақ қуысын ашып өңеші мен ас қарынын бөліп ала-ды. Өцеш пен қарынды ұзына бойына қақ жарып аша-ды да, тығынды пластинканың үстіне инелердің көме-гімен жая ашады. Өңештің кілегей қабағының жоғарғы жағына графит не көмір үнтағын сеуіп, олардың козға-лысын бақылайды. (Қозғалысты бақылау оңай болу үшін өңештің жанына миллиметрлік қағаз кояды), Өңешті жоғарғы жақтыц кілегей қабағымен ауыстырып тәжірибені қайталайды. Байқалған қүбылысты түсін-діріңіз.

3. Спирометрдің көмегімен өкпенің тіршілік сыйымдылығын анықтау. Өкпенің тіршілік сыйьшдылығын
анықтау үшін спирометрді жұмысқа дайындау керек. Аппараттың арнаулы түтікшесін спирттелген мақтамен
сүрткеннен кейін, тексерілетін студент танауын арнаулы қысқышпен қысып қояды да, барынша терең дем
алып, барлық демін спирометр түтікшесі арқылы шығарады. Спирометрдің ішкі цилиндрінің көтерілу деңгейіне қарап аппараттың арнаулы белгілері бойынша өкпенің тіршілік сыйымдылығьш анықтайды. Орта көрсеткішті шығару үшін тәжірибені үш рет қайталайды.

Тыныс ауасының мөлшерін анықтау үшін калыпты жағдайда дем алып, демді спирометрге шығарады. Бүл тәжірибені де үш рет қайталап орташа көрсеткішті

анықтайды.

Қосымша (үстеме) ауа мөлшерін анықтау үшін спи-рометрдің ішкі целиндрінің тығынын ашып, оны жоғары көтереді де, спирометр цилиндрін атмосфералық ауамен толтырады. Студент танауын қысқышпен қысып қойып, қалыпты жағдайдағыдай дем алады да, түтікшені ау-зына алып, дем алуды спирометр арқылы жалғастыра-ды. Спирометрдің алғашқы көрсеткіші мен дем алған-нан кейінгі көрсеткіштерінін айырмасы қосымша ауа-ның мөлшерін көрсетеді.

Қордағы ауаның мөлшерін анықтау үшін тексеріле-тін студент танауын қысып, қалыпты жағдайдағыдай дем шығарады да, түтікшені аузына алып, қалған де-мін барлық мүмкіндігінше спирометрге шығарады. Спирометр көрсеткіші арқылы деммен шықкан ауаның мөлшерін анықтайды.

Жоғарыда баяндалып өткен кейінгі үш тәжірибенің көрсеткіштерін қосып, оны алғашқы анықтаған өкпенін, тіршілік сыйымдылығымен салыстырады. Егер керсет-кіштер айырмашылығы 10%-тен көп болса зерттеуді қайталайды.

Қанда негізінен азот, оттегі, көмір қышқыл газы кездеседі. Азоттын, мөлшері артерия қанында да, вена қанында да, бір деңгейде сақталады, ол организмдегі алмасу процесіне қатыспайды. Оттегі артерия қанын-да--18 колем процент, ал вена қанында—12 келем процент болады. Дененің қалыпты температурасы жағ-дайында альвеола ауасында оттегінің үлес қысымы с. б. 107 мм тең болса, 100 г қан 0,31 мл оттегі газын ері-те алады. Демек, организмге қажетті оттегі газының тек қана^ 0,3 проценті қан арқылы физиологиялық ері-тінді күйінде тасымалданып, негізгі бөлігі эритроциттердің құрамындағы гемоглобинмен химиялық қосылыс түрінде тасымалданады.

Көмір қышқыл газы оттегімен салыстырғанда жақ-сырақ ериді, сондықтан онын. организмдегі жалпы мөл-шерінің 2,7% ерітінді түрінде тасымалдаиып, ал негізгі бөлігі — ерімейтін химиялық байланыстар түрінде та­сымалданады.

Атмосфералық ауаның құрамындағы барлық газдар организмде газ алмасу процесіне қатыспайды. Мұның себебі, организм клеткаларыньщ өзіне керекті газдарды таңдап алуында және газ алмасу процесінің физика заңдылықтарына сәйкес жүруінде. Организмде газ ал­масу газдардыц үлес (парциальды) қысымының айыр-масына сәйкес жүреді: газдар үлес қысымы жоғары жақтан үлес қысымы төмен жаққа ауысады.

Тыныс ауасында 20,95% оттегі, 0,003% көмір қыш-кыл газы, 79,02% азот және инертті газдар болады. Ор-ганизмдегі газ алмасудың салдарынан деммен шыққан ауа қүрамында оттегінің мелшері төмендеп (17%), кө-мір қышқыл газының концентрациясы жоғарлайды (4%) да, азот пен инертті газдардың мелшері өзгермей-ді. Ауа қүрамындағы көмір қышқыл газды оны сіңіріп, ерімейтін тұзға айналдыратын барит суының (Ва(ОН)₂) жәрдемімен анықтауға болады.

Осы мақсатта тәжірибені лабораториялық жануар-ларға да жүргізуге болады. Ол үшін 24-суретте көрсе-тілген қондырғының төменгі бөлігіне барит суын құйып, жоғарғы бөлігіне зерттелетін жануарды отырғызады. Организмнен бөлінген көмір қышқыл газын барит суы сіңіреді де, ерімейтін тұздың пайда болуы нәтижесінде ол ылайланады.

1. 
   Тыныс алу дегеніміз не? Тыныс алу фазалары мен сатылары.
   
2. 
   Тьушс жолдарынық физиологиялық мақызы.
   
3. 
   Өкпенін, тіршілік және жалпы сыйымдылығы.
   
4. 
   Дем алған, деммен шыққан және альвеольдық ауанық құрамы.
   
5. 
   Өкпе мен ұлпалардағы газ алмасу.
   

Тыныс алу процесі организмнің физологиялық кү-йіне, сыртқы орта жағдайларына қарай өзгеріп отыра-ды. Тыныс алу органдары қызметі мен организм мұқ-таждығы арасындағы сәйкестік нервті-гуморальды рет-теу механизмі арқылы қалыптасады. Тыныс реттеуде кезеген нерв маңызды роль атқарады. Тыныс алып, өк-пе керілген кезде, кезеген нерв ұштары тітіркенеді де, қозу толқыны тыныс орталығьша бағытталады. Орта-лықтын. әрекетімен тыныс алу еттері босап, дем шыға-рылады. Дем шыққан кезде өкпедегі қысымның төмен-деуі жайлы импульстер тағы да кезегеп нерв арқылы сопақша мидағы тыныс орталығыпа бағытталады. Осы-ның нәтижесінде тыныс алу еттерінің тонусы жоғары-лап, көкірек қуысы кеңейеді де, тыныс алу процесі бас-талады. Осылай тыныс алу процесі өздігінен реттеліп отырады.

Тыныс алу жиілігі, тыныстың тереңдігі әртүрлі ре-цепторлардың тітіркенуінің нәтижесінде рефлекторлы түрде өзгеріп отырады. Мысалы, тыныс жолдарын әр-түрлі иісті заттармен тітіркендіргенде рефлекторлы түрде тыныс тоқтап, ауа тамырлары тарылады. Бүл өз-герістер кездейсоқ әсерлердің сезімтал нерв ұштарын тітіркендіруінің нәтижесінде пайда болған тітіркеніс-тердің нерв орталығына бағытталып, оның тыныс алу процесін тежеуі салдарынан туындайды. Рефлекстер-дің бұл тобына тыныс жолдарына сұйык немесе қатты заттардың түсуіне байланысты туындайтын жөтелу, түшкіру рефлекстері де жатады.

Жүмыстың мақсаты. Әртүрлі механикалық және химиялық тітіркендіргіштердің тыныстық рефлекстердің туындауына әсерін бақылау, кезеген нервтің тыныс-ты реттеудегі маңызын зерттеу.

Керекті жабдықтар мен құралдар. Қоян, пневмограф кимограф, хирургиялық аспаптар, операция жасайтын тақтай, электростимулятор, пипетка, мүсәтір спирті (аммиактың 10%-тік ертіндісі), гексиналдың 5%-тік ерітіндісі, физиологиялық ерітінді, мақта, тампон.

Тынысты реттеуде кезеген нервтің рөлін зерттеу. Қоянға тірі массасының әрбір килограмына 3 мг 5%-тік гексенал ерітіндісін қүйып, наркоз береді, де, кезеген нервті жалаңаштап, қиып жібереді. Осыдан кейін ты­ныс сиреп, тереңдейді жәнеде тыныс алу сатысында аялдап отырады. Бүл тыныс орталығына альвеолдар-дың керілгені жайлы импульстердің жеткізілмеуі сал-дарынан туындайтын қүбылыс. Нервтің орталыққа ба-ратын ұшын электр тогымен тітіркендіргенде тыныс дем шығару сатысында тоқтайды. Бұл тыныс орталығы-ның өкпе альвсолдары керілген кезде жіберетін импуль-стерінің салдарынан туындайтын жағдай.

Нервтің шеткі — өкпеге баратын ұшын тітіркендірген-де тыныс ырғағы езгермейді, себебі кезеген нерв құра-мында тыныс еттерінің қызметін өзгертетін талшықтар болмайды. Бірақ бұл кезде жүрек жүмысы сирейді.

Тәжірибе нәтижелерін және оның схемасын дәптерге жазып алу керек.

1. 
   Тыныс орталығының функционалдық сипатын баяндаңыз.
   
2. 
   Кезеген нервтің тыныс алу процесін реттеудегі мақызы қан-дай?
   
3. 
   Жануарларда қандай тыныстық рефлекстер болады?
   
4. 
   Көмір қышқыл газы тынысты реттеуде қандай роль аткарады?
   

Азықтың механикалық өзгерісі деп оның ұнтақтал-уын, жаншылуын, араласуын және сілекейде еруін ай-тады. Ал химиялық өзгеріс әр түрлі ферменттердің әсерімен жүретін органикалық заттардын, ыдырауы (мыса-лы крахмалдың глюкозаға ыдырауы).

Сілекей уш жұп (шықшыт, тіл асты және алқым) бездерге бөлінеді.

Жұмыстың мақсаты. Сілекейдің физико-химиялық касиеттері мен құрамын анықтау, ферменттерінід әсе-рін зерттеу, сілтілік реакциясының болатынын дәлелдеу,

Керекті заттар мен құралдар. Адам, немесе мал сі-лекейі, химиялық шыны стакандар, пробиркалар, 10% сірке қышқыл ерітіндісі, Люголь ерітіндісі, 0,2% крах­мал клейстері, 10% NaOH ерітіндісі, 1% CuS0₄ ерітін-дісі, 0,1 н H₂S0₄ ерітіндісі, лакмус қағазы, рН метр, пипеткалар, метилоранж индикаторы.

Жұмыстың барысы:

1. Сілекей құрамындағы муцинді анықтау.

2. Сілекейдің қышқылдық сыйымдылығын анықтау.

Стаканға 1 мл сілекей құйып, оған 2 тамшы метило­ранж индикаторын қосады да, 0,01 н. H2SO4 ерітіндісімен қызыл түс пайда болғанға дейін титрлейді. Сілекейдін сілтілік қорын титрлеуге кеткен H₂S0₄ ерітіндісінің мөлшері арқылы есептеп, NaHC0₃ түзының процентімен бейнелейді.

Есептеу жолы. Мысалы, 1 мл сілекейді титрлеуге 8 мл 0,01 н H₂S0₄ ерітіндісі кетті дейік:

H₂S0₄+2NaHC0₃ = Na₂S0₄ + 2H₂C0₃

Сонда 1 мл 0,01н. H₂S0₄ 1 мл 0,01н. NaHC0₃-neH, немесе 0,00084 г NaHC0₃-nen қосылады.

Титрлеуге 8 мл H₂S0₄ кеткендіктен 1 мл сілекейдің сілтілік қоры төмендегідей болады:

8-0,00084 г NaHC0₃, ал процент есебімен 8-0,00084-100%, немесе67% NaHC0₃

3. 
   Сілекейдің ферменттік қасиеттерін анықтау.
   
4. 
   пробиркаға пипеткамен 3 мл-ден крахмал клейсте-рін құяды. 1-пробиркаға 1 мл адамның таза сілекейін, 2-пробиркаға 1 мл алдын ала қайнатылып, суытылған сілекей, 3-пробиркаға 1 мл сілекей мен 2 тамшы 1% НСІ, ал 4-пробиркаға аз ғана крахмал ұнтағын салып, үстіне 1 мл-ден сілекей құяды.
   

Бақылау сурақтары

1. 
   Сілекей бездері қандай тощгарра бөлінеді?
   
2. 
   Сілекейдің құрамы мен қасиеті.
   
3. 
   Сілекей ферменттері және олардың маңызы.
   
4. 
   Сілекей белу механизм! және оның реттелуі.
   
5. 
   Әр түлік малдың сілекей бөлу ерекшеліктері.
   

Жоғарыда көрсетілген принциппен қондырғыны жи-нағаннан кейін, 2, 3, 4—сауыттарға 100 мл барит суын, ал 1—сауытқа дәл сол мөлшерде 40% күйдіргіш нат­рий ерітіндісін құяды.

Осыдан кейін үш-төрт бақаның артқы аяқтарынан нерв — ет препаратын дайындап, оларды үлкен банкаға нервтері электродтармен жанасып жататындай етіп орналастырады. Банкаға сырттаи тығын арқылы ауа кірмеуі керек.

Су ағысты сорапты іске қосқаннан кейін 1 және 2— сауыт арқылы көмір қышқыл газынан тазарған ауа препарат орналасқан банкаға түседі де, одан белінген көмір қышқыл газын ілестіре 3 және 4—сауыт арқылы өтеді. Тәжірибе үстінде канша уақытта 3, 4—сауыттар-дағы барит суының ылайланған уакытын анықтайды.

Тәжірибені 2, 3, 4— сауыттардағы барит суын езгер-тіп, нерв — ет препараттарын индукциялық токпен ті-тіркендіре отырып жалғастырады да, тағы да 3, 4—сауыттардағы барит суының ылайлану уақытын анықтайды. Тыныштық және әрекет жағдайларында 3— сауыт-тағы барит суының ылайлану, уақытын салыстырып, қорытынды жасайды.

Бұлшық ет бөлген көмір қышқыл газды анықтауга арналған қондырғы.

1. 
   Зат алмасу процесініқ мәні мен маңызы. Зат алмасу процесін зерттеу әдістері.
   
2. 
   Зат алмасу түрлері.
   
3. 
   Зат алмасу процесінің қарқынына эсер ететін себепкер шарт-тар (факторлар).
   
4. 
   Тьшыс коэффициенті дегеніміз не, оны анықтаудың қандай маңызы бар?
   
5. 
   Көмірсулардың, майлардық, белоктардын, калориялық құндылығы.