ПОӘК 042-18-18 03/03-2013 №1 басылым 18. 09. 2013

2 Дәрістер

3 Практикалық сабақтар

4 Студенттің өздік жұмысы

1. 
   Нумизматика – мәнеттерді зерттейтін ғылым
   
2. 
   Геральдика – елтаңбаларды зерттейтін ғылым
   
3. 
   Сфрагистика – мөрлерді зерттейтін ғылым
   
4. 
   Генеология – ру, шығу тегін зерттейтін ғылым
   
5. 
   Агрессия - Басқанын жерiне әскер күшiмен шабуыл жасау, басып алу.
   
6. 
   Администрация - мемлекеттiк басқарудың реттеушi атқарушы органы
   
7. 
   Азаматтық қоғам - Қоғамдағы экономикалық рухани адамгершiлiк дiни, ұлттық қатынастардың жиынтығы.
   
8. 
   Диктатура - антогенистiк топтар бар, қоғамдағы, бiр топтың саяси билiк жүргiзу жүйесi
   
9. 
   Собор - 1/ ел басқаратын қызмет иелерiнiң немесе халық өкiлдерiнiң жиналысы.2/ Собор- қалалық үлкен шiркеу
   
10. 
    Сословия - мемлекетiндегi заң жүзiнде жағдайы бiрдей адамдарды бiрiктiретiн қоғамдық топ сословия бөлiну қоғамның таптық жiктелуi негiзiнде туды, әр бiр сословияның заңда баянды етiлген белгiлi правалары мен мiндеттерi болады.
    
11. 
    Стигма - ертедегi Грецияда құлдардың қылмыстылырдың денесiне салынатын таңба, 2/дененiң әр түрлi бұзылулардың жалпы аты.
    
12. 
    Конституция - қоғамдық және мемлекеттiк құрылыстың негiзiн мемлекеттiк органдар жүйесiн олардың құрылуы және қызметiн азаматтардың құқықтары мен мiндеттерiн анықтап беретiн мемлекеттiң негiзгi заңы
    
13. 
    Сфинкс - ежелгi Египеттегi басшы адам денесi арыстан бейнесiндегi алыптас мүсiн 2/ фараон күшiнiң символы,3/ түсiнiксiз жұмбақ жан иесi, құпия адам
    
14. 
    Тирания - Ежелгi Греция Римде және орта ғасырлардағы мемлекеттерде өкiметтi күштеп басып алушы, және билеушi адам 2/ басқаруды зорлық-зомбылық арқылы жүргiзушi
    

15. 
    Титул - лауазым феодалдың және буржуазиялық қоғамдарда адамдарға берiлетiн құрметтi атақ Мысалы граф, барон
    
16. 
    Магистр - ежелгi Римде кейбiр қызмет адамдардың лауазымы, шенi
    
17. 
    Еретик - Рим коталик шiркеуiнiң докладтарын жоққа шығырушы және мойындамайтын адамдар осылай аталған.
    
18. 
    Буындық жазу- б.з.д 10-11 ғ кезінде турікшілерде буындық жазу қолданды.
    
19. 
    Вязь- декаративтік жазу
    
20. 
    Григориан календары-осы күнгі халықтардың көпшілігінде қолданылатын санау жуйесі
    
21. 
    Дипломатия- екі ел арасындағы қарым-қатынас
    
22. 
    Дипломатика- актілерді зерттейді
    
23. 
    Жедел жазу-15 ғ пайда болған жазу түрі
    
24. 
    Жартылай устав- 14 ғ бастап 15 ғ дейін тұрақтаған Кирилл алфавитінің бір түрі
    
25. 
    Криптограмма- ерекше маңыздығы бар адамдарға ғана түсінікті жазба таңбалары
    
26. 
    Кирилл мен Мефодий- еж славяндардың жазу өнерінің дамуына улес қосқан ғалымдар
    
27. 
    Календарь- әр айдың біріншісі куні деген сөзден шыққан , бірақ таб-ң кезеңінде құб-ң негізінен уақыт санау жүйесінің өзі ертеде шыққан
    
28. 
    Кириллица- славян жазу графикасы
    
29. 
    Каллиграфалогия- Кытайлық жазу үлгісіне тән. Бейнеленіп жазылған жазудың ерекше зерттелуі
    
30. 
    Қағаз- өсімдік талшықтарын белгілі бір тәсілмен өңдеу және бір-бірімен матастыра байланысу арқылы жұқа парақ түрінде жасалған материал
    
31. 
    Қолжазба-1 қолмен жазылған немесе жазу машинасымен басылған жазба шығарма2 баспаға ұсынылған немесе терімге жіберілген материалдың түп нұсқасы
    
32. 
    Литрология- өлшемдер және ақша системасын зерттейді
    
33. 
    Нерграфика- қазіргі кездегі жаңа заманның қолжазбасының сыртқы жақтарын зерттейді
    
34. 
    Ономастика- жеке атауларды оқытатын ғылым саласы
    
35. 
    Пергамент- төл терісінен өңделіп жасалған кітаптың бір түрі
    
36. 
    Полимпистер- пергаменттің қымбаттылығынан бір кезе жазылған тексті қырып тастап орнына жаңа текст жазу
    
37. 
    Попиралогия- папирустағы жазу-сызуды оқытатын ғылым
    
38. 
    Пуникалық жазу- Орзон-Енисей , Талас өзені бойынан табылған байырғы түркі жазуы
    
39. 
    Сфрагитика- мөрлерді оқытатын ғылым
    
40. 
    Стенография- текті бейнелеудің жаңа тәсілі
    
41. 
    Устав- 14 ғ дейін ү стемдік еткен Кириллл жазуының түрі
    
42. 
    Эпиграфия- тас плиталардың , суйектің металдың , саз балшықтың бетіндегі жазуларды зерттейді
    
43. 
    Алфавит- қандай да бір тілдің жазбаша түрде қабылданған әріптердің жиынтығы Белгілі бір тәртіп бойынша орналасқан әліпби
    
44. 
    Археография- қолданбалы тарихи пән. Тарихи деректерждің басылымдарының ережесі мен әріптерін қарастырады
    
45. 
    Киноварь- көне жазбашылар қолданған сарғылт түсті краска
    
46. 
    Концовка- тараудың немесе беттің соңындағы текст астындағы сурет
    
47. 
    Криптография- құпия жазу
    
48. 
    Миниятюра- көне қолжазбалар мен кітаптардағы сырмен жазылған кішігірім сурет
    
49. 
    Ою- геометриялық, өсімдік пен жануарлар элементтерінің үйлестірілген графикалық өрнек
    
50. 
    Теротологиялық ою-фантастикалық түрде бейнеленген қорқынышты аңдық өрнектер
    
51. 
    Охра-сары түсті краска
    
52. 
    Паерок- сөз болетін белгі. Жарғылық жазбаларда қолданылған «ерь» белгілерінің орнын айырбастаған
    
53. 
    Пантюзо- қағазға сым терімен вертикальді линиямен қалдырылған су белгісі
    
54. 
    Регест- құжатты оның тілі мен құрылымын сақтай отырып баяндаудың ерекше белгісі
    
55. 
    Штемпель-қағазды тауарлық маркілеу, қағазға фабрикалық белгі соғу
    
56. 
    Жыл-уақыт бірлігі, жердің кунді айлану периодына тең
    
57. 
    Ай- уақыт есебінің бірлігі, айдың жерді айналу периодына тең
    
58. 
    Жаз- Көне Русьтегі мезгіл ауысымының толық айналымы
    
59. 
    Мезгіл- жыл уақыты
    
60. 
    Уақыт есебінің жүйесі- календарь
    
61. 
    Дәуір- уақыт өлшемі, кезең, Дәуір кезеңдері: политикалық, діни, фиктивтік, және нақты
    
62. 
    Метон циклі-уақыт кезеңі, 19 жылға немесе 6940 тәулікке тең Мұны көне грек астрономы және математигі метон орнатқан оның йиклі көнерек күнтізбесінің негізі болды.
    
63. 
    Юлиан кунтізбесі- бэд 46 ж Ю. Цезарьдың реформасфның нәтижесінде құрылғанкүнтізбе
    
64. 
    Григориан күнтізбесі- 1582 ж Рим папасы Григорий 13 бастамасымен реформаланған күнтізбе. Оның уақыты 365 тәулік 5 сағат 49 минут 12 секунд
    
65. 
    Редукция-жцыл санаудың бір жуйесін басқа бір жүйесіне аударылған датасы.
    

ЕДТ курсы екі бөлімнен тұрады: Ежелгі Шығыс және Ежелгі Греция мен Рим тарихынан. Бұл курс университеттің гуманитарлық факультеті «тарих» мамандығы студенттеріне екінші семестрде оқытылады. ЕДТ курсы арнасында Ежелгі Шығыс және Ежелгі Греция мен Римнің ортақ белгілері, әлеуметтік-экономикалық құрылысындағы, саяси институттарындағы, діни-мәдени өрістеріндегі жалпы негіздері және әрқайсысының өзіне ғана тән қоғамдық-саяси әлеуметтік-экономикалық және мәдени салаларындағы ерекшеліктері де қарастырылады.

Ежелгі дүние тарихы курсының басты мақсаты: тарихшы студенттерге Ежелгі Шығыс, Греция және Рим қоғамының алғашқы қарапайым қауымдық қоғамнан алғашқы мемлекеттік қоғамға өту тарихының басты белгілерін және мемлекеттік институттарының пайда болу тарихын, адамзат дамуындағы жаңа қоғам- өркениеттік қоғамның даму тарихын жан-жақты талдап оқыту, үйрету және игерту болып табылады. Сонымен қатар, Ежелгі дәуір өркениеттерінің адамзат қоғамының дамуының барлық өрістеріне, яғни қоғамдық- саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени өрістерінің өркениеттердің бастауына, қалыптасуына және дамуына қосқан үлесі мен орасан зор ықпалын студенттерге жете түсіндіру болып табылады.
Ежелгі Египет тарихы.

Снофроу кезеңінде ірі пирамидалар салына бастады.Алғашқысы Хуфу (Хеопс) пирамидасы! Аталған династия Ра құдайына сенді. Олар Ра құдайыны табынып, өздерін күн құдайының ұлдары есебінде таныстырды. Ү династия басшылары болса, ірі құрылыс салудан бас тартады. Олар Ра құдайына табынуды одан әрі жалғастырады. Ү династия кезінде египеттіктер Нубия мен Синай жерлеріне үстемдіктерін жүргізді. Олар сауда жолдары үұшін Ливиямен соғысқа түсіп отырған. Аталған әулеттің соңғы патшасы Исеси тұсында египеттік Баурджет деген азамат өте алыс мекендерге жүзіп барғандығы жайлы мәліметтер кездеседі. Бұлдан ежелгі Египетте кемае қатынастарының дамыоғандығын байқаймыз. Ерте паталықтың гүлдену кезеңі негізінен паитшалық биліктің шексіздігімен симпатталады. Тұрғындардың көпшілігі құлшб ретінде шаруашылықта пайдаланылды. Шенеунікитер мен велмождардың жекелеген құлдары болды. Олар құлдарды меншіктеніп отырды. Өздері салық ретіінде патшаға натуралды түрде салық төлеп отырған. Ү және ҮІ диднастия тұсында Египеттегі билік біртіндеп әлсірей түскен еді. Байлар мен ықпалды топтар көбейеді. Оларды жерлеу рәсімдерінен көре аламыз. Номархтар күшейіп олар өз шендерін ұрпақтан ұрпаққа қалдырады. Тіпті байыған кейбір ном басшылары бағынбай бастайды. Перғауындар жеке басқару мүмкіндігін беретін иммунитеттік грамоталар беріп отырған, бұндай жағдай жекелеген номдардың тәелсізденуіне әкелп соқтырды. Тәуелсіздену үрдісі ҮІ – ҮІІ әулет тұсында да етек алды. Мемлекеттің ыдырау кезеңі ІХ әулет кезінде Хети ІІІ өз ұлы Мерикараға биліңкті тапсыру барысында халықтан шыққан адамдармен жақындасуыды өсиет етеді. Ол велмождардың ерікті болып кетуі материалдық тәуелсіздіктен екенін айта келе халық адамдары материалдық негізде өзіне тәуелді болатындығын баяндаған. Бұл ХІ әулеттің тұсында да ыдыраудың болғандығын байқатады.

ІХ әулеттің астанасы Гераклеополь болды. Фивы ауданы дами түсіп, б.э.д. 2020ж. Фифы патшасы Ментухотеп Египетті қайта біріктіреді. Осы кезден бастап, Орта патшалық басталады. Орта патшалық(б.э.д. 2020ж. – б.э.д. ХҮІІ ғ)ХІІ династия негізін Аменемхет І (б.э.д. 1976-1947жж.) қалады. Олар астананы жоғарғы және төменгі Египет тоғысындағы Иттауи қаласына ауыстырады. Ол ирригациялық жүйені жақсатруға көп күш салды. ХІІ династияның сыртқы саясаттығы жетістіктері Сенусерта (б.э.д. 1872-1853жж.) патшасы заманында болды. б.э.д. 1793 жылы ХІІ династия ХІІІ династияға орын береді. Бұны да Фивыдан шыққан әулет басқарады.
Ежелгі Месопотамия елдері

Шумер тайпасы Урук мәдениеті дәуірінде төменгі Месопота-і,а тұрды деп жорамалдауға болады, бірақ шумер мәде-інің кейбір элементтері эль-Обеидтің өте ертеректегі за->шаң басталады.

Ауыл шаруашылығының едәуір дәрежеде өсіп ;ртеректегі дамуы, металлургиянық шығуы және айырбас иеленушілік сауданың жайылуы өндіргіш күштерін өсірді .оғамының және жұмысшы күшінің көбеюін керек етті. *^Қ¥дейінгі Осыньщ нәтижесінде ертедегі рулық-қауым қо-іыңжылдық) ғамы ыдырайды да, оның қыйранды орнына ер-теректегі құл иеленушілік мемлекеттер шыға-Бұл процесті Шумер және Аккад қалаларының қыйранды ндарынан табылған, ж. э, дейінгі III мыңжылдыққа жататын >іп жатқан документтер мен материалдық мәдениет нұсқала-ың арқдсында байқауға болады. Шаруашылықтың алғашқы жабайы формасы, ақшылық және аң аулау, ескіден қалған сарқыншақ ретінде, елдің экономикасында өзінің біраз маңызын сақтап қалды.

Өте ертедегі Месопотамияда суландыру каналдарының қалың торы жасала түрса да, ауылшаруашылық қүралдарын жасаудық техникасы өте жабайы түрде және тоқырауда болды. Мывдаған жылдар бойы жерді еңдеу үшін дерекі шоқыр пюттармен, топы-рақты босату үшін ерекше тырмалармен және соншалықты дөре-кі, ескі қытай конструкциялы плуг сыяқты, дөрекі плугтармен пайдаланатын; Маркстің айтқанындай, «...жерді шошқаша неме-се көртышқанша қопаратын...»². Егін орғанда, әдетте, қарапайым £гін орақпен пайдаланатын, ол ертерек кезде әуелі сазбалшық-тан, одан кейін ағаштан жасалып, оған шақпақ тастан өткір тіс-тер орнатылатын. Астықты қырманда малдың аяғымен таптатып бастырды. Оны күрекпен үшырыіп, жәй қамбада сақтайтын.

Суарылатын топырақтың өте қүнарлылығы оны ендеу үшін ядамның айрықша күш салуын керек қылмады, мұның өзі объек-тйвті түрде ауылшаруашылығының дамуына бөгет жасады. ІДа-руашылық есеп-қисабының документтері бүл жерде арпаньщ Щығымдылығы әдетте егілгенінен 36 есе артық шығатындығын юерсетеді. Қейбір жағдайларда ол 104,5 есеге дейін жеткен. Екінші жағынан, ауыл шаруашылығының жабайы және тоқырау т<ехникасының төменгі дәрежеде болуын, көбінесе,) құл еңбегінің ө:згешелік жағдайларымен түсіндіруге болады. Ескі селендік қа-у ымдардың бірте-бірте қүлауымен қатар елде құлдардың саны арта береді. Сонымен бірге соғыс кездерінде қолға түскен түт-қ.ындар қүлға айналдырылды. Сондықтан ауыл шаруашылығын-Д^а қүлдардың еңбегі пайдаланыла бастады. Қүл еңбегі дамып вюкен сайын, шаруашылықта қүлдардың саны бірте-бірте көбейе біеру мүмкіншілігі туды. Сонымен, ауылшаруашылық қүралдары-неың техникасын дамыту туралы шүғылданудық керектігі сезіл-міеді. Оның үстіне қүлдар, өзінің қоғам ішінде алатын орнынық ебебінен,. ецбек қүралдарын күтіп үстау жөнінде ықылаеты бол-міады. Осыңың салдарынан қүл иелері әдетте қүлдарға өте дөре-Щі қүралдарды беретін.

Месопотамияда ерте заманның өзінде-ақ астық дақылдары-Щың әралуан түрлері белгілі болды, оның ішінде арпа біріиші оорын алатын. Арпамен қатар, көбінесе, нан мен сыра жасауға аарналған, полба бидайдың бір түрі белгілі болды.

Иран территориясында мидиялықтармеі қатар жазуларда парсуа деп аталатын басқа да тайпалар пайда болады, бұлар, сірә, ертеді парсырлардың ата-бабалары болуы керек Ассирия патшалары, Аншандағы Элам аймақтарының біреуіне нық орнығып алып, сол жерде тайпалардың едәуір одағын тайпалармен күрес жүргізеді. Эламның ойран болғаны жайын-дағы әқгімеде Ассирия патшасы Ашшурбанипал Ассирия патшасына бағынған «Парсуаш патшасы Қир» туралы және өзінің үлкен баласын сыйлықтармен Ниневияға жібергені турлы айтылады. Ассириялықтармен, одан кейін мидиялықтармеН ^кҮР^ес үстінде парсы тайпаларыньщ одағы өсіп, нығаяды. Ж- э. дейінгі VI ғасырда үлкен Персия мемлекеті қүрылады. Тарихи дәстүрлер мен антик заманының авторлары бірауыздан II Кирді сол мем-лекеттің негізін қалаушы деп атайды, II Қир АшшурбанйП^лдық замандасы I Кирдің мирасқорларының бірі болған. Ертедегі күиь қуаты зор Эламның жоғары дәрежелі мәдениетінің ежелгі дәстү-ріне сүйенбекші болып, II Кир өзін «Аншан патшасы» және «Парсу», яғни Персия патшасы деп атайды. Геродотта Кирдіқ биеленүі және кызметі байымдалатын бірқа

рсу», яғни ііер

балалық шағы, тәрбиеленуі және қызметі байымдалатын бі тар ертегі-аңыз сақталған. Бүл аңыздар сол кездегі ертегі-аңыз үлгісіне түсіріліп, зор мемлекеттщ негізін қалаушы үлы адамның өмірін баяндайды. Қирдің үлкен саяси қызметі оньщ замандяста-рына күшті әсер етуі және сол дәуірдің аса ірі саяси қайраткері^ ніқ, Кирдің, образы төңірегінде халық творчествосы жәй:е біраз дәрежеде абыздардың діни насихаттары да әртүрлі толып жатқан ертегі-аңыздарды жасауы таңырқарлық нәрсе емес. Мысалы, Кир туралы, мынадай әңгімелер айтылды: ол малшы тәрбиелеп шығарған I Саргон сыяқты түсік болатын немесе египет фараон-дарына немесе Римнің негізін салушы Ромулға және Ремаға үқ-сас оны жаратылыстан тысқарғы түрде ізгілікті аң асыраш өсір-ген деседі. Персия патшалығыньщ негізін қалаушы ₍даңқты адамның тегін табиғаттан тыс, қүдайға жақын дерлік боліғанды-ғын баса көрсетуді көздеп, Геродот тіпті бүл ертегі-аңыздарға сын көзімен қарауға тырысады. Вавилон хроникасында және сол заманньщ кейбір документтерінде сақталып қалған мәлііметгер тарихи шындыққа жақын келеді.

Осы документтерден біз, Кирдің Мидия патшасы Иіштувегу-мен (Астиаг) соғыс бастағаыын білеміз. Бүл соғысты баійымдай отырып, Геродот халык аңыздарын көбірек пайдаланадш, атап айтқанда, ол Кирді Астиагтың немересі етіп көрсетті. Шавилош хроникасының анағүрлым объективті және күрғақ әіщгімесі: «Иштувегу өзінің әскерлерін жыйып алып, Аншан паттиласын;, Кирді жеңіп алу үшін, оған қарсы аттанады. Бірақ Ипітгувегугее қарсы өзінің әскері бүлік шығарады да, оны түтқынға алы.ш„ Кир -дің қолына үстап берді. Кир оның астанасы Экб.атанаға аттанады. Экбатананың алтын, күміс және блсқа қазналарын тонап алып, Аншанға алып кетеді» деп мәлімдейді. Сонымен, бүл соғыс Мидияның талқандалуымен және парсылардың толык жеңіп шы-ғуымен тынады. Персия әскерлері Мидияның астанасы Экбатана-ны басып алды. Кир Мидия мемлекетін Персияға қосты. Тарихң дәстүр, Кирдің Мидия патшасы Астиагты түтқынға алып, оған ез мемлекетінен сыйлы орын бергендігі туралы аңыз калдырған. Ол аңыз Персия мемлекетінде парсылармен қатар мидиялықтардың да ерекше артықшылықта болуымен байланысты болуы өте ық-тимал.

Мидияны жаулап алумен қанағаттанбай, Кир ірі соғыс сая-сатын жүргізе бастады. Қысқа уакыттьщ іліінде Кир Арменияны, Капдадокияны, Лидиянй (ж. э. дейінгі 547—546 жылдар) және Вавилонды жаулап алды. Вавилон патшалығы Навуходоносор кезінде әбден кемеліне келіп жетілген, сол уакыттағы аса ірі сау» да мемлекеті болатын; оның астанасы Вавилон маңына жау бара алмайтындай дерлік күшті қамал болып табылатын. Вавилонның экономикалық ресурстары мен соғыс күшін жоғары бағалап, Кир өзінің назарын ең алдымен Бергі Азияның солтүстік бөлегінде, көбінесе Кіші Азияда, өз өкіметін берік нығайтып алуға аударды. Мүның маңызы ете зор еді, үйшені Лидия патшасы Крез және Египет патшасы Амавис (II Яхмос) Персияға Қарсы Вавилон патшасымен ел корғау одағын жасасқан болатын. Сондықтан да Кир, Бергі Азияның солтүстік бөлегінің экономикалық және адам ресурстарын пайдаланып, Вавилонды одақтастарынан бөліп тас-тау үшін, сауда мен соғыс коммуникацияларын кесу үшін, ал-ғашқы соқкыны осы тізбектегі әлсіз буынға Лидияға қарсы жұм-сады. Персия жаулап алушысының соққысынан Лидия қүлаған-нан кейін, мен-менсіген ертедегі Вавилонға шын қауіп төнді. Кир енді өзінің өсіп келе жатқан бүкіл күшінВавилон патшасына кар-сы жүмсай алатын болды. Одақтастарынан айырылған және өз ішіндеүлкен қобалжулар болып отырған Вавилон Персия жау-лап алушысына қарсы түра алмады. Сақталып калған деректер-дің бәрі де Кирдің көп күш жүмсамай-ақ Вавилонды басып алып, Вавилон мемлекетін Персияға қосып алғандығын (ж. э. дейінгі 538 жыл) дәлелдейді. Бүл зор уақыйға туралы мәліметтер Набо-нидтің Вавилон хроникасында, Завилон абызы Беростың тарихи еңбегінде, грек тарихшысы Геродотта, ақырында, сына жазбасы-нық текстісі біздің заманымызға дейін келіп жеткен Кирдің өзі-нің манифесінде сақталған. Онда парсылардың сансыз көп әскер-лері «Вавилонға үрыссыз келіп кірді» делінген. Манифесте Қир өзін Вавилонның, Вавилон мәдениетінің және дінінің қорғаушы-сы етіп көрсетеді. Қир Вавилонды жаулап аларда өзін Вавилон дінін жақтаушы етіп көрсетіп, Вавилон абыздарының кейбір то-бына сүйенгендігі сөзсіз. Қир өзініц манифесінде: «Вавилонньщ ішкі істері және оның барлық ізгі орындары туралы қам ету ісімен қозғады. Вавилон халқы өздерінің тілегі орыыдалғанын көр-\\, арсыз езушіліктен олар құтқарылды... Ұлы иеміз Мардук, біз >ны адал ниетімізбен және қуанышпен жоғарғы құдай деп атаған ^езде, маған, оны тағы менің әскерлерімді құрметтеуші Кир пат-лаға және меыің ұлым Камбизге, өзімнің барлық әскеріме ме-йірмандық көрсетіп, батасын берді» дейді. Бүкіл ертедегі шығыс: дүниесін өз қоластына бағындырудан дәмесі болған Персия мем-лекетіне Вавилонияньщ қосылуы кұл иеленуші сауда-аристокра-тиясы мен Вавйлонның ірі храмдары үшін келешекте сыртқьі сауданьщ дамуына кең жол ашты.

Персия патшалығынық жеке бөлімдері арасын-да дәнекер болғандай берік байланыстың жоқ-тығы және Қамбиз патшалық құруынық аяқ шенінде, ал I Дарийдіқ патшалық құруынық бас кезінде қыза түскен шиеленіскен тап кү-ресі, Персия мемлекетінің ішкі бірлігін нығай-тарлықтай, бірқатар реформалар жүргізуді керек етті. Грек тарихшыларының мәліметіне қарағанда, Дарий бүкіл Персия мемлекетін бірнеше облыстарға (сатрапийларға) бөлді, олардың әрқайсысына белгілібір алым салды, ол алымды әрдайым патшаның қазнасына әхеліп тапсырылуға тиісті болды. Ақша реформасын жүргізіп, бүкіл мемлекетте бірдей қолданы-латын алтын теңге (дарик — 8,4 грамм алтын) шығарды. Одан кейін Дарий жол қүрылысын көбейте бастап, үлкеи жолдар ар-қылы мемлекеттіқ маңызды орталықтарын байланыстырды, бай-ланыс жүмысын өте жақсы үйымдастырды, ең ақырында, армия мен соғыс ісін түгелдей дерлік кайта құрды. I Дарийдің осы ре-формалары және оның мирасқорларынық одан кейінгі әрекеттері-нің нәтижесінде Персия мемлекеті жаңа үйым болып шықты; ол көбтесе орасзя зор монархияға кіретін жеке халықтардық мә-дени табыстарын пайдалану негізінде үйымдасты.

Дегенмен, барған сайын ескі тайпалық одақ бірден-бірге клас-сиктік ертедегі шығыс деспотиясыньщ формасына айнала берді, ол форманың кейбір жеке элементтері египеттіктер мен вавилон-дыктардан алынды. Сірә, патшаның жанында, оның атынан ел баскару ісінің жеке салаларын: финанс, сот және соғыс ісін би-лейтін жоғарғы орыида істеуші чиновниктер болуы керек. Пат-шаның жанында оңың указдарын дайындап отыратын хатшысы да болды. Орталық өкімет атынан патшаның өзі жергілікті жер-лердің басқару ісіне, қай жағынан болса да, белсенді қатынасып отырды. Мысалы, патша ез іқоластағылардан, айталық, храмның бір абыздарынан түскен шағымдарды қарап, алым туралы право-лар белгілейтін, храмдар немесе қалалық дуалдар салуға өзі тіке-лей жарлық беретін. Патшаның мөрі басылған оның әрбір указы бүзуға болмайтын заң болып саналды. Толып жатқан чиновниктер аркылы жүзеге асырылатын бүкіл баскару системасы айкын бю-рократтық түрде болды. Патша ез чиновниктерімен ерекше хат-тар арқылы сөйлесетін. П^тша сарайында жәие барлық кеңселер-де өте мұқыяттықпен хат жазу ісі жүргізілді. Барлық жарлыктар айрықша протоколдарға және күнделікті дэптерлерге тіркелетін болды, бүлар әдетте арамей тілінде-жазылып, ол тіл бірте-бірте жалпы мемлекеттік тіл болып алды. Бір орталыққа бағыыған басқару ісінің нығаюына жоғарғы мемлекеттік инспектор лауа-зымы («патшаның көзі») себепші болды. Патшаның тапсыруы бойынша ол жауапты бакылау кызметін, атап айтқанда, жеке облыстарды бакылау кызметін аткарды.

Орталық өкіметтің нығаюына сот билігінің патша қолына жә-не ерекше «патша соттарының» қолына жыйнақталуы да себеп-ші болды. Бүл «патша соттары» өзінің кызметінде патшаның шексіз самодержавиелік принципін қолданатын. Геродот: Камбиз соттарды мәслихатқа шақырып алғанда, олар «парсы патшасы-ның ойына не келсе, соны істеуге мүмкіндік беретін заң» тапты, дейді. Бүл патша соттарын патша өмірлік етіп тағайындайтын, олар тек кылмыс істесе немесе пара алса ғана орнынан түсіріле-тін. «Патша сотының» лауазымы кейде тіпті мүра есебінде түқымнан түқымға ауысып отыратын.

Үлан байтақ Персия мемлекетін нығайтудьщ маңызды шара-ларының бірі акша реформасы болды. Бүкіл елде тек бір ғана мемлекеттік алтын теңге — дарик жүретін болды. 3 мың дарик ақшаның ең жоғарғы ауырлық және тецгелік өлшемін күрап, ол персиялық талант деп аталды. Алтын теңге соғып жасау тек қа-на орталыіқ өкіметтің правосы деп жарияланды. Сол күннен бас-тап жалпы мемлекеттік алтын теңгенің салмағының дәлдігіне қүйманың тазалығына жауапкершілікті Персия патшасы ез мой-нына алды. Сондықтан «Дарий алтын кұмды барынша көбірек тазалап балкьпуды және сондай алтыннан ғана теңге жасауға бұйырды». Жергілікті патшасымактар мен жеке облыстардың, калалардың билеушілері тек күміс пен мыстан ғана теңге жасап шығаруға право алды. Майда күміс теңгелер персріялық шекель болды, ол дариктің ¹/₂о үлесіне тең (5,6 грамм күміс) еді. Дарий, осымен катар, жеке облыстардың өздерінің шаруашылық дамуы-на қарай патоіа казнасына тапсыратын алымның мөлшерін бел-гіледі. Алым жыйнау сауда үйлеріне немесе жеке адамдарға жалға берілетін; олар бүдан орасан көп пайда түсіретін. Сон-дықтан алым және оны жалға алу халыққа үлкен ауыртпалық түсіретін.

Ахеменид-тер дәуірінде Персия мемлекетінің соғыстык күш-куатыньщ ар~ туына жағдай туғызды. Грек тарихшысы Ксенофонт ертедегі Пер-сияның соғыс ісінің жоғарғы дәрежеде ұйымдасуын біраз дәріп-теңкіреп суреттейді. Оның айтуына карағанда, әрбір сатрапийда-ғы әскердің мөлшерін, салтаттылардың, атқыштардың, сакпан арқылы тас атушылардың, калқаншылардың санын, сондай-ақ жеке қамалдардың гарнизон санында патшаның өзі белгілейтін болған. Персия г.атшасы жыл сайын Персия әскерлеріне, ашып айтқанда, патша резиденциясының төңірегіне орналасқан әскер-лерге байқау жүргізетін. Анағүрлым алыс облыстарда осындай байқау істерін арнаулы түрде тағайындалған патшаның ерекше чиновниктері өткізетін болды. Соғыс ісінің үйымдастырылуына ерекше көңіл бөлінді. Әскерді жақсы үстағаны үшін сатраптар жоғарылатылды және наградқа бағалы сыйлықтар алды, ал жа-ман ұстағаны үшін олар кызметтен алынып, ауыр жазаға тар-тылатын болды. Бірнеше облыстарды біріктіріп, -үлқен-үлкен со-ғыс округтерін үйымдастырудың соғыс ісін, әсіресе соғыс ісін басқаруды.бір орталыкқа бағындыруда зор мақызы болды. Персия мемлекетінің ішкі жағдайын нығайтып алу үшін, жер-гілікті орындарды басқару ісін белгілібір системаға келтіріп, үйымдастыру қажет болды. Тіпті Қирдің езі-ақ бағындырып алған елдерден үлқен-үлкен облыстар күрған болатын, оларды сатрап деп аталатын ерекше әкімдер басқарды (сатрап п&рш~ ның «кхшатрапаван» — «ел тәртібін сақтаушы» деген сөзінен шыққан). Бұл сатраптар патшаның өзінше бір наместяйктері болып табылды және облысты басқару ісінің барлығы түгелдей осылардың қолында болды. Олар өз облыстарында тәртіп сақ-тап және ондағы көтерілістерді басып отыруға міндетті еді.-Свграптар жсргілші еотты басқарып, қылмысты істер мен аза-маттық істер женінде сот үкімін жүргізуге праволы болды. Олар облыстағы әскерлерді басқарды, ездерінің лсеке бастарының гвар-диясы болды және әскери жабдықтау істерін де биледі. Олар патшаның рүқсатымен, тіпті, көрші елдерге қарсы соғыс экспеди-циясын да басқарушы еді. Финанс-салық функциясы да сатрап-тардық колында болды. Сатраптар алым жыйнауға, жада салық-тар өндіруге және барлық түсімді патшаның қазнасына тапсыруға міндетті еді. Облыстың шаруашылық өмірін де, ашып айтканда, егіншіліктің дамуын да- солар бақылайтын., Акырында, олар өз облысы шеңберінде чиновниктерді қызметке тағайындап, оларды орнынан түсіріп отыруға және олардың қызметтерін бақылап оты-руға праволы болды. Сонымен, өте көп өкілдік алған сатраптар көбінесе тәуелсіз дерлік патшасымақтарға айналды және өздері-нің жеке бастарының сарайлары болды

Ежелгі Греция тарихы.

Ежелгі грецияның б.з.д. ХІ-ІХ ғасырдағы тарих кезеңін дәстүр бойынша аты аңызға айналған соқыр ақын Гомедің атымен гомерлік кезең деп аталады. Гомердің өмір сүргенін сүрмегенін нақты білмейміз. Сөйтсе де, Платонның сөзі бойынша, Гомер Грецияның тәрбиешісі болды.

Ежелгі гректер оны «Илиада» мен «Одиссеяның» авторы деп санаған. Гомердің «Илиада» және «Одиссея» поэмалары б.э.д. VІ ғасырда ғана, яғни олар шығарылғаннан кейін 300 жылдан соң қағазға түсірілді.

ХІХ ғасырдың аяғында коллективтік эпикалық халық творчествосының бірте-бірте табиға өркендеуінің нәтижесінде «Илиада» мен «Одиссея» пайда болғандығы жөнінде теория ұсынылды. ХІХ ғасырдың аяғы, ХХ ғасырдың басында «Илиада» мен «Одиссеяның» халықтық эпос екені рас, кейін келе олардыхалықтан шыққан дана ақындар өңдеген деген синтетикалық теориялар шықты.

Екі поэманың да сюжеті микены уақытынан шығады, мұның олай екендігі ХІХ және ХХ ғасырлардың соңғы үшінші жартысында ашылған археологилық матеиалдар дәлелдейді. Поэмалар, ғасырлар бойы жасалғандықан, әр түрлі 3 дәуірді көрсетеді.

Крит-микены (б.э.д. ХІІ ғ.аяқталады)

Гомердің өз дәуірі (б.э.д. ХІ-ІХғ.)

Архаистік дәуір (б.э,д. VІІІ-VІІғ.)

Әр түрлі уақыттың осы барлық элементтері поэмалардың мазмұнында әбден араласқан. Бірақ мына нәрсені толық дәрежеде анықталған деп айтуға болады; поэмаларда айтылған қоғамдық қатынастар негізінен Дарий басқыншылығынан кейінгі Грецияға тән.осы дәуірдегі ежелгі гректердің әскери және бейбіт өмірі поэмаларда өте толық және айқын көрсетілген. Оның әрқайсысы толық аяқталған, жоғары дәрежедегі көркем шығарма болып табылады. «Илиаданың» сюжеті – Фессал батыры Ахиллдің Троя қаласын қоршауға алған гректің әске қолбасшысы Агамемнонға деген өшпенділігі. өйткені ол Ахиллдің тұтқынға түсірген сұлу қызын тартып алған.поэманың оқиғасы тек бірнеше күнге ғана созылады.

«Одиссеяның» сюжеті гректер Троя қаласын талқандағаннан кейін, Итака аралының патшасы ақылды да ду Одиссейдің Грецияның батыс жағалауында орналасқан кішкентай ғана аралға, өз отанына қайтып оралды.одиссей еліне оралғаннан кейін теңіз құдайы Посейдонның қаһарына душар болып, оның әмірімен 10 жылға елден қуылады. Бұл поэманың оқиғасы да Одиссейдің жер кезуінің соңғы жылының бірнеше күнін ғана көрсетеді. Мұнда Одиссейдің еліне қайту алдындағы өмірі турады, оны қамқорлығына лаған мифтік Схерия аралына патшасына айтылған әңгіме ретінде баяндалады.поэма Одиссейдің Итакаға қайтып оралуымен бітеді.

Халық жиналысы рөлінің толық тоқырауы «Одиссеяда» айқын көрсетілген. Итака аралында Одиссей болмаған 20 жылдың ішінде халық жиналысы бірде-бір рет жиналмаған. Ал Одиссейдің ұлы Телмак жиналыс шақырғанда оған бара жатқандардың бірде-бірі бұл жиналысты кім шақырғанын білмеген. Бұл жиналыстың жабылуы да күтпеген жерден болды, Телемактың халыққа талқылауға ұсынған мәселесі ұнамаған, жиналысқа қатысып тұрған бір аристократ өз бетінше оны жаба салды.
Ежелгі Крит және Ахейлік Греция. (б.з.д. ІІ м\ж).

Ондаған жылдар бойы жүргізілген археологиялық қазбалар Балқан түбегінің оңтүстігі адам баласы жайлаған ең ежелгі ме-| кендердің бірі екендігін көрсетті.Неолит дәуірінің басынан бастап өмір сүруге қолайлы аралдар-ды, ең алдымен Критті халық мекендеді. Б.э.д. V мыңжылдықта Крит аралына Кіші Азиядан, қүрылықтық Грециядан жер ауғандар теңізбен жүзіп келген болуы керек. Кіші Азияның археологиялық қалдықтарына ұқсас нәрселер және ежелгі Греция аңыз-ертегілері-нің кейбір деректері осы жөнінде айтады.

Криттің ежелгі тарихын қалпына келтіруге мүмкіндік берген археологиялық зерттеулерді XIX ғ. 90-жылдарында Артур Эванс жүргізді. Крит үш құрылықтың — Еуропаның, Азияның жэне Афри-каның аралығында түр. ¥зындығы 250 шақырым, көлденеңі 12-ден 60 шақырымға дейін созылып жатыр.

Миной өркениетінің пайда болу кезеңі — III—II мыңжылдықтар аралығында, немесе ертедегі қола дэуірінің аяғында. Бүл уақытқа дейін Крит мәдениеті Эгей әлеміндегі ертедегі мәдениетінен жоғары тұрды. Неолит және оны ауыстырған ертедегі қола дәуірі (б.эд. VI—III мыңжылдықтар) Криттің келесі жаңа сатыға өту кезеңін дайындады. Бүл өтуді дайындаған Крит қоғамының өндіргіш күш-терінің жетілдірілуі және дамуы болды.

Б.э.д. III мыңжылдықта Критте мысты қорыту, онан кейін қоі ланы өндірген. Тастан жасалған өндіріс құралдары біртіндеп қола-дан жасалған құралдармен ығыстырылды. Ауыл шаруашылығында; жылдам өзгерістер жүрді. Оның негізіне жер шаруашылығы жатты. Үш ауыл шаруашылылық өнім түрлері өсірілген (арпа, жүзім және, зәйтүн). Минойлық қолөнершілердің жоғары шеберлігі б.э.д. IIII чпцжыддықтағы зергерлік бұйымдар, ыдыстар, кесілген мөрлер тастан қашалып жасалған. Онан кейін қыш кең тараған.

Қауымның артық өнімдері қауымдық және тайпалық байланысты өрістетуге жағдай жасады. Критте сауданың дамуына теңізде жүзуі егті. Көптеген Крит тұрғын орындары аралдың шеткі

рналасқан. Крит тұрғындары өзіне іргелес жатқан Крит аралдары түрғындарымен, құрылықтық Греция аудандарымен, Кіші Азиямен тығыз байланыс жасап, Сирия мен Египетке барып

Иыргаш. Б.э.д. III мыңжылдықта криттіктердің өркендеуіне үш жағдай әсер еткен. Олар теңіз арқылы сауда жүргізген, балық аулау теңізде қарақшылық жүргізу арқылы экономикасы өркендеді. Халық санының өсуі, көптеген түрғын орындардың қалыптасуына әкеліп соқтырады. Көбіне олар Криттің шығыс жағалауына және орталық жазықта орналасты. Крит қогамында әлеуметтік жіктелу процестері де жүрді. Кейбір қауымдіар ішінен біртіндеп ақсүйектер пайда болды. Оның құрамына ру көсемдері мен абыздар кірді. Бүл адамдар тобы қатардағы қауым көпшілігінен ерекше түрды. Біртіндеп басқа жақтан қолға түскен жатжерліктер — құлдар пайда

ола бастады, Бұл кезеңде біртіндеп Критге жаңа саяси қатынастар капыптаса бастады. Көп тұрғындары бар күшті қауымдар элсіз қауымдастарды багындырып, оларға сдлық салып тәуелді етіп отырды.
Б.з.д. ҮІІІ-ҮІ ғғ. Архайкалық Греция. Классикалық Греция.

Грецияның басқа қалалары сияқты, Спартада өндіргіш күштерінің өсу, көршілес елдермен жиі - жиі шайқаса беруі және ішкі күресте ру қатынастарының ыдырап, құл иелену мемлекетінің құрылуына әкеліп соқты. Спартада мемлекет өте ертеде шықты, ол жаулап алу нәтижесінде құрылды және басқа полистерге қарағанда, онда ру құрылысының қалдықтары әлдеқайда көп сақталды. Спарта құрылысының және аздап бүкіл дорий құрылысының негізгі өзгешелігі, күшті мемелекеттілігінің ру мекемелерімен үйлесуінде еді.

Спарта полисінде көпшілік тұрғындар бір – бірін жақсы білді. Спарта экономикасының негізі жер игеру болды. Табиғи жағдайына байланысты ауыл шаруашылығ бірнеше салаға бөлінді: астық жинау, жүзім, зәйтүн, бау – бақша және мал шаруашылығы.

Ежелгі Спартада басты кәсіп егін шаруашылығы болды. Ежелгі Спартада жерге жеке меншік болған жоқ. Бүкіл жер қауымға тиісті болды. Ал қауым өзінің мүшелеріне жеке учаскелерді уақытша пайдалануға беріп отырды. Жер қауы меншігі болып саналғандықтан, олар не сата, не айырбастай алмады.

Қолөнер кәсібі Спартада өте аз өркендеді. Қолөнермен жекелеген адамдар ғана айналысты. Олар тек ең қажетті заттарды ғана жасады. Бірнеше ғасырлар бойы спарталық қолөнер өркендемей, даму сатысы төмен дәрежеде тұрды.

Спартандықтардың тәрбиесі басқа грек қала мемлекеттеріндегі тәрбиеден мүлдем бөлек болды. Плутархтың еңбегінде спартандықтардың тәрбиесін туралы былай жазады: « Асыраушылар өте сапалы тәрбиеледі. Олар баланы жөргекке орамады, тамақты талғатпады, қараңғылық пен жалғыздыққа үйретті, бұл оларға еркіндік береді деп түсінген еді. Тіпті көршілес басқа мемлекеттер Лакониядан асыраушы, яғни тәрбиешілер сатып алатын кездері де болған». Плутархтың ХҮІІІ жазбасында Ликург туралы деректерінен Спартаның қоғамындағы әлеуметтік жағдайды жақсы көруге болады. Онда Ликургтің бала тәрбиелеу жөнінде шығарған реформаларына да мән беруге болады. Спартада әкесі баласын өзі қалауынша тәрбиелеуге рұқсаты болмаған. Бала жалпы қоғамдық тәрбиешілер қарамағында болады. Өсіп келе жатқан баланы әскери іске баулу барысында көптеген әрекеттерге бой ұрдырған. Мысалы: Ликург ата – ансынан жеті жасқа жетер жетпестен балаларын бөліп алып, оларды отрядтарға таратқан. Балалар бірге өмір сүріп, бірге ойнап тамақ табуды бірлесіп үйренеді. Балалар ішінен ең пысық, айлакерлерін басшы етіп сайлайды. Оған қалғандары бағынуы тиісті болады. Бұл бір адамға бағынуға жастайынан үйренуге ықпалын жасаған еді. Балалларды ойын үстінде ақсақалдар бақылап отырған. Арасынан ең жау жүрек, ең мықтыларын ақсақалдар анықтаған. Көбінесе ақсақалдар төбелесті өздері әдейі ұйымдастырып ызақорлыққа баулыған.

Спартанаың саяси ұйымының маңызды бөлігі жас ұрпақты тәрбиелеу және оқыту болды. Ішкі және сыртқы жауға қарсы тұра алатындай жақсы жаттыққан, дене-күш жағынан жетілген жауынгерлер қажет болды. Спарта жауынгері тәртіпті, қиыншылыққа төзімді, таласқа келмей, басшыларына міндетсіз бағынуы керек. Тәрбие жүйесінде оқуға, жазуға көп маңыз берілмеген.

Спартада тәрбиелік жүйе үш бөлімнен тұрған. Бірінші сатыға 7 мен 12 жастың аралығындағы ұл балаларды әке-шешелерінен алып тәрбиелеу жатады. Агелге (табынды) бөлініп, олардың басында арнайы тәрбиешілер болмайтын. Агелдің басында ең батыл, ақылды, өзгелерден төбелеске епті балаларды тағайындаған. Басқа балалар оған бағынған. Тәрбиенің мақсаты – балаларды төзімділікке және бағыныштылыққа тәрбиелеу. Ақсақал адамдар олардың ойындарын үнемі бақылап, оларды бір-бірімен жиі төбелестіріп отырған. Ұрыста немесе төбелемте жеңіске жетуді міндет деп есептеген. Балаларды тәрбиелеудегі жалпы басшылық мемлекеттегі ерекше қызмет адамы – педономға жүктелген.

Б.э.д. У-ТУ ғғ. Балқан Грециясының саяси тағдырында Балқаи түбегінің екі облысы — Фракия мен Македония елеулі роль атқар-ды. Мұнда негізінен Фракия және Македон тайпалары өмір сүрді. Фракия тайпалары Дунай өзенінің оңтүстік жағымен Эгей теңізінс шектесетін территорияларда өмір сүрген, ал батысында Стримоп өзенімен, шығысында Қара теңіз жағалауымен шектеседі. Македо ния Эгей теңізінің солтүстік-батыс жағалауымен, оңтүстігінде Фес-салиямен, солтүстік шығысында Фракиямен шектесті. Б.э.л V г. Фракия мен Македонияда ерте таптық қоғам мен мемлексет қа-лыптасты. Македондықтарда қоғам мен мемлекет дамуы грекс поли-стерімен тығыз байланыста болды. Македония тарихы Балқаш Гре-циясы тарихының қүрамдас бөлігі болып табылады.

Грек-парсы соғыстарынан кейін Македония Бірінші Мфины теңіз одағына мүше болды. Македонияның экономикалық дамуы және саяси күшеюі оны Афины архэсымен жэне өзге грек мем/ілекет-терімен, әсіресе Грецияның солтүстік бөлігіндегі мемлекетітермеіі қақтығыстырды. Б.э.д. V ғ. аяғымен-ІУ ғ. басында Македониш ежел-гі Грецияның гүргысынан алғанда елеулі, бірақ элі де тольщ орта-лықтанбаган мемлекет еді.

Македоиияиың бірінші ірі мемлекет қайраткері II Филишп Ма-кедонский (б.).д- 359-336 жж.) болған еді. Ол ірі әкімшілігішжәік эскери реформаларды іске асырды. Қала орталықтарының экганомилық маңызын бағалай келе_? Македонияда жаңа қалалар салынды, н село тұрғындарын орналастырды. Жаңа қалалар маңызы бар :олдардьщ бойында салынды. Олар сауда мен әскери маңызы зор рталықтар болды. Македонияда ертеден-ақ ауыр аристократ кауынгерлерден құралған атты әскер мен шаруалардан қүралған каяу жасақ болатын. II Филипп әскердің 2 түрін де қайта қүрды. Ол Иакедонияның таулы аудандарынан сол жерлерде үстемдік құрушы картылай дербес аристократтарды жинап, оларды патша сарайының ртайрлары (достары) деп жариялады, ал олардың ауыр атты эскер игрядтарын түрақты әскери күшке айналдырды. Бүл жергілікті жер-■ердегі ақсүйектердің ықпалын әлсіретті, әскер күшейтілді. II Фи-ипп шаруалардьщ жа^гу жасақтарын гректердің үлгісімен арнайы [скери дайындықтан өткен ауыр қаруланған жауынгерлердің фалан-рсы түрінде қайта қүрды. Жауынгерлер бірнеше қатарға тұрғызыл-іы. Алдыңғы қатардағылар былғарыдан жасалған үлкен қалқан-[армен тасаланды. Артқы қатардағылар үзын найзамен жарақтанды, рідегі, неғұрлым алысырақтағы қатар ұзын найзаны (2-6 м) пайда-іанды. Артта тұрған жауынгерлер өз найзаларын алдыңғы қатар-Ьғы жауынгерлердің ара-арасымен алға кезенді. Барлық жауынгер-кр қа^ал белгіленген тәртіп бойынша сапқа тұруға жэне әсксрц басшылардың бұйрықтарын бүлжытпай орындауға тиіс болды. Сам-саған майзаларын алға кезеніп, қалқандарымен тасаланған фаланга қуатты күшке айналды. Фаланганың кемшілігі оның оральшсызды* гы еді. Артқы қатардағы жауынгерлердің алдыңғы қатардағылардыц арасымен өткен найзалары іс жүзінде македон фалангаларына ора^ лымды қимыл жасауға мүмкіндік бермейтін. Ол үшін дұшпанньц Вкпе тұстан немесе арт жақтан жасаған шабуылы қауіпті еді.

II Филипп бүл жағдайды ескерді және әскерді аралас сапқо түрғызу тәртібін еңгізді, саптың ортасында жоғарыда айтылған ауыр іқаруланған жаяу әскер отряды болды. Ол отрядтың қос қанаты мец Ьірт жағын ауыр және жеңіл қарулы атты әскерлер қорғады, ал юардың алдында жеңіл қаруланған жаяу және атты әсісер жүрді, Ирысты солар бастады. Бірақ жауға басты соққыны жаяу әскерлерліц «ауыр қаруланған орталық отряды беретін еді. Осылайша, аралас сац ітүзеу македон фалангасы деп аталды және соғыс жүргізудің бұл Фдісі сол кездегі соғыстар жағдайында үзақ уақыт бойына бірде бір Орет жеңіліске ұшыраған жоқ.
5 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ

5.1 Студенттердің өздік жұмыстары бойынша әдістемелік нұсқаулар

Пән бойынша студенттердің өздік жұмыс тақырыптары бағдарламаға сай беріледі. Тақырыптар бойынша сұрақтарды қарастуры кезінде студент тарихи деректерге сүйнен отырып, нақты мәселелердің зерттелуіне баса назар аударуы керек. Әдістемелік тұрғыда талдаулар жасап, тарихи шығармашылықпен айналысады. Және де арнайы конспектілер мен бірге түрлі сөздіктермен жұмыс, әдебиеттерге аннатация жазу, салыстырмалы талдаулар жасау, қосымша көрнекіліктер құрастыру сөзжұмбақтар мен аузша журналдар және баспа сөз материалдар бойынша салыстырмалы анализ жасауы керек.

СӨЖ

2. 
   . Студенттерге арналған реферат және бақылау жұмыстары тақырыптарының тізімі
   

1. 
   . Оқу-әдістемелік нұсқаулар:
   

• 
  Өтілген тақырыптар бойынша тест сұрақтарын құрастыру, арнайы талаптарға сай 25 сұрақтан, 5 жауап нұсқасы болуы керек;
  
• 
  Тақырыптар бойынша баяндамалар жазу, арнайы жоспар құру, жоспар бойынша тақырыптарды ашуы тиіс;
  
• 
  Түрік қағанаттарының негізін құрушы қағандар: Бумын, Мұқан қағандардың тарихи портреттері жайында жалпы түсініктері арқылы коллоквиум тапсыру;
  
• 
  Хабарламалар мен сөзжұмбақтар құрастыру;
  
• 
  Қазақ батырлары мен қазақ билері бойынша ауызша журнал даярлау және тезистер дайындау, оны қорғау;
  
• 
  Ортағасырлық мұсылман әдебиетінің авторлары мен өсиеттері, жазбалары бойынша арнайы конспектілер жасау; оны талдау;
  
• 
  Қазақ халқының фольклорлық ауыз әдебиетінің қаһармандары туралы және әр тақырыптағы салалары бойынша сынақ тапсыру;
  
• 
  Қазақ халқының тарихи жырларының ақын-жыраулары мен олардың көтерген тарихи мәселелері бойынша туралы рефераттар жазу;
  
• 
  Арнайы тақырыптар бойынша өмір-дерек конспектілерін жасау, оны қорғау;
  
• 
  Тарихи әдебиеттермен баспа материалдары бойынша Ежелгі дүние тарихыға байланысты заманауи жазбаларға аннатациялар мен анализдер жасау, талдау, сұрыптау.