Новабалгарская літаратура. Літаратура перыяду Нацыянальнага адраджэння (1762—1878 гг.)

Перыяд Асветніцтва ў балгарскай літаратуры (30-40-я гг. XIX cт.). Рэформа сістэмы адукацыі. Пераход ад кілійных элінскіх школ да новабалгарскіх свецкіх. Грэчаскі (20-40 гг.) і рускі (40-50 гг.) уплывы на сістэму адукацыі. Стварэнне вучэбнай літаратуры: Петар Берон “Буквар з рознымі павучэннямі”(“Рыбны буквар”) (1824), Неафіт Рыльскі “Балгарская граматыка” (1835), Эмануіл Васкідовіч і Неафіт Бозвелі “Славенабалгарскае дзецеводства” (1835), Васіль Апрылаў “Дзянніца новабалгарскай адукацыі” (1841), Хрыстакі Паўловіч “Царственік, альбо Гісторыя балгарская” (1844). Жанры “асветніцкай” літаратуры: ода, байка, дыялог. Фарміраванне літаратурнай мовы: старабалгарская і новабалгарская моўныя школы. Стварэнне першай балгарскай перыёдыкі (“Любословие» (бел. “Любаслоў”) — 1842, Смірна (сучасны Ізмір, Турцыя); «Български орел» (бел.“Балгарскі арол”) — 1846, Лейбцыг (Германія), “Цариградски вестник” (бел.“Царыградская газета”) — 1848, Царыград (сучасны Стамбул, Турцыя) І. Багорава; “Мирозрение” (бел. “Светапогляд”) — 1850, Вена (Аўстрыя) І. Даброўскага. Петар Берон — пачынальнік педагагічнага напрамку ў літаратуры. “Буквар з рознымі павучэннямі” (1824) — першая навучальная кніга для дзяцей і дарослых. Неафіт Рыльскі — стваральнік “Балгарскай граматыкі” (1835).“Філалагічная прадмова” — тэарэтычныя ўводзіны “Балгарскай граматыкі”. Увод звестак пра правапіс. Значэнне граматыкі для фарміравання літаратурнай мовы. Неафіт Бозвелі – барацьбіт за незалежнасць балгарскай царквы. “Славенабалгарскае дзетаводства” (сумесна з Эмануілам Васкідовічам) (1835) – кіраўніцтва па навучанні і выхаванні дзяцей. Дыялогі Неафіта Бозвелі: “Маці Балгарыя”, “Плач беднай маці Балгарыі”, “Адукаваны еўрапеец, ледзь жывая маці Балгарыя і сын балгарын” і іншыя. Рысы публіцыстыкі ў дыялогах асветніка. Рамантычны характар і алегарычнасць вобразаў. Жанр дыялога як пачатак зараджэння будучай балгарскай драматургіі.

Літаратурны працэс 80-х гг. XIX ст. Плоўдзіўскі і Софійскі літаратурныя цэнтры. Іван Вазаў –– “патрыярх” балгарскай літаратуры. Грамадзянскія, філасофскія і пейзажныя матывы зборнікаў вершаў І. Вазава: “Сцяг і гуслі” (1876), “Тугі Балгарыі” (1877), “Вызваленне” (1878), “Майскі букет” (1880), “Гуслі” (1881), “Сліўніца” (1886), “Італія”, “Песні аб Македоніі”, “Гукі”, “Дысанансы”, “Не загіну” (1919) і інш. Міфалагізацыя і рамантычны характар вобразаў паэм “Грамада”, “Загорка”, “У царстве самадзіў”. “Эпапея забытых” (1881—1884) –– новая форма нацыянальнай ідэнтыфікацыі. Грамадска-палітычная і маральная дэградацыя – аб’ект белетрыстыкі І. Вазава: зборнікаў апавяданняў “Падпаручык Вылка” (1886), “Аповесці і апавяданні” (1891, 1892, 1893);, “Рыскі і кропкі” (балг. “Драски и шарки”) (1893, 1895), “Бачанае і чутае” (1901), “Раніца ў Банкі” (1905). Каларытнасць вобразаў і крытычна-выкрывальніцкі характар сацыяльна-побытавых аповесцей Вазава: “Мітрафан і Дармідольскі” (1881), “Хаджы Ахіл” (1882), “Дзядзькі” (1885), Адлюстраванне праўдзівасці жыцця балгарскіх эмігрантаў ў аповесці “Немілыя-недарагія” (1883). Раман “У ярме” (1888-1889) –– шэдэўр балгарскай літаратуры. Спалучэнне гістарычных і сацыяльна-побытавых сцэн у рамане. Раман “Новая зямля” (1896) –– спроба стварэння “рамана-ракі”. Паказ жыцця інтэлігенцыі пасля Вызвалення ў рамане. “Казаларская царыца” (1903) –– спроба стварэння сучаснага сацыяльнага рамана. Гістарычны раман “Святаслаў Тэртэр” (1907). Драматычная спадчына І. Вазава: гістарычныя драмы “Хышы”, “Барыслаў”, “Да прорвы”, сацыяльная камедыя “Службагонцы”. Падарожныя запіскі “У недрах Радопаў” як закладанне асноў “падарожнаапісальнага” жанру. Канстанцін Вялічкаў –– паплечнік па працы і літаратурнай дзейнасці І. Вазава. Лірычна-патрыятычны настрой зборнікаў вершаў К. Вялічкава “Царыградскія санеты” (1899), “Тугі і радасці”, “У святочныя хвіліны” (1911). Запіскі “У астрозе” (балг. “В тъмница”) (1899) –– мастацкі дакумент пра пакуты балгарскага народа ў турскім ярме. Драматызацыя пабалгаранай аповесці “Нявенка, баярская дачка” М. Карамзіна. Навэла “Адлюстраванне італьянскай культуры ў кнізе “Лісты з Рыму” (1895). Абагачэнне балгарскай пісьменасці перакладамі замежных аўтараў К. Вялічкавым: “Пекла” Дантэ, “Макбет” Шэкспіра, “Мізантроп” Мальера, “Аталія” Расіна і інш. Літаратуразнаўчае значэнне нарысаў па літаратуры К. Вялічкава: “Усеагульная гісторыя літаратуры” (1891) (апісанне гісторыі ўсходніх літаратур) і “Еўрапейскія пісьменнікі” (апісанне гісторыі заходнееўрапейскіх і рускай літаратур). Значэнне трохтомных мемуараў Захары Стаянава “Запіскі балгарскіх паўстанняў” (1884, 1887, 1892). Біяграфічныя нарысы мемуарыста: “Васіль Леўскі (дыякан)” (1883), “Атрады ў Балгарыі” (1885), “Хрыста Боцеў. Спроба біяграфіі” (1888).

Літаратура 90-х гг. XIX ст. “Народнічаская” літаратура Балгарыі як паэтызацыя мінулага патрыярхальнага быту балгар. Творчасць пісьменнікаў-народнікаў: Цані Гінчава (“Балгарскія байкі”, балада “Дзве таполі, або Нечаканая сустрэча”, зборнік “Вершы і казкі”, аповесць “Ганча Касерка”), Тодара Влайкава (аповесці “Унучка дзеда Славы”, “Цёця Гена”, “Касец”, “Дзядзя Стайка”, “Араты”), Міхалакі Геаргіева (апавяданні “Крэдай і вуглём”, “Стракаты свет”, “Блытаніца”, “Мой сябар Пенча Чатмакоў”, “Рада”, “Ад горшага да яшчэ больш горшага”, “Ля студні” і інш), Цанкі Бакалава-Царкоўскага (зборнікі “Смутныя часы”, “Палявыя песні”). Пераход да сацыялістычнай прозы. Стаян Міхайлоўскі ля вытокаў сацыялістычнай літаратуры: “Біблейскія вершы” (1889), “Novissima verba” (“Апошнія словы”) (1889), “Currente calamo” (“Цякучае пяро”) (1889), “Жалезныя струны” (1890), “Кніга без назвы” (1892), “Філасофскія і сатырычныя санеты” (1895), “Кніга пра балгарскі народ” (1897), “Кніга аб пакрыўджаных і неапраўданых” (1903), “Усходнія легенды” (1904) , “Ад развала да правала” (1905), “Поклік да балгарскага народа і балгарскай інтэлігенцыі” (1911), “Гімн Кірылу і Мяфодзію” –– другі нацыянальны гімн балгар, байкавая творчасць (“Арол і слімак”, “Сава і светлячок” і інш) і інш. Алека Канстанцінаў –– стваральнік неўміручага вобраза “аднаго сучаснага балгарына” –– “Бай Ганё” (1894). Фельетоны (“Пал”, “Шчаслівага Новага года”, “Паддаліся”, “Розныя людзі, розныя ідэалы” і інш) і “падарожная” проза (“Да Чыкага і назад”, “Запрашэнне”, “Неверагодна, але факт: 300 асоб на Чорным піку”, “Што? Швейцарыя?”, “Сафія-Мяздра-Враца”, “У Балгарскай Швейцарыі” і інш) А. Канстанцінава. Антон Страшыміраў як сумяшчальнік “народнічаскіх” і “сацыялістычных” ідэй (аповесці “Габраўка”, “Змей”, “Раздарожжа”, раман “Асеннія дні”). Сацыяльныя і народнічаскія матывы ранняй творчасці Пея Яварава (елегія “Арменцы”, паэмы “На ніве”, “Град”).

Балгарская літаратура XX ст.

Мадэрнізм у балгарскай літаратуры к. XIX –– пачатку XX ст. Пераход ад этнацэнтрычнай праблематыкі да антрапацэнтрычнай, замена аб’ектыўна-эпічных празаічных жанраў суб’ектыўна-лірычнымі. Дзейнасць літаратурнага гуртка “Думка” (балг. “Мисъл”) (1892 — 1907). Еўрапеізацыя балгарскай літаратуры. Доктар Крысцё Крысцеў –– ідэолаг “маладых”. Пенча Славейкаў –– “нявенчаны кароль маладых”. Першыя паэтычныя кнігі П. Славейкава: “Слёзы дзяўчыны” (1888), “Эпічныя песні” (1896), “Мары” (1898). Раскрыццё маральнай і псіхалагічнай драмы вялікіх тварцоў у філасофскіх паэмах паэта: “Ciss moll” (прысвечаная Бетховену) (1892), “Супакоены” (1892) (прысвечаная Ленау), “Мікеланджэла” (1895), “Сэрца сэрцаў” (“Cor cordium”). Новая трактоўка подзвіга Праметэя і сімвала Праметэевага агню ў паэме “Сімфонія безнадзейнасці”(1898). Эстэтызацыя прыроды, любові і смерці ў інтымнай і пейзажнай лірыцы. Паэтычны цыкл “Сон пра шчасце” (1907). Літаратурная містыфікацыя зборніка “На востраве шчаслівых” (1910). “Твор жыцця” П. Славейкава –– паэма “Крывавая песня” (1896—1911). Новае асэнсаванне жыцця і наканаванасці паэта ў паэме “Псалом паэта” (1904). Індывідуальная стылёвая апрацоўка фальклорнага матэрыялу: “Балагур”, “Непадзельныя”, “Каляднікі”. Баладныя матывы ў бытавых паэмах “Раліца” і “Бойка”, “Летні вечар”. Вечныя тэма кахання і ўзаемаадносін пакаленняў у паэзіі Пея Яварава. Верш “Ноч” (1901) і зборнік “Бяссонне” (1907) –– пачатак “начнога” перыяду балгарскай паэзіі. Драматызм інтымнай лірыкі паэта: цыкл “Звяставанне” (1906), вершы “Лоры” (“Стогн”), “Цудоўныя вочы”, “Чараўніца”, “Двое прыгожых вачэй” і інш. Успаміны паэта: “Гоцэ Дэлчаў” (1905), “Гайдуцкія мроі” (1908). Стварэнне Народнага тэатру ў Сафіі ў 1904 г., адкрыццё –– 1907 г. Пастаноўка драм Петкі Юрдана Тодарава: “Русалка” (балг. «Самодива») (1903), “Страхіл –– страшын гайдук” (1903), “Нявеста Барана” (1910), “Першыя” (1910), “Змеева вяселле” (1910), П. Яварава: “У падножжа Віташы”, “Калі гром грымне, як рэха заглухае”. Драма “Будаўнікі” (1899, пастаўленая ў 1907) П. Тодарава –– першая драма балгарскага мадэрнізму. Зборнікі “Штрыхі” (1894), “Вершы сумнай ліры” (1895), цыкл “Ідыліі” П. Тодарава.

Сімвалізм –– другі этап балгарскага мадэрнізму. Творчасць балгарскіх паэтаў-сімвалістаў: Тэадора Траянава (верш “Новы дзень” (1905) –– маніфест балгарскага сімвалізму, зборнікі “Regina mortua” (“Мёртвая каралева) (1919), “Гімны і балады” (1912), “Балгарскія балады” (1921), “Песня песняў” (1923), “Пантэон” (1934)), Дзімча Дзебялянава (вершы “Помніш, помніш ціхі двор?”, “Элегія”, “Прыйдзі і дай мне”, “Песня сіраты” і інш), Мікалая Ліліева (зборнікі “Птушкі ў ночы” (1918), “Плямы Месяца” (1922), “Вершы” (1932) і інш), Эмануіла Папдзімітрава (зборнікі “Сон кахання” (1912), “Дзённік самотнага” (1914), Плакучыя івы” (1914), “Жыццё і мроя” (1919), “Вячэрнія міражы” (1920), паэмы “Пераўтварэнне”, “Залатыя нівы і баявыя палі”, “У краіне ружаў”), Хрыста Ясэнава (зборнік “Рыцарскі замак” (1921), Кірыла Хрыстава (зборнік “Песні і ўздыхі” (1896), “Трапятанне” (1897), “На ростанях” (1905)), Дзімітра Баяджыева (элегіі “Пісьмо”, “Ноччу”, “З глыбокай пяшчотай”, “Здаўлены крык”, “Вячэрняе трапятанне”, “Марсілія” і інш). Сімвалізм у дэкаратыўна-стылізаванай прозе Мікалая Райнава (“Багамільскія легенды” (1912), “Бачанні са старажытнай Балгарыі” (1918), “Кніга пра цароў” (1918), “Паміж пусныняй і жыццём” (1919), “Царства русалак” (1939), “Даўно, вельмі даўно” (1939) і інш). Падзел сімвалістаў на гурткі “Златарог” (псіхалагічна-спавядальны), “Гіперыён” (дагматычны, Т. Траянаў) (1922—1931). Іншыя сімвалісцкія выданні: “Мастак” (1905—1909), “Наша жыццё” (1906—1907), “Назіральнік” (1901-1912), “Па новым шляху” (1907-1916), “Пацеркі” (балг. “Бисери”) (1911–1914), “Звяно” (1914) .

Авангардызм і экспрэсіянізм –– трэці этап балгарскага сімвалізму. Часопісы “Вагі” (балг. “Везни”) (1919—1922) і “Полымя” (1924-1925) Геа Мілева. Анталогіі балгарскай і сусветнай паэзіі Г. Мілева. Рэвалюцыйная патэтыка паэм “Пекла” (1922), “Дзень гневу” (1922), “Верасень” (1924). Іншыя прадстаўнікі авангардызму: футурысты Ламар (Лалю Марынаў), дадаісты і сюррэалісты Мікалай Марангозаў (Мікалай Нэйкаў Цанеў), Слаўча Красінскі (Венцыслаў Крысцеў).

Новая гістарычная проза 70-х гг. XX ст.: Антон Дончаў “Раздзельны час” (1964), Генча Стоеў “Кошт золата” (1965), Вера Мутафчыева (“Выпадак Джэм” (1967), “Летапіс смутнага часу” (1954-1965). Росквіт “фантастычнай” прозы: Любэн Дзілаў “Атамны чалавек” (1958), “Цяжасць скафандра” (1969), “Мой дзіўны сябар астраном” (1971), філасофска-фантастычныя раманы “Шлях Ікара” (1974), “Парадокс люстэрка” (1976), Павел Вежынаў “Сінія матылькі” (1968), “Калі ты ў лодцы” (1968), “Гібель Аякса” (1973). Адраджэнне “крымінальнана” жанру: творчасць Андрэя Гуляшкі, Багаміла Райнава (“Інспектар і ноч”), Паўла Вежынава (“Бар’ер” (1978), “Вагі” (1982), “Вымярэнні”, “Ноччу на белых канях”). Гумарыстычны і сатырычны пафас прозы Ярдана Радзічкава, Станіслава Страціева, Мірона Іванова, Петара Незнакомава (Петара Дзімітрова), Ярдана Папова і інш. Драматургія “штодзённасці” Драгаміра Асэнава (“Дзень нараджэння” (1964), “Узнагарода” (1980). Пераўтварэнне драматургіі ў творчасці Ярдана Радзічкава (“Суматоха” (1965), “Студзень” (1974), “Лазарніца” (1978)) і інш). Камерна-псіхалагічныя мініяцюры Міхаіла Вялічкава. Маральная і філасофская праблематыка драматургіі Канстанціна Іліева (“Музыка з Шатраўца”, “Акно”, “Адысей едзе ў Ітаку” і інш). Сатырычны гратэск драматургіі Станіслава Страціева (“Рымская баня”, “Рэйс”, “Максімаліст”, “Зямля варочаецца”, “Жыццё, хоць і кароткае”, “Балканскі сіндром”, “Балгарская мадэль”, “З іншага боку” і інш).

Сучасныя гарызонты балгарскай літаратуры. “Інфантыльная” проза Янкі Стаянава (раманы “Двайнік” (1985), “Блудны сын” (1993). Творчасць Івайлы Пятрова, Баяна Біолчава, Георгія Гаспадзінава, Алека Папова, Захары Карабашліева, Алены Алексіевай, Здраўкі Эўцімавай, Мікалая Хайтава і інш.