Раздзел IV. “Вялікае прыпірышча” Макееўшчына вельмі старая. Можа ад пачатку свету

Ад’езд Станіслава Берасневіча

Нельга не сказаць, што Станіслаў Берасневіч, пасля вайны сабраўшыся ў Польшчу, прапанаваў Станіславу Шаплевічу ехаць разам з ягонай сям'ёю. Больш таго, праз сваіх баранавіцкіх сяброў Берасневіч нават зрабіў для ксяндза адпаведныя дакументы – на чужое, вядома, прозвішча. Ён даводзіў, што былога легіянера, былога капелана польскага войска, які цудам пазбег Катыні, былога капелана Арміі Краёвай арыштуюць – абы ён толькі трапіў Саветам на вочы. А то яшчэ будуць спецыяльна шукаць дараўскага пробашча. І Берасневіч падаваў прыклады, што арыштоўвалі нават жаўнераў польскага войска генерала Андэрса, якія ваявалі з фашыстамі ў Італіі, а пасля вярнуліся дамоў.

Але ксёндз Станіслаў Шаплевіч рашуча адмовіўся выехаць. Цяжка сказаць, што заважыла. Як мяркуе Браніслава Пятроўская, дачка Адальфіны Яблонскай, ён не мог пакінуць сваіх парафіянаў, якіх сам жа і выхаваў, якіх навучаў вернасці Святому Касцёлу, разам з якімі будаваў Дараўскі касцёл.

– Rozumiem księdza Szeplewicza, – кажа пані Браніслава Пятроўская. – Тakim trudem on budował ten kościół. Ja i teraz widzę, jak on chodzi po tych rusztowaniach, po schodach, jak sam pracuje. On nie mógł to wszystko porzucić. Wolał pójść na lagry, na pokuty, ale pozostać.

Пані Браніслава згадвае, прыкладам, сябе.

– І я магла б паехаць у Гродна да дачкі, дзе мне было б добра, жыла б без клопату, але і я не магу пакінуць гэты наш Русінаўскі касцёл, бо гэта маё жыццё, бо я старалася, каб тут пабудаваць касцёл.

Кожны з нас бачыў нямала прыкладаў добрых спраў. І шмат хто з удзячнасцю пераняў ад добрых людзей добры прыклад. Ксёндз Станіслаў Шаплевіч яшчэ алюмнам Пінскай духоўнай семінарыі сустрэў чалавека, ад якога шмат чаму навучыўся, на якога шмат у чым стараўся быць падобным. І падчас той развітальнай размовы ксёндз Шаплевіч не мог не ўспомніць свайго настаўніка.

Яны, ксёндз Станіслаў Шаплевіч і Станіслаў Берасневіч, сядзелі на лаве ў пустой берасневічавай хаце. Усе рэчы былі або спакаваны, або аддадзены сястры Адальфіне. Ксёндз ці не ўпершыню за апошнія пяць гадоў сядзеў спакойна: у кішэні былі адпаведныя дакументы. У той вечар ім не даводзілася гаварыць ціхенька. Іх галасы адбіваліся ад пустых сцен гулка, нібыта ў касцёле.

– Wiesz, kochany Stasiu, dla mnie służy wzorem postępowanie świętej pamięci biskupa Zygmunta Łozińskiego, biskupa Mińskiego.

І Шаплевіч расказаў добра вядомую яму прыгоду біскупа Менскай дыяцэзіі Зыгмунта Лазінскага, які пасля лютаўскай рэвалюцыі 1917 года пачаў аднаўляць амаль зруйнаваны беларускі Касцёл і дамогся значных пераменаў.

Калі Менск быў заняты бальшавікамі, сябры раілі біскупу Лазінскаму выехаць у Польшчу, але ён не пагадзіўся. Ён не дапускаў нават думкі, што ў такі час можа пакінуць дыяцэзію. Заставацца ў горадзе было небяспечна, аднак біскуп Лазінскі не спыняў сваёй дзейнасці. Пад ягоным кіраўніцтвам парафіяне баранілі касцёлы ад рабункаў і знішчэння. Сам біскуп збіраў моладзь на асобную Імшу, вучыў з імі Катэхізіс, як мог стараўся аберагаць моладзь ад уплыву бязбожнікаў. Вядома, гэта не падабалася новай уладзе. І бальшавікі вырашылі арыштаваць біскупа Лазінскага. Аднак яго папярэдзілі, а сябрам удалося схіліць біскупа на кампраміс: застацца ў дыяцэзіі, але выехаць з Менска.

– Kochany Stasiu, ja teraz w podobnej sytuacji. Pozostawiłem kościół darewski, ale wciąż przebywam w swojej parafji. I prawie dla każdego jestem dostępny, przynajmniej dla tych, co naprawdę potrzebują mojej pomocy.

– To prawdę mówiła mi siostra, że czas od czasu po wizycie wartych zaufania ludzi wychodzisz księże na bardzo długi spacer sam i nie pozwalasz, żeby Adelfina tobie towarzyszyła i nawet nie pozwalasz, żeby ona mówiła mi o tym?

– A jednak żadna kobieta nie może dotrzymać sekretu! – усміхнуўшыся, пажартаваў Шаплевіч.

– Proszę księdza, dobrze znasz, jak Adelfina trzyma sekret. A powiedziała mi o spacerach, bo wie, że to wielkie ryzyko.

– Uświadamiam to. I wołę ryzykować sam, nie narażając Bogu winnej kobiety.

Шаплевіч хацеў яшчэ расказаць пра адну размову з старшынём Літоўскага сельсавету, але прыйшла пані Адэльфіна і паклікала ксяндза дадому, бо там там яго ўжо чакаў госць.

То не была іх, двух Станіславаў, апошняя сустрэча, а толькі развітальная. Яны – ратавальнік і ўратаваны – бачыліся яшчэ не адзін раз, але ўжо пасля вяртання ксяндза Шаплевіча з лагеру. Сустрэчы іх былі вельмі сардэчнымі. Ды вось цяпер мне думаецца яшчэ пра адно падабенства іх лёсаў: кожны ляжыць у чужой зямлі. Але – Бог ведае! – ці лічыў ксёндз Станіслаў Шаплевіч зямлю па-над Шчарай чужой? Ён адмовіўся ад выезду, не згадзіўся прызнаць сябе партызанам… Заставалася пагадзіцца на тулянне.

У Мальвіны

Недалёка ад Дарава па-над Шчарай, на яе высокім беразе месцілася некалькі сядзібаў. І ў дальнім канцы таго шэрагу, на ўстроні, як казалі, стаялі вялікі, “у два канцы”, дом ды іншыя гаспадарчыя будынкі: гумно, хлеў, свіронак. Мясціна ціхая, прыгожая. Вядома, не праз прыгажосць улоння Мальвініна сядзіба была прызнана адпаведнай, каб наладзіць там схованку для ксяндза Шаплевіча. Самым важным было, хто там жыве.

А жыла там з дачкой Браніславай і сынам ўдава Мальвіна Трысцянёва. Незадоўга да вайны Мальвінін муж Кастусь Трысцень з братам купілі ў пана Чыжа зямлю, паставілі вялікі дом для сваіх сем’яў.

Мальвіна Трысцянёва нарадзілася ў вёсцы Цішкоўшчына і даводзілася роднай сястрой Канстанціну Крывені. Як і ўсе дзеці Міхала і Марыі Крывеняў, Мальвіна вырасла смелай і мужнай, працавітай і дбайнай, зычлівай да людзей – сапраўднай хрысціянкай. Такой жа яна выхавала і сваю дачку.

Як успамінае пані Галіна Пяткевіч, школьная Броніна каляжанка, Броня Трысцянёўна добра вучылася. Але ў Дараве было толькі шэсць класаў. Таму яна пасля заканчэння Дараўскай падставовай школы стала вучыцца ў Баранавічах. І незадоўга да вайны, 15 чэрвеня 1939 года, атрымала Пасведчанне аб заканчэнні сярэдняй школы. У тым Пасведчанні чытаем: “Трысьцянёўна Браніслава, народжаная дня 23 кастрычніка 1924 года ў Макееўшчыне Баранавіцкага павету, веравызнання рыма-каталіцкага, закончыла ў 1938/1939 навучальным годзе сярэднюю школу трэцяй ступені” імя Тадэвуша Касьцюшкі. Зважаючы на такога знакамітага патрона, можна ўявіць, які патрыятычны дух панаваў у гэтай школе. Але не меншая ўвага надавалася і хрысціянскаму выхаванню вучняў.

Сваю вернасць Хрыстовым запаветам маці і дачка даказалі не словам, а справай. І можна толькі здзіўляцца іх мужнасці, хоць мы ніколі не даведаемся пра тыя маральныя пакуты, якія вымушаныя былі спазнаць Мальвіна і Броня. На долю Мальвіны выпалі непараўнальна большыя, бо яна перажывала і за ксяндза Шаплевіча, для якога згадзілася наладзіць прытулак, а таму пачувалася адказнай за ягоны лёс, і за дачку.

Нельга нават уявіць, што магла адчуваць Мальвіна, калі аднойчы да яе ў дом з’явіліся людзі ў пагонах і пачалі ператрус. Пані Юзэфа Канька згадвала, што пасля таго вобшуку Мальвіна моцна захварэла і ўжо яе самую трэба было даглядаць. Юзэфа з бабаю Ядзяю хадзілі тады праведаць Мальвіну. Пабачыліся яны і з ксяндзом, які, пагутарыўшы з імі, “зноў схаваўся ў тую яму”. Шаплевічу, вядома, таксама было нялёгка, бо ён пачуваўся вінаватым у хваробе Мальвіны.

Юзаф Леўчук, муж Браніславы, толькі з выпадковых згадак ведае пра той час, калі ў Мальвініным доме жыў ксёндз Станіслаў Шаплевіч. Ні цешча, ні жонка Браніслава ніколі спецыяльна не расказвалі, як яны апекаваліся ксяндзом, як перажылі ператрус. Пэўна ж, ім не хацелася ўспамінаць тую часіну.

– Такія размовы былі, што тады ў Мальвіны кроў з горла пайшла, – успамінае пан Юзаф Леўчук. – І яна не скора выздаравела.

Пан Юзаф перакананы, што адпаведныя органы падазравалі Мальвіну:

– За яе домам сачылі. Не скажу, што кожны дзень, але наведваліся пастаянна. Пад відам кавалераў да дачкі падсылалі міліцыянераў ці энкавадзістаў. Прыходзіў хлопец нібыта знаёміцца, а калі Броня не хацела з ім сустракацца, то прысылалі новага. Падчас ператрусу дапытвалі і Броню. Пасля яе выклікалі і ў Ляхавічы. А там дапыт цягнуўся да позняй ночы. Я здзіўляюся, як Броня магла ўсё гэта вытрымаць, не выдаць таямніцы. Не скажу, што яе там білі, але нават звычайны допыт не кожны вытрымае. А ноччу, гадзіны ў дзве, яе адпускалі дадому. І яна, маладая дзяўчына, ішла адна. Дзякуй Богу, ніколі нічога ёй не сталася, бо яна заўсёды насіла з сабою круцыфікс, такі невялікі крыжык з распяццем. Такую яна мела апеку. І гэта дадавала ёй смеласці.

Кажуць, што чалавеку ніколі не даецца выпадковае імя. Дачка Мальвіны і Кастуся Трысцянёў Браніслава сапраўды прыйшла ў гэты свет змагацца і бараніць. А яшчэ Божым Провідам ёй было вызначана любіць, апекавацца і аберагаць. То яна любіла і апекавалася, а яшчэ і аберагала, ды не толькі добрых людзей і сяброў.

Станіслаў Коктыш, Бронін школьны калега, расказаў, што ён быў намерыўся застрэліць таго страбка, які “лазіў, шукаў” – віжаваў за Мальвінінай сядзібай. І аднойчы, калі той зайшоў у Мальвінін двор, Стась дастаў пісталет.

– А Броня абхваціла мяне за шыю і пачала прасіць не забіваць яго, – успамінае пан Станіслаў Коктыш. – Я паслухаў і апусціў руку.

Нават за адзін такі міласэрны ўчынак чалавек заслугоўвае вечнай памяці. То слушна і на помніку, што стаіць на магіле Браніславы Ляўчук, напісалі: “Zawsze z nami będzie żyć twoja serdeczność, męstwo, miłość”.
Пра схованку і жыццё ксяндза Станіслава Шаплевіча ў Мальвіны Трысцень цяпер ведаюць ці не ўсе жыхары вёсак Дарава і Літва, прынамсі, дараўскія парафіяне. А таму шмат хто згадвае гэты факт, вядома, па-свойму інтэрпрэтуючы, адрозна ўпісваючы яго ў цэлы ланцуг падзей, звязаных з такім працяглым побытам дараўскага пробашча на нелегальным становішчы, называючы розны час.

Сядзіба ўдавы Мальвіны Трысцень была абрана не выпадкова. Яна знаходзілася на хутары, і перш чым трапіць туды, трэба было абмінуць дзве сядзібы, прайсці паўз двары Мальвініных суседзяў. Вядома, кожны гаспадар трымаў сабаку, а таму ўжо загадзя можна было дазнацца пра з’яўленне чужога чалавека. Побач з Мальвінінай сядзібай раслі кусты, адразу ж за садам, у даліне цякла сярод вольхаў і чаромхі рака Шчара, правы, нізкі бераг якой зарос чаротам. І ў выпадку небяспекі можна было незаўважна збегчы з двара і схавацца непадалёку. Але можна меркаваць, што падчас нейкай патрэбы “выклікалі” пробашчаву апякунку Мальвіну Бондар. Як распавядаюць, яна там непадалёку часта “дзяжурыла”: быццам бы збірала зёлкі, а насамрэч сачыла за наваколлем.

Мальвіна Трысцень была шчырай хрысціянкай, вядома, каталічкай, заможнай, працавітай гаспадыняй, удала спраўлялася з сваёй гаспадаркай. Не лішне будзе згадаць і пра яе незаганныя паводзіны. Рана застаўшыся ўдавою, яна адна выгадавала сына і дачку, выгадавала працавітымі ды мужнымі. І тыя, хто ладзіў схованкі для ксяндза Станіслава Шаплевіча, ведалі, што ў гэтай жанчыны цвёрды характар і ёй можна даверыць таямніцу і нават лёс чалавека.

Мальвіна з дзецьмі жыла ў новым доме. Але другая палавіна яго не была скончана: на адной фатакартцы відны забітыя дошкамі вокны. Ды і ў Мальвінінай палавіне – ні ў пакойчыку, ні на кухні, не кажучы ўжо пра сенцы, – яшчэ не была паслана падлога. А ўзімку ў хаце было і халаднавата, бо ў кухні печ стаяла ў процілеглым ад пакоя кутку, амаль пасярэдзіне будынка.

Ксяндза Шаплевіча меліся перавезці на Мальвінін хутар позняй восенню. “Прымаючы такога чалавека, як ксёндз, – успамінае старэйшы жыхар вёскі Літва пан Станіслаў Коктыш, – трэба было падумаць не толькі пра надзейную схованку, але і пра лепшыя ўмовы побыту.” Сама перш давераны майстра на ўсе рукі каваль Аляксандар Бубен з Гарбачоў склаў за два дні печку-групку ў пакойчыку. Пасля там жа Станіслаў Коктыш паслаў падлогу ды дарабіў лішнюю сцяну, адгарадзіўшы ёю з паўметра пакою – як стаць ці легчы бокам. А ўнізе гэтай новай сцяны ён жа адмыслова выштукаваў дзверцы на завесах, каб зручна было заходзіць у схованку. Гэтую лішнюю сцяну з дзверцамі, як і астатнія тры, абклеілі шпалерамі. Ды, каб яшчэ больш прыкрыць сцяну ад чужога пільнага вока, на ўсю шырыню пакойчыка павесілі фіранку, а за ёю паставілі ложак. Інтэр’ер атрымаўся натуральны, звычайны, як і ў іншых хатах. У столі таго, адгароджанага “лішняй” сцяной закутка выразалі ход на гарышча, а пад падлогай выкапалі яму накшталт склепу. Як згадвала пані Ядвіга Бубен з Гарбачоў, яе муж, які складаў групку, дапамагаў капаць і яму. Мабыць, і падзеі прыспешвалі: у апошнія, пасляваенныя, гады туляння ксяндзу Станіславу Шаплевічу даводзілася часцей мяняць схованкі.

У Мальвініным доме дараўскі пробашч пачуваўся даволі спакойна і пражыў там, відаць, больш за год. Як расказала пані Марыя Бондар, ксёндз Станіслаў Шаплевіч і ў той час не пакідаў сваіх пастырскіх абавязкаў. Ён рэгулярна правіў Імшу, дзеля чаго, як расказаў пан Юзаф Леўчук, Мальвінін зяць, у вольным куце згаданага пакойчыка стаяў столік з круцыфіксам – такі ўмоўны алтар. Мальвініны суседзі, Марыя Бондар з старэйшай сястрой Франяй, Леакадзія Бубен з кузінамі Вікцяй і Ядзяй ды яшчэ некалькі прыязных, давераных дзяўчат і жанчын з недалёкіх хутароў, прыходзілі сюды на Імшу, слухалі казанні ксяндза Шаплевіча, маліліся.

Ксёндз вучыў дзяўчат рэлігіі, але і ладзіў з імі розныя папулярныя ў той час гульні. Расказваюць, што ён любіў жартаваць і прапаноўваў старэйшым дзяўчатам, якія ўжо вучыліся, жартоўныя загадкі. Пані Марыя прыгадала такую загадку. Адзін багаты чалавек меў вялікі табун коней. Перад смерцю ён вырашыў перадаць коней сваім тром сынам. У сваім тастаманце ён запісаў так: старэйшаму сыну аддаю палову табуна, сярэдняму трэць, а малодшаму двух коней. А таму што ў табуне было сямнаццаць коней, то браты не зналі як падзяліць іх. Шаплевіч і прапанаваў нам падумаць, як можна выканаць тастамант. Думалі дзяўчата, думалі, але не маглі разгадаць. Тады сам ксёндз расказаў, што братоў выручыў мудры сусед. Ён прывёў свайго каня, далучыў яго часова да табуна і пачаў дзяліць. Старэйшаму брату аддаў палову – дзевяць коней. Сярэдняму – трэць: шэсць коней. І малодшы брат атрымаў прызначаных бацькам двух коней. Забраў сусед свайго каня і пайшоў дадому.

Хоць і быў дараўскі пробашч у падполлі, але не выракся свайго душпастырскага абавязку. Ён годна, як на тое дазвалялі ўмовы, служыў людзям. Трэба выразна сказаць, што ягонай тагачаснай дзейнасці больш адпавядала б назва “падпольны касцёл”. Пробашч Шаплевіч вымушаны быў сыйсці з Дараўскай святыні, але ніколі не пакідаў яе без увагі. Можна меркаваць, што ён заўсёды трымаў пры сабе чыстыя бланкі неабходных касцельных дакументаў і, верагодна, нават касцельную пячатку. Ці не самы выразны прыклад згадаў пан Станіслаў Сіліцкі, колішні жыхар вёскі Малая Вадзяціна. Ён наведаўся да ксяндза Шаплевіча, які тады жыў у доме Мальвіны Трысцень. Дзе ў Дараве знаходзіцца яе сядзіба, Станіслаў Сіліцкі не ведаў, але дапытаўся ў знаёмых. Ён прыйшоў па просьбе жыхара вёскі Рагожніца Вітольда Дабрынеўскага, з якім дараўскі пробашч быў добра знаёмы яшчэ з перадваенных гадоў. І Станіслаў Шаплевіч ці то напісаў для Дабрынеўскага патрэбную даведку, ці то зрабіў копію, пацвердзіўшы яе пячаткаю. Падобных зваротаў, напэўна, было нямала, але большасць сведкаў ужо адышла ў лепшы свет.

Відаць, варта сказаць, што не менш важным быў маральны, духоўны фактар. Праз дзейнасць “падпольнага касцёла” парафіяне адчувалі Боскую апеку. Ксёндз Станіслаў Шаплевіч, хоць і не ад алтара, хоць і не з амбону, але падтрымваў надзею, што ўлада цемры не вечная. Парафіяне ўсведамлялі непарыўнасць, пастаянства Касцёла. І гэтае ўсведамленне ці не ёсць самае каштоўнае. Не выпадкова ў размовах дараўскія парафіяне згадвалі словы надзеі, што чулі ад пастыраў.

Пані Станіслава Стальмацкая ўспомніла, як пры сустрэчы з мядзведзіцкім ксяндзом Вацлавам Пянткоўскім дараўскія вернікі скардзіліся, што іхняга пробашча няма, што іншыя ксяндзы старэнькія, і, як дажывуць свайго веку, то не будзе каму служыць, і тады ўжо касцёл будзе ў заняпадзе. А ксёндз Пянткоўскі сказаў: “Мы не ведаем, што заўтра будзе. А паслязаўтра, магчыма, прыйдзе свабода” – і раіў хлопцам ісці ў духоўную семінарыю вучыцца на ксяндза. Яна ж успомніла, як адзін ксёндз з Польшчы, калі ехаў паўз дараўскі касцёл, што стаяў пусты, з выламанымі дзвярыма, сказаў: “Pamiętajcie, że ten kościół będzie odbudowany!”

І сапраўды, нават знявечаны мур дараўскага касцёла быў святлом надзеі, падтрымваў хрысціянскі дух, нагадваў людзям пра Бога, пра верагоднасць уваскрашэння. І таму атэістычная ўлада так апантана бурыла святыні.

А ксяндза Станіслава Шаплевіча сама перш вырашылі абылгаць. Як прыгадаў пан Юзаф Трысцень, дараўскага пробашча называлі бандытам. Больш таго, яго мелі за кіраўніка банды, што ў той час дзейнічала ў наваколлі Дарава і Літвы. Такім чынам супрацоўнікі Ляхавіцкага раённага аддзела НКУС (НКВД) хацелі прывабіць жыхароў Дарава і Літвы да пошукаў дараўскага пробашча. Спрабавалі асочваць ксяндза і самі энкавэдзісты. Аднойчы яны прыехалі на хутар за ракой Шчарай. Той выпадак добра памятае пан Юзаф Трысцень, які жыў там, недалёка ад сядзібы Мальвіны Трысцень.

– Мне тады было шаснаццаць гадоў, я хадзіў у пяты клас, бо падчас акупацыі не вучыўся. Я толькі-толькі вярнуўся з школы. І тут бачу, што да нас ідуць энкавэдзіст і страбок* (Страбок – народная назва-мянушка салдата спецыяльных атрадаў НКУС, гэтак названых «истребительных батальонов», якія прызначаны былі выяўляць і нейтралізаваць супраціў савецкай уладзе.) Чэслаў Марчык. А ў нашым гумне хаваўся Станіслаў Коктыш, які не захацеў служыць у савецкім войску і вымушаны быў хавацца. І я знаў, што Коктыш у нас – ён так і жыў пераважна ў нас. І сёння Коктыш павінен быць тут. Міліцыянеры вядуць мяне ў гумно. А ў нас там так было зроблена: адна старана – пад хлеў. І былі палаткі зверху. Там салома ляжала, сена, каб цяплей было ў хляве. І мяне пасылае Марчык лезці на палаткі – перад сабою. І сказаў мне: калі ён там будзе, то першая куля табе… калі ён на палатках і са зброяй … Лезу я, а чую, што ногі не свае… лезу і дрыжу – ён жа будзе страляць.

А здарылась так, што Бог абнёс. Я вось успамінаю. Неяк мы сядзелі з ксяндзом Шаплевічамі ды гутарылі, як я з вамі. Успамінаю, што ён мне сказаў:

– Pan będzie szczęśliwy.

– A jakie to szczęście będzie?

– Na całe życie… Tak Bóg da.

Я зноў пытаюся:

– Szczęśliwy? W jakim sensie?

– No, będzie Pan szczęśliwy…

І вось гэты выпадак – можа шчасце? Коктыша на палатках не засталі. Ён быў тады ў цёткі Мальвіны, сядзеў разам з ксяндзом Шаплевічам у той нары. А тут у нашым гумне, у прыстаранку, каля стаўпа, ляжаў кулём прыкрыты аўтамат Коктыша. Ён удзень ніколі не хадзіў з аўтаматам, а толькі ўночы. Але ў той бандзе ён не быў. Не знаю, што было б, каб Марчык падняў той куль саломы.

І ўсё ж яны ўзялі мяне нібыта як за панятога. Ідзём да цёткі Мальвіны…

А там было зроблена так. У яе адна палавіна была не кончана, а ў другой была бакоўка, і там было адбіта дошкамі, каб можна было чалавеку туды зайсці, як у шафу… І абклеілі абоямі. Заклеілі, як і сцены. І там так закрывалася, калі зачыніш за сабою дзверцы, то нічога і не заметна.

А пад нізам была выкапана яма, дзе ксёндз Шаплевіч хаваўся. І як хто ішоў незнаёмы, то ён туды шмыг, як мыш у нару. І там сядзіць, пакуль яму не скажуць, што можна выйсці. І там сядзеў у той дзень разам з Коктышам.

Сапраўды, у той дзень Станіслаў Коктыш завітаў на Мальвінін хутар. Шаплевіч абрадаваўся госцю і адразу ж пачаў распытваць пра падзеі ў свеце. Пасля яны сядзелі ў кухні ды абмяркоўвалі розныя чуткі. Коктыш расказаў і пра сваю паездку ў Вільню. І калі яны ўбачылі, што ідуць міліцыянеры, то схаваліся ў тую схованку, шчыльна зачынілі за сабою дзверцы, а гаспадыня, каб больш дакладна закрыць шчыліну, паставіла перад дзверцамі стары абутак. Пан Станіслаў Коктыш, успамінаючы той момант, цяпер усміхаецца, але тады яму было не да смеху. Ён меў з сабою свой швейцарскі гадзіннік, які калісьці купіў у Баранавічах. У цішы схованкі гэты гадзіннік неяк асабліва моцна (так ім здавалася, вядома) пачаў цікаць. І яны з ксяндзом удвух, чатырма рукамі закрывалі гадзіннік. Па-над імі, вядома, такой цішыні не было: брахаў сабака на двары, тупаў па хаце страбок – ён пачаў мераць сцяну. Але паслухаем пана Юзафа.

– А гэты міліцыянер давай абмяраць хату – проста ўзяў вілкі, што ў качарэжніку стаялі. Спачатку памераў знадворку, а пасля і ўнутры. Зразумеў: не сходзіцца. Тут недзе на паўметра карацей… Але, відаць, ён энкавэдысту сказаў, што ўсё нармальна – сходзіцца… Ён жа раней да Імшы прыслужваў ксяндзу Шаплевічу. І ў яго ўсё ж абудзілася сумленне. І не сказаў… А каб ён, як памераў, і давай па сцяне стукаць, а там жа дошкі. Ксяндза тады ж і ўзялі б, і гэтага Коктыша, абоіх…

А мяне як падазронага яны не адпускаюць. Я ўжо як арыштаваны. Вязуць на хутар да аднаго гаспадара… Там выпілі, але мяне не пачаставалі. Пасля паехалі мы ў школу, тады яшчэ старая была, драўляная. Заводзяць мяне ў пакой да дырэктара. І пачаў мяне следчы Радзько дапытваць… два разы па назе ўдарыў…

А тым часам маці той дзяўчыны, да якой я заляцаўся, пайшла да дырэктара школы, стала прасіць, і дырэктар пагаварыў з энкавэдыстам…

– Ён не вінаваты, адпусці.

Паводле аповеду пані Ядвігі Бубен, старэйшай жыхаркі вёскі Гарбачы, перавезці ксяндза ўзяўся Ясь Бубен.