Редактор: академик Аьамуса ахундов ряйчиляр: Васим Мяммядялийев



бет1/26
Дата21.06.2016
өлшемі1.52 Mb.
#151677
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   26



Гулу МЯЩЯРРЯМЛИ

Медиада ишлянян

а л ы н м а с ю з л я р
Изащлы лцьят

Бакы  2008



Л ц ь я т

АМЕА Ряйасят Щейятинин Терминолоэийа Комиссийасынын гярары иля чап едилир


Редактор: академик Аьамуса АХУНДОВ

Ряйчиляр: Васим МяммядялийевАМЕА-нын мцхбир цзвц, ф.е.д., профессор; Камал Абдулла АМЕА-нын мцхбир цзвц, ф.е.д. профессор; Сайалы Садыгова ф.е.д., профессор; Надир Мяммядли ф.е.д., профессор; Исмайыл Мяммядов ф.е.д., профессор.
Тяртибчи вя мцяллиф: Гулу Мящяррямли филолоэийа елмляри доктору, профессор.

Медиада ишлянян алынма сюзляр. Изащлы лцьят. Бакы, Елм, 2008, 312 сящ.

Лцьятдя сон 15-20 илдя мятбуатда, телевизийа вя радио верилишляриндя эениш ишлянян йени алынма сюзлярин, щямчинин вахтиля дилимизин лексик фондуна дахил олмуш вя йени иътимаи-сийаси вя техноложи шяраитдя ишляклийини даща да артырмыш ифадя вя терминлярин изащы верилмишдир.

Гриф ………………..2008

© Елм. 2008

© Г.М.Мящяррямли. 2008


А

зярбайъан ядяби дилиндя эедян мц­асир просеслярин арашдырылма­сын­да, юзялликля мятбуат дили вя нитг мядяниййяти, терминолоэийа вя сюз йарадыъылыьы проблемляринин юйря­нил­мя­синдя мисилсиз хидмятляр эюс­тярмиш бюйцк алим, ъяфакеш тядгигатчы, щяссас педагог вя няъиб инсан, профессор Мцсейиб Мяммядовун рущуна дярин сайьыларла




Дил еля бир шейдир ки, ону юз щалында сахламаг мцмкцн дейил. Еля ки, гаранлыг отаьын гапысы ачылды, гейри тайфалар иля эедиш-эялиш артды, артыг шейляр яля эялди вя адятляр дяйишилди, тязя сюзлярин гядри дя эцнц-эцндян артаъагдыр. Беля сюзлярин артмаьынын диля зяряри йохдур, хейри вар. Чцнки о сюзляр тярягги етмяйя сябяб олурлар.


Щясян бяй Зярдаби

* * *
Щяр кяс данышыьында вя йазысында ишлятдийи яъняби сюзлярин мянасыны дягиг анламалыдыр. Билмяк эярякдир ки, щяр бир тязя сюз ифадя етдийи анлайышы дягиг билдирмялидир… Ики охшар сюздян  ана дилинин юз сюзц иля яъняби сюзц йанашы гойдугда фикри, мянаны даща дольун ифадя едяни сечмяк лазымдыр.


Цзейир Щаъыбяйов

НЯШРИЙЙАТДАН
Эениш охуъу аудиторийасы цчцн нязярдя тутулмуш бу сюзлцк лексик ващидлярин изащы вя материалларын тягдиматы бахымындан яняняви лцьятчилик принсипляриня ясасланыр.

Лцьят щазырда Азярбайъанын йазылы вя електрон медиасында ишлядилян чохсайлы сюз вя терминляр ясасында тяртиб олунмушдур. Бурайа даща чох гядим йунан вя латын дилляриндян алынмаларын, щямчинин бу диллярин елементляриндян йаранмыш популйар сюзлярин, еляъя дя мцасир инэилис, франсыз, алман, испан, италйан, яряб, фарс, йапон вя с. яъняби диллярдян алыныб ишлядилян лексик ващидляр дахил едилмишдир.

Сюзлцйцн ясас мягсяди гязетлярдяки хябяр вя диэяр публисистик йазыларда, екран-ефирдяки репортаж, мцсащибя вя чыхышларда ишлядилян яъняби лексиканын  сюз, термин вя ифадялярин гыса изащыны вермяк, алынмаларын мянасыны айдынлашдырмагдыр.

Ъямиййятин мцхтялиф сащяляриндя эедян просесляр вя дцнйа иля чохшахяли ялагяляр Азярбайъан дилиня чохлу алынма сюзляр эятирир. Диэяр тяряфдян, йени формасийайа кечидин характеринин юзц дя просеслярин ифадяси цчцн йени анлайышлар тяляб едир. Йени дил шяраитиндя баш верян бу просесляр вахтиля дилимизин лцьят фондуна дахил олараг лексик лайда юз йерини тутмуш бязи сюзляри дя «щярякятя» эятирир. Лцьятдя мящз бу просеслярдя мейдана чыхан сюз вя терминлярин изащы ваъиб сайылмышдыр.

Дейилянляри нязяря алараг лцьятдя изащы верилян лексик ващидлярин сечилмясиндя ашаьыдакы ики принсип ясас эютцрцлмцшдцр:

1. Сон иллярдя, ясасян, Авропа дилляриндян Азярбайъан дилиня кечяряк медиада актив ишлянян йени алынмалар: алйанс, анкорман, алтернатив, андролоэийа, бартер, билэисайар, блог, букмейкер, диъей, домен, ексклцзив, ипотека, щакер, консенсус, компромис, медиа, пиксел, стар, тендер, трансфер, ваучер вя с.

2. Вахтиля дилимизин лексик фондуна дахил олмуш, мцяййян дюврдя пассив галмыш, лакин индики  йени иътимаи-сийаси вя техноложи шяраитдя ишляклийини артырмыш сюзляр: абориэен, амнистийа, банда, докторина, доплер, фанат, фядаи, емиссар, эеносид, мафийа, монополийа, мухтариййят, синдикат, сосиал, табу, волйунтаризм, зомби вя с.

2200-дян чох лексик ващидин характеристикасы верилмиш лцьятин «Медиада ишлянян алынма сюзляр» адландырылмасы тясадцфи дейилдир. Юлкямизин няшриййат тяърцбясиндя Авропа дилляриндян алынмалара вя яряб-фарс сюзляриня щяср едилмиш айрыъа изащлы лцьятляр вардыр. Амма бу лцьятляр бир гайда олараг яняняви сюзлцк материаллары вя бядии ядябиййатда ишлянян лексик ващидляря ясасланмышдыр. Бу лцьятдя ися мятбуатда  даща чох публисистик материалларда ишляклийи нисбятян йцксяк олан сюзляр сечилмишдир. Яслиндя лцьят юзц даща чох медиа ишчиляри цчцн нязярдя тутулмушдур. Сирр дейил ки, инди алынма лексикайа мцраъият едянлярин бир чоху хариъи сюзляри йериндя ишлятмир, бязян бу сюзцн мяна чаларларыны билмядян мятня дахил едир, бу сябябдян дя щям гязет йазыларында, щям дя ефиря эедян материалларда мяна долашыглыьы йараныр. Мящз щямин нюгсанлардан йаха гуртармагда бу лцьят щям медиа ишчиляриня, щям дя диггятли охуъуларымыза кюмяк едя биляъяк.

Бу лцьятин мейдана чыхмасы сон иллярдя дилимизя дахил олмуш вя мятбуатда йерли-йерсиз ишлядилян бир чох йени алынма сюзлярин тягдир едилмяси демяк дейилдир. Яслиндя дилин юзцнцн, дилчи алимлярин, дил вя медиа гурумларынын, журналистлярин, щятта дювлят структурларынын (Алманийа, Франса, Йапонийа вя с. юлкялярдя олдуьу кими) яъняби сюзляря гаршы мцяййян мцгавимяти олмалыдыр. Бу мянада китабда изащы верилян бязи сюзлярин ишлянмяси норма вя йа зярурят кими гябул олунмамалыдыр (буна эюря дя лцьятин сонунда дилимиздя гаршылыьы олан беля алынма сюзлярин айрыъа сийащысы верилмишдир). Диэяр тяряфдян бу сюзлярин бир чохунун дилимизин лцьят фондунда галыб-галмайаъаьы да мцбащисялидир. Садяъя олараг, индики шяраитдя бу сюзляр фяал (вя бязи щалларда йанлыш мягамда) ишляндийиндян онларын изащыны вермяк зяруряти йаранмышдыр.

Лцьят йарадыъылыьы дярин билик, бюйцк сяриштя, сябр вя щяссаслыг, ъиддилик вя дягиглик тяляб едян аьыр, зящмятли, инъя вя мясулиййятли ишдир. Лцьятин тяртибчиси вя мцяллифи, профессор Гулу Мящяррямли юз цзяриня мящз беля бир чятин миссийа эютцрмцшдцр. Биз яминик ки, мцяллифин вахтиля няшр етдирдийи «Кино, телевизийа, радио терминляри» изащлы лцьяти (2002) кими бу сюзлцйц дя мцтяхяссисляр вя охуъулар цчцн эярякли вясаитя чевриляъякдир.

Лцьят иши даща чох коллектив сяй тяляб едир. Бу мянада АМЕА-нын Нясими адына Дилчилик Институтунун кюмяйи иля БДУ-нун Телевизийа вя радио журналистикасы кафедрасында щазырланмыш бу вясаитин ярсяйя эялмясиндя айры-айры медиа гурумлары вя дяйярли елм адамлары бюйцк зящмят сярф етмишляр. Она эюря дя биз, илк нювбядя, бу сюзлцйя редакторлуг етмиш, елми тювсиййяляри иля лцьятин дяйярини артырмыш академик Аьамуса Ахундова миннятдарлыьымызы билдиририк. Лцьят цзяриндя йарадыъылыг ишиня эюстярдикляри кюмяйя эюря Нясими адына Дилчилик Институтунун лцьятчилик шюбясинин (проф. И.Мяммядов), БДУ-нун Телевизийа вя радио журналистикасы кафедрасынын (дос. Й.Ялизадя), «Азяртаъ» Дювлят Телеграф аэентли­йи­нин (директор А.Асланов), «Азярбайъан» (редактор Б.Садыгов) вя «Айна»  «Зеркало» гязетляринин (редактор Е.Шыхлы), Мултимедиа мяркязинин (сядр О.Эцндцз) коллективиня, еляъя дя лцьятин мадди базасынын  картотекаларынын тяртибиндя эюстярдикляри кюмяйя эюря мцяллифин йетирмяляри вя тялябяляри  Лейла Гийасовайа, Нямянд Рцстямова, Шящла Мящяррямлийя вя Кюнцл Ялийевайа тяшяккцр едирик.

Азярбайъанын няшриййат тяърцбясиндя лексик ващидлярин сечилмяси бахымындан башга универсал сюзлцклярдян фярглянян бир нцмуня олдуьу цчцн биз лцьятдя мцбащися доьураъаг мягамларн, мцяййян чатышмазлыг вя гцсурларын мювъудлуьу ещтималыны да истисна етмирик. Она эюря дя бу китабла баьлы гейд, мцлащизя вя ирадларыны бизя, тяртибчи  мцяллифя вя Нясими адына Дилчилик институтунун лцьятчилик шюбясиня билдиряъяк охуъулара, илк нювбядя тяърцбяли журналистляря вя дилчиляря яввялъядян тяшяккцрцмцзц билдиририк.



Редактордан
Алынма сюзляри йериндя ишлятмяли

Башга диллярин лцьят тяркибиндян сюз алыныб ишлядилмяси инкишаф етмиш щяр бир диля хас олан тябии вя ганунауйьун просесдир. Хцсусян мцасир дюврцмцздя, сцрятли техноложи просеслярин эетдийи, халгларын вя мядяниййятлярин даща да йахынлашдыьы, глобаллашма мейилляринин артдыьы бир заманда бу просес зярурятя чеврилир. Дцнйа иля цнсиййят нятиъясиндя йаранан йени мцнасибятляр, технолоэийа вя мяфщумлар юзляри иля диля бу просесляри ифадя едян йени сюзляр дя эятирир.

Башга дилдян сюзалмада мягсяд йени анлайышлары ифадя етмяк вя онлары мя­на­сы­на эюря бир-бириндян фяргляндирмякдир. Алынма сюзляр, хцсусян терминолоэийа дилин йеэаня сащясидир ки, бурада ясас иш дилчилярдян зийадя чешидли елм вя йа пешя сащиб­ля­ринин ющдясиня дцшцр. Сийаси терминолоэийаны сийасятшцнаслар, игтисад терминлярини игтисадчылар, мусиги терминлярини мусигишцнаслар, тибб терминлярини тябибляр вя беляликля башга термин лцьятлярини щямин сащянин мцтяхяссисляри йарадырлар. Буну хцсуси демя­йя ещтийаъ вар ки, терминолоэийа, термин йарадыъылыьы базися лагейд олан дилдян вя онун­ла мяшьул олан елмдян фяргли олараг идеоложи сяъиййя дашыйыр вя тамамиля цст­гу­рум сяъиййяли сосиал фактдыр. Щяр бир щалда диля кянардан эялян сюзляр йашанылан дюв­рля, онун иътимаи-сийаси, игтисади-мядяни щяйатында эедян просеслярля сых баьлы олур.

Юлкямиз 20-ъи ясрин сонларында юз мцстягиллийинин икинъи дюврцня гядям гойандан дилимизин термин йарадыъылыьында да йени мейилляр йаранмаьа башлады. Бу сащядя апарыъы мейил юзцнц, илк нювбядя, ана дилиня, онун тарихиня даща чох йахынлашмагда эюстярди. Хцсусян термин йараданлар даща чох кющня сюзляря вя милли дил материалына цстцнлцк вердиляр. Азадлыг вя мцстягиллийин илк дюврцнцн йени аб-щавасы цчцн бу, бялкя дя, тябии бир щадися иди.

Алынма сюзляр щаггында данышаркян онларын ифадя етдийи реалийалары, щансы анлайышлары, няйи билдирмялярини, дягиг мянасыны нязяря алмаг эярякдир. Тяяссцф ки, бязян бу сюзляр ещтийаъ олмадан, йерсиз ишлядилир. Мясялян, дилимиздя «дцкан» сюзц ола-ола инэилисъядян алынмыш «шоп» сюзцня ещтийаъ вармы! Йахуд «шяффафлыг» явязиня «транспярянс», «ислащат» явязиня «реформа», артыг дилдя отурушмуш «телевизийа» явязиня «телевизийон», «тязйиг» явязиня «тансион» ишлятмяйя ня ещтийаъ вар?

Дцздцр, бязян еля сюзлярля растлашырыг ки, онларын ифадя етдийи мяфщум термино­ло­жи мяна иля о гядяр баьлы олур ки, щямин сюзляри гябул едиб милли диля эятирмяйя мяъ­бур олуруг. Мясялян, дума, парламент, конгрес, алйанс, компромис кими. Дил щади­сяси бейнялхалг сяъиййялидир. Вахтиля инэилисляр рус дилиндяки «гласност», «Перес­тройка» сюзлярини олдуьу кими мцяййян фонетик дяйишмя иля гябул едибляр. Амма биз тарихян рус дилиндян гейд-шяртсиз йцзлярля сюз гябул етдийимиз щалда, инэилис вя алманлардан фяргли олараг дилимиздя бу сюзляря «ашкарлыг» вя «йенидянгурма» кими уьурлу гаршылыг тапа билдик. Щятта щямин вахтларда дилимиздя чохдан бяри вятяндашлыг щцгугу газанмыш бязи алынма сюзляри дя, мясялян, «нюмряни» сай сюзц иля, «компйутери» билэисайарла, «кворуму» йетярсайла явяз етмяйя башладыг.

Ютян ясрин 90-ъы илляринин яввялляриндян башлайараг хариъи диллярдян сюз алмаг вя кцтляви терминляр йаратмаг сащясиндя рус дилинин йерини дилимизя даща йахын олан тцрк дили тутмаьа башлады. Щятта тцрклярин дцзялтмяляриня инди пешман олдуглары бязи сюз­ляр дя дилимизя эятирилди («мцяллим» явязиня юйрятмян кими). Халгын дилиня кечмяся дя, мятбуат вя йазы дилиндя бу просес щяля дя давам едир вя истяр-истямяз бцтцн мцсбят вя мянфи ъящятляри иля йашадыьымыз дюврцн дил мянязярясини сяъиййяляндирир.

Бу эцн юлкямиздя мцстягил, азад мятбуат органларынын вя юзял телерадио каналларынын сайы артмагдадыр. Мящз масс-медианын беля эениш шябякяси хариъи диллярдян алынма сюзляри сцрятля дилимизя дашымагдадыр. Бу сябябдян гязетляримизин вя екран-ефиримизин дилиндя термин мцхтялифлийи, алынма сюзлярин боллуьу юзцнц эюстярир вя мян принсипъя буна пис бахмырам. Она эюря ки, Азярбайъан терминолоэийасы артыг формалашыб вя инди екран-ефирдя вя мцстягил гязетлярин сящифяляриндяки термин сярбястлийини ядяби дил цчцн, мцяййян мянада, тяърцбя лабораторийасы кими гябул етмяк мцмкцндцр.

Дил ъанлы организмдир, бурада юзцнц эюстярян мцхтялиф тязащцрляря, о ъцмлядян щазырда мятбуатын дилиндя эедян просесля­ря тябии бахмаг лазымдыр. Мян бу эцн гязет сящифяляриндя, екран-ефирдя чохалмагда олан алынмалара да бу призмадан бахырам. Кцтляви информасийа васитяляриндя ися беля сюзлярин сайы эетдикъя чохалмагдадыр. Мясялян, бу эцн мятбуатда: аналог, пройект, патриотлуг, фраза, ремикс, ставка, диверсийа, конспиратив, адекват, координа­тор, интеллиэент, агрессив, ситуасийа, провокасийа, компро­мат, еффектив, политолог, анализ, тенденсийа, турне, функсионер, пост, контекст, иронийа, актив («Йени мцсават»), еталон, премйера, контур, администрасийа, провайдер, детал, газават, монстр, казус, индивид, сфера, дискредитасийа, («525-ъи гязет»), метод, пропоганда, претензийа, фактор, интервц («Азадлыг»), рейестр, електорат, интригант, елемент, критик, рычаг, травма, партнйор, барйер, формула, негатив, емосионал, котировка («Йени Азярбайъан») кими йериня дцшян вя дцшмяйян алынма сюзляр эениш ишлянмякдядир.

Алынма сюзляр тякъя Гярбдян  Авропа дилляриндян эялмир. Сон илляр бязи гязетлярдя яряб вя фарс мяншяли сюзляря дя ещтийаъ олмадан мараг артыб: интящасы, щярчянд, бинайи-гядим, затян, вагея, гювм, яза (цзв мянасында), иззяти-няфс, яйани-шяриф, сядщейф, щаъят, билмярря, бцрузя вермяк, сайейи-мярщямят, шайяд, ялгяряз, тяшриф буйурмаг, хошунд олмаг, аэащ етмяк вя с. кими кющнялмиш сюзлярин ишлянмясиня ня мювзу, ня дя жанр, цслуб тялябляри иля дя щеъ ъцр щагг газандырмаг олмаз.

Мятбуат сящифяляриндя тцрк дилиндян алынмыш эцндям, проже, кцлтцр, аби, дурум, башган, йазар, юйрятмян, кютц, шака типли сюз­ля­рин дя йерли-йерсиз ишлядилмяси етираз доьурур. Еля щаллар да олур ки, алынма сюзляр дилимизя мянсуб олдуьу хариъи диллярин орфиомла вя тяляффцз гайдаларыны эятирир: «спаъе» йазыр, спейс дейирик. Еляъя дя, «Азеронлине» йазыр, амма Азеронлайн тяляффцз едирик. Бунлар ядяби дил нормаларына зиддир. Алынма сюзлярдя тякъя гаврайыша хялял эятирян мяна сящвляри йох, имла сящвляри  сюзцн дцзэцн йазылышыны билмямяк дя бизи наращат едир. Мясялян, бязи мягамларда «кам­па­нийа» явязиня «компанийа», «декларасийа» явязиня «дек­ло­ра­сийа», «консенсус» явязиня «кансенсус» йазылмасы тяяссцф доьурур.

Азярбайъан дили мювъудлуьу ярзиндя ян мцхтялиф диллярля ялагядя олуб вя бу диллярдян щям шифащи, щям дя йазылы йолла эялян зярури сюзляри юз лексикасына дахил едиб. Щятта бу хариъи сюзлярин яксяриййяти дилимизин шякилчилярини гябул едяряк юз алынма либасыны итириб. Дилдя бу просес тябии шякилдя эедир. Амма бурада ясас проблем мятбуатда алынма сюзлярин вя терминлярин мяналарынын дцрцст дярк вя изащ олунмамасы, онларын йерли-йериндя ишлядилмя­мя­сидир. Йадда сахламаг лызымдыр ки, хариъи сюз о заман ишлядилмялидир ки, фикрин дягиг ифадяси цчцн бу сюзя, щягигятян, кяскин ещтийаъ вар. Бу гайданын эюзлянилмямяси дилин вя нитгин зибиллянмясиня эятириб чыхарыр. Инди биз гязет сящифяляриндя, телерадио верилишляриндя, реклам материалларында, хцсусян чохсайлы дублйаж филмляриндя, демяк олар ки, щяр эцн йени сюз вя ифадяляря раст эялирик. Тяяссцф ки, щям гязет мцхбирляринин юз йазыларында, щям дя телеапарыъыларын, дикторларын, верилишя дявят олунмуш шяхслярин чыхышларында да юзцнц эюстярян беля алынмаларын яксяриййятинин мянасы, бязи щалларда эениш аудиторийа цчцн айдын олмур. Бязян дя апарыъы вя верилиш иштиракчыларынын юзляри бу алынма сюзляри йериндя ишлятмирляр. Беля олдугда мяна долашыглыьы йараныр вя ейни сюз йанлыш олараг бир нечя мянада чатдырылыр.

Ядяби редактя гайдаларына эюря, башга дилдян алынмыш сюз гязетдя илк дяфя ишляндикдя онун йыьъам да олса изащы вя йа дилимиз­дя­ки гаршылыьы верилмялидир. Тяяссцф ки, бу эярякли принсип чох вахт унудулур. Алынма сюзцн дягиг мянасыны, мяншяйини, эютцрцлдцйц дилдя ифадя етдийи мянаны билмядян ону гязет сящифясиня вя йа екран-ефиря чыхармаг доьру дейилдир. Биз данышыьында ишлятдийи алынма сюзцн мянасыны билмямяси сябябиндян екранда арзуолун­маз вязиййятя дцшян адамлары аз эюрмямишик. Тябии ки, мятбу­ат­дакы йазыларда вя екран-ефирдя беля хошаэялмяз вязиййятлярин йаранмасынын бир сябяби дя изащлы лцьятляря биэаняликдир.

Йахшы ки, сон илляр юлкямиздя енсиклопедик лцьятлярля йанашы, айры-айры сащяляря  щцгуг, сосиолоэийа, фялсяфя, психолоэийа, еколо­эи­йа, компйутер технолоэийалары, кино, театр, телевизийа, дилчилик, инфор­масийа ъямиййяти вя с. сащяляря даир чохсайлы лцьятляр дя чап олун­мушдур. Бу лцьятляр телерадиоларда вя гязет редаксийаларында чох зярури вясаитляр кими сахланмалыдыр. Журналистлярин лцьятлярля, сорьу-мялумат китаблары вя алынма сюзлярин картотекалары иля ишля­мя­мяси пис яламятдир. Тябии ки, йени технолоэийа кими Интернет бязи щал­ларда бу ещтийаъы юдяйир, амма яэяр електрон версийалары йох­дур­са, лцьят китаблары редаксийаларда щямишя ял алтында олмалыдыр. Чцнки эениш кцтляйя тягдим олунан публисистик йазынын щазыр­лан­ма­сы мясулиййятли ишдир вя бу просесдя щяр ан няйи ися дягигляшдирмяйя, о ъцмлядян йени сюзлярин мянасыны изащ етмяйя ещтийаъ йараныр.

Яслиндя, мятбуат тарихимиздя алынма сюзлярин мятн дахилиндя изащы яняняси «гязетин мурады халгын эюзцнц ачмагдыр»  дейян Щясян бяй Зярдабинин «Якинчи»си иля башлайыр. Щяля о дюврдя охуъуйа айдын олмайан, амма гязет сящифясиня чыхан йени сюзлярин (мяс., губернийа, почт, телефон, торпедо вя с.) изащыны вермякля дя гязет маарифчилик иши апарырды. Сонралар няшр олунан мятбу органларда да, хцсусян 20-ъи ясрин яввялляриндяки дюври няшрлярдя («Шярги-Рус», «Щяйат», «Иршад», «Молла Нясряддин» вя с.) бу яняня давам етдирилмишдир. Бу дюврдя А.Сящщят, С.М.Гянизадя, М.Шащтахтлы, Я.Аьоьлу, Я.Щцсейнзадя вя башга гцдрятли гялям сащибляри мцхтялиф гязетлярдяки йазыларында алынма сюзляри ишлядяркян бу принсипя хцсуси диггят йетирирдиляр. Хцсусян Ю.Ф.Неманзадя вя Н.Няримановун бир чох публисистик мягаляляриндя Авропа дилляриндя иътимаи-сийаси просесляри якс етдирян чохсайлы алынма терминлярин (коммуна, биржа, бойкот, блокада, щцрриййят вя с.) мараглы изащы верилмишдир. Ц.Щаъыбяйов вя М.Я.Рясулзадянин о дюврдя бирэя няшр етдирдикляри «Сийаси, щцгуги, игтисади вя ясэяри сюзлярин тцрк-рус вя рус-тцрк дилляриндя лцьяти» (1907) мящз 20-ъи ясрин яввялляриндя милли мятбуатда ишлянян алынма сюзлярин изащына олан ъидди ещтийаъдан иряли эялмишдир. Тясадцфи дейилдир ки, «Тазя щяйат» гязети (№71, ийул 1907) бу лцьятин чапыны охуъуларына црякачан «хош мцждя» кими тягдим етмишдир.

Совет дюврц мятбуатымызда да ядяби дилдя эедян просесляря щяссаслыгла йанашылмыш, о ъцмлядян алынма сюзлярин ишлянмясиндя айдын принсипляр юзцнц эюстярмишдир. Мцяййян идеоложи чярчивянин мювъуд олдуьу бу иллярдя алынма сюзлярин кцтляви информасийа васитяляриня  гязет-журнал сящифяляриня, екран-ефиря чыхмасына щядсиз тялябкарлыгла йанашылмышдыр. Щям сюздцзялтмя просеси, щям дя рус дили васитясиля башга хариъи диллярдян алынан сюзляр чохсайлы мцзакирялярдян сонра дилимизин ишляк фондуна дахил едилмишдир. Щямин дюврдя алынма сюзляря вя бу сюзлярин мятн дахилиндя изащына хцсуси щяссаслыгла йанашылмасы олдугъа мцсбят факт кими йаддашларда галмышдыр.

Мцстягиллик дюврцндя дилимизин ишляклийи даща да артмышдыр. Хцсусян кцтляви информасийа васитяляринин кямиййятъя артмасы, гязет сящифяляриндя, екран-ефирдя мцхтялиф, плцралист фикирлярин якс етдирилмяси дилимизин лексик фондунун вя ифадя имканларынын эенишлянмясиня сябяб олмушдур. Тябии ки, бу просесдя бязян зярурятдян, бязян дя хцсуси ещтийаъ олмадан хейли алынма сюз эялмишдир.

Охуъулара тягдим олунан бу лцьят щазырда мятбуат сящифяля­рин­дя чохалмагда олан щямин алынма сюзлярин изащы сащясиндя ещтийаъ­лары, гисмян дя олса, юдямяк зярурятиндян йаранмышдыр. Лцьятдя мятбуатда ишлянян йени яъняби сюзлярин, щямчинин вахтиля дилимизин лцьят фондуна дахил олмуш, амма йени шяраитдя фяаллашмыш, ишляклийини артырмыш вя мяна тутумуну бир гядяр дя эенишляндирмиш алынмаларын изащы ясас эютцрцлмцшдцр. Бурада йени иътимаи-сийаси вя игтисади просесляр, йени дювлят гуруъулуьу вя щцгуги ислащатлар, йени технолоэийаларын тятбиги иля баьлы мятбуат сящифяляриндя ишлянян сюзляря эениш йер верилмишдир. Ъямиййят щяйатында динин ролу артдыьындан бу сащяйя аид сюзлярин изащына да диггят йетирилмишдир. Лцьятдя, ясасян, о сюзляр йер алмышдыр ки, мят­бу­атда, екран-ефирдя вя эцндялик данышыгда щямин сюзляр даща эениш ишлянир.

Бир гайда олараг, бцтцн лцьятлярдя ики мясяля щямишя диггят мяркязиндя олур: сюзлцйцн гурулмасы вя сюзцн шярщи. Бунларын щяр биринин принсипляри мцяййян едилмядян вя эерчякляшдирилмядян уьурлу лцьят щаггында сющбят ола билмяз. Бу бахымдан сон иллярдя мцасир журналистикамызын елми-нязяри вя тяърцби проблемляри, хцсусян екран-ефир дили сащясиндя давамлы арашдырмалар апаран проф. Гулу Мящяррямлинин «Медиада ишлянян алынма сюзляр» лцьяти конкрет аудиторийайа йюнялиб, бялли мянбяляри вя айдын принсипляри вардыр. Цзяриндя эярэин йарадыъылыг иши вя ахтарышлар апарылдыьы дуйулан лцьятдя мцхтялиф тарихи-елми мянбялярдян, енсиклопедийа­лар­дан, айры-айры сащяляря даир изащлы лцьятлярдян, дцнйа халгларынын сийаси тарихиня, мядяниййят вя инъясянятиня аид ядябиййатлардан, щямчинин фялсяфя, сосиолоэийа вя щцгуга даир мялумат китабларындан истифадя олунмушдур. Бу сябябдян дя лцьят дольун вя енсиклопедик сюзлцк тясири баьышлайыр.

Лцьят гаршысына тякъя щяр щансы алынма сюзцн изащыны вермяк мягсяди гоймайыб, бурада щям дя зярурят олдугда бу сюз щаггында мялумат верилиб, онун ишлянмя мягамы вя бязян грамматик характеристикасы эюстярилиб, щямин сюз мяхряъиндя йаранан диэяр охшар ифадя вя анлайышлар да эюстярилиб. Бу бахымдан тягдим олунан сюзлцк «бюйцк» лцьятлярдян, сюзцн йахшы мянасында, фярглянир.



Лцьятин мцяллифи проф. Г.Мящяррямлинин щям устад журналист кими зянэин иш тяърцбяси, щям телепублисист кими йцксяк йазы вя да­ны­шыг мядяниййяти, щям дя елми арашдырмачы кими мцасир ядяби дил материалына вя бу дилдя эедян просесляря йахындан бялядлийи вардыр. Тябии ки, лцьятин уьурлу алынмасында бу ваъиб амил дя ящямиййятли рол ойнамышдыр. Ону да дейим ки, мцяллифин лцьятчилик сащясиндя дя йахшы тяърцбяси вардыр вя онун вахтиля чап етдирдийи «Кино, телевизийа, радио терминляри» (2002) изащлы сюзлцйц сащя лцьяти кими елми даирялярдя йцксяк гиймятляндирилмишдир. Охуъу­ла­рын ихтийарына верилян бу лцьят дя кифайят гядяр елми сяриштя иля щазырланмышдыр вя эцман едирик ки, китаб тякъя мятбуат ишчиляри, телерадио ямякдашлары цчцн дейил, Азярбайъан ядяби дилиня, бу дилдя эедян просесляря биэаня галмайан щяр кяс цчцн файдалы бир вясаит олаъагдыр.

Аьамуса Ахундов

академик

ЛЦЬЯТИН ГУРУЛУШУ
Яняняйя уйьун олараг лцьят ялифба принсипи иля тяртиб едилмишдир. Сюзлярин лцьятдя верилмя вя изащ гайдасы ашаьыдакы кимидир:

  1. Лцьятя щям садя, щям дя мцряккяб сюзляр дахил едилмишдир. Ясас сюзляр вурьулары эюстярилмякля нисбятян ири вя гара шрифтля верилир.

  2. Яввялъя алынма сюз, ардынъа щямин сюзцн мяншяйи, етимоложи мянасы, сонра ися мцасир мяналары (ясас вя мяъази) изащ едилир. Ялавя изаща ещтийаъ олдугда сюз конкрет мисал дахилиндя курсивля верилир.

  3. Чохмяналы сюзлярин фяргли вя йахын мяналары бир-бириндян рягямлярля (1; 2; 3 вя с.) айрылыр.

  4. Сюзлярин мяншяйи, щансы диля мянсуб олмасы диллярин адларыны билдирян гысалтмаларла, ясасян, сюзлярин орижиналы иля бирликдя верилир.

  5. Яэяр ясас сюзля етимоложи арайышда эюстярилян мяналар бир-бириня уйьундурса, сонунъунун тяръцмяси верилмир. Мяс., ангар (фр. щанэар), йахуд аналоэийа (йун. аналоэиа), википедийа (инэ. wикипедиа).

  6. Хцсуси адларла баьлы олан алынмалар да тяръцмя едилмир. Мяс., Бундестаг (алм. Бундестаэ); Доплер (хцс. Допплер).

  7. Лцьятдя изафят дахилиндя ишлянян сюзлярдян биринъиси верилир, изафяляр ися щямин сюзя аид мягаля дахилиндя изащ едилир.

  8. Синонимляр вя йа мянаъа йахын сюзляр айры-айрылыгда изащ олунмур, щямин анлайыш изащ едиляркян ясас сюзя бахдырылыр.

  9. Бязи щалларда мцряккяб сюзц тяшкил едян щиссяляр айры-айрылыгда изащ едилир. Мяс., демократийа (йун. демократиа < демос  халг + кратос  щакимиййят). Латын вя йунан дилляриндян алынан мцряккяб сюзлярин щиссяляринин мянасыны айдынлашдыраркян тяртибчи даща чох бу принсипя ясасланмышдыр.

  10. Тез-тез раст эялинян бир чох сюзйарадыъы елементляр айрылыгда вя мисалларла изащ олунмушдур. Мяс., аеро… (йун. аер  щава). Сонракы мягалялярдя бу елементлярин кюмяйи иля йаранан мцряккяб сюзлярин изащында щямин мягаляйя истинад едилир. Мяс., аеростат (аеро… + йун. статос  дайанан).

  11. Тюрямя сюзляр ясас сюзцн йувасында верилир. Онлар ясас сюзцн изащындан сонра гойулан цчбуъаг () ишаряси иля айрылыр.

  12. Исим вя сифятляр адлыг щалда вя тякдя, фелляр ися, ясасян мясдяр формасында верилир.

  13. Лцьят мягалясиндя изащ едилян сюз ъцмля дахилиндя тякрарланырса, щямин сюз (вя йа сюз бирляшмяси) йалныз баш щярфи иля эюстярилир.

  14. Лцьятдя изащы верилян сюзляр башга мягалялярдя ишляндикдя курсивля верилир.

  15. Ихтисарлар рягямдян яввял гойулдугда сюзя, рягямдян сонра гойулдугда ися щямин мянайа аид олур.

  16. Сюзлярин щансы дилдян щансына кечмяси ися «<» ишаряси иля эюстярилмишдир. Эюстярилян ишаря «…дян (дан) ямяля эялмишдир» мянасыны ифадя едир.

  17. Хцсуси исимлярля (даща чох шяхс адлары иля) баьлы олан сюзляр «хцс.» гысалтмасы иля ишаря едилир, сонра сойад ялавя олунур вя зярури щалда щямин шяхс щагда гыса мялумат верилир.

  18. Лцьятин сонунда хариъи диллярдя ян чох сюзйарадан елементлярин айрыъа изащлы сийащысы, щямчинин алынма сюзлярин Азярбайъан дилиндя йазылыш вя дейилишля (вурьу) баьлы бязи гайдалары верилмишдир.




Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   26




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет