Реферат kz Қазақша рефераттар сайты ҚазақТАҒы ел басқарудың Үлгісі қазақ қоғамындағы билердің рөлі мен билер алқасы тура ­

Сонда бізді толғандыратыны: неге біз патшалық отарлауға дейін мұрты бұзылмаған ел басқарудың тамаша үрдісі – билер алқасын қайта жандандырмаймыз деген ой еді. Бізге енді ғана егемендіктің дәмін тата бастаған іргелі елге ғасырлар бойы жалғасқан халықтық дәстүрді қайта жаңғыртпасқа?

Талғам таразысына салып көрейікші. Қашан қазақ жері отарлау саясатының құрсауына түскенге дейін билер алқасы арқылы дау-дамай, жанжал ғана емес, азаматтық, елдік, рулық мәні бар мәселелер кең көлемде шешіліп отырды. Билердің басқаруы өмірдің, күнделікті тіршіліктің қажеттігінен туындаған, қазақтың ұлттық табиғаттына сай келетін. «Бас жарылса – бө­рік ішінде, қол сынса – жең ішінде» деп, қандай шаруаны болмасын сабырлықпен, көптің қатысуымен, елдің төрелік етуі­мен, билердің билік құруымен шешіп отыратын. Соның арқа­сында ешкімді итжеккенге айдатпаған, абақты, түрме тұрғызу­дың қажеттілігі болмаған. Бітім, құн беру, келісімге келу, ағайыншылық жолдарымен талай күрделі мәселенің күрмеуі шешілген. Қандай мәселені де әр елдің, әр ауылдың билері, ақсақалдары үнемі әділдікпен шешіп отырған.

Әрдайым қара қылды қақ жарған әділдікті берік сақтаған. Халқымыздың ежелден ұстанымы осындай болған. «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген мақал халықтың тәжірибесінен алынған.

Қазақта «Он үште – отау иесі, он алтыда – ордаға кіреді» деген сөз бар. Өйткені 16 жас – кәмелет жасы. Ордаға кіреді деген сөз осы жаста хан сайлауға, би сайлауға, әлеуметтік маңызы бар мәселелерді шешуге қатысады деген ұғымды білдіреді. Ал халық сынынан өтіп, ақыл-парасатымен танылған балалар 16 жасында би болып сайланған, ел басқару ісіне араласқан.

Біздің білуімізше, билер беделі мен орнына қарай: төбе би, төтенше би, жеке би, бітуа би, аға би, бала би болып келеді. Әркімнің өзінің билік айтатын, пәтуаға шақыратын тұстары болған. Мәселен, төтенше би шұғыл мазмұндағы мәселелерді шешкен. Бұл – тұрақты би емес, мұндай мәртебенің қай-қайсы­сы да билердің кеңесуімен ғана берілген. Өздері «мына мәсе­леде пәленшенің білігі бар, соны белгілесек» деп отырған. Әрмен қарай қалай алып кетеді, ол сол бидің парасат-пайымына байланысты болған. Әдетте би атаулы өзінің ойын дәлелдеп шығатын, соған үлкен дайындығы бар, өмірлік-пәл­сапалық тәжірибесі мол, құқықтық мәселелерді терең меңгер­ген адамдардан іріктелген. Аңғаратын бір жайт, қазақта билердің айтқандарына бәрі де мойынсұнған, бұл бір қаймағы бұзылмаған елдіктің әдемі нышандары.

Қазақ халқының тұңғыш аудармашысы, публицист және прогресшіл бағыт ұстаған ағартушы-демократ Дінмұхамед Ғазыұлы Сұлтанғазин (1897-1917/18) өз зертеулерінде
Ш. Уәлиханов сияқты қазақ қоғамындағы билер сотының тиімді және гуманистік сипаттағы нышандарына ерекше назар аудар­ған. Қазақтың билер сотының демократиялық және ұлттық ерекшеліктерге сай келетіні қахында ерекше толғаныспен жазады. Билер сотының жағымды, бюрократиялық сипат­тардан мүлдем ала жақтарын мақтанышпен көрсетеді. Сұлтан­ғазин билердің ертеректе сайланбағанын ақсақалдар өздерінің халық дәстүрлерін жақсы білгендіктен би боп танығандарын айтады. Билердің шешімдерін ешкім өзгертпеген, тіпті хандар­дың өзі билердің ісіне араласпаған, тіпті шешімдерін бұза аламаған.

Бұрынғы және қазіргі қазақ қауымына белгілі заңгер, саясат­шы Дінмұхамед Сұлтанғазиннің бұл пікірінен мынаны аңғаруға болады. Билер сотының шешімі дауласқан екі жақтың да талаптарына сай келіп отырған, билердің іс бойынша айтқан билігіне даугер де, айыпкер де риза болған. Егер бір жақ шығарылған билікке риза болмаса шешім әділетсіз деп танылған. Қазан төңкерісіне дейінгі билер сотының тәжірибе­сіне небір күрделі істер бойынша шығарылған үкімнің әділет­тілігіне бүкіл ел риза болып отырған.

Қазақтағы билердің дауға кесік айту дәстүрі туралы Әлихан Бөкейхановтың еңбектерінен де кездестіруге болады. Оның «Қазақ» газетінің 1913 жылғы 21-санында жарық көрген «Бас қосу турасында» деген мақаласында қазақ халқының дәстүрлі салтындағы үлкен жиынға әр рудың сөзін ұстап баратын адам­ның, ақсақалдың, бидің қазіргі дәуірдегі көпшілік атынан сайла­нып, қызмет ететін депутатпен орайлас екендігін салыстырып көрсеткенін байқаймыз. Ендігі уақытта, орысқа қараған заман­да қазақтар бас қосып, іс жасау үшін, өз ішіндегі алауыздықты, әрі тарт, бері тарт берекесіздікті құрту керек деген ой айтады. Байдың, мықтының, атқамінерлердің шабындыққа, егін жайға, жаз қонысқа, қыс тебінге жасайтын зорлықтарын айғақтап, мұжық арасындағы жерді пайдаланудағы бірауыздылық, әді­леттілік қазақ шаруаларына үлгі ретінде тартылады. Орыс заңына біржолата бас ию, ескі шариғат шарттарын орындау – осы секілді екінің біріне жығылған үзілді-кесілді таңдаудың дәл қазіргі күнде қазақ тұрмысына келмейтіндігін автор «Тағы да би хәм билік» атты мақаласында айта келіп, заманға лайық, екі бағыттың да тиімді рәсімдерін алған жолды жөн көреді.

Халықтың осындай қарапайым тәжірибесінен туындаған қазылық институт, билік-төрелік айту әдеті қалыптасқан.

Шығайдан соң орнына Тәуке қалды,

Кезінде Әз Тәуке деп атақ алды.

Қазыбек, Төле би, Әйтеке – ақылшы боп,

Дейтұғын «Жеті Жарғы» заң шығарды, – деуі осыдан.

«Жеті Жарғы» – ғұмыр кешу салты бір, төскейде малы, төсекте басы қосылған үш халықтың мүдесіне қызмет ететін, халықаралық ержеге сәйкес көтерілген ел билеу заңы деуге болады.

Тәуке хан 1680 ж. Хан сайланып, сонымен қоса Хан кеңесі­не қарақалпақ Сасық би, Мұхамед би, қырғыз Көкім би, кіші жүздің атынан айыр тілді алшын Әйтеке би, ұлы жүзден үйсін Төле би, орта жүзден арғын Қаз дауысты Қазыбек би сай­ланады. 6 бидің ең жасы үлкені, Тәукенің әкесі Жәңгір ханның кеңесшісі болған қарақалпақ – Сасық биді Хан кеңесін бас­қаратын кемеңгер билікке сайлады.

1684 ж. көктемде Хан кеңесінде қабылданған «Жеті Жарғы­ны» жазғандардың бірі төртқара Бәйбекұлы Әйтеке (1644-1700) – Тұран жұртының ортақ перзенті, қазақ халқының киелі отбасынан өсіп-өнген, парасатты, талғамы жоғары, әруақты, халқына қадірлі азамат. Бабасы Жалаңтөс батырдың әскери мектебінен тәлім алған Әйтеке би де, өзге билер де қазақ хандығының саяси бірлігін нығайтуды, тәуелсіздігін сақтап қалуды көздеп Тәуке ханға бір сардарға бағынған, соғыс өнеріне жаттықтырылған тұрақты халық жасағын құруды ұсы­нады. Бірақ уақытша болса да қазақ жүздерінің басын қосып, өзара қақтығысуларды тоқтатқан Тәуке хан қолындағы қарулы билікті әлдебіреуге ұстатқысы келмей, бұл пікірге мән бер­мейді.

Қарадан шыққан әскери элита, елге билік айтқан шешендер мен көсемдер хан тірегіне айналады. Хандық билік жүйесі мен ақыл-күштің тетігі – батырлар мен билер билігіне осылай ұласты. Билер мен батырлар әкелген қара халықтың рухы хандық өктемдікті шектей білді. Бүкіл қазақтық мәжіліс, бүкіл қазақтық негізгі заң, үш жүздің бірлігі, ынтымағы осылай туындады, ұлттық сана халық көңіліне осылай ұялады. Ен далада өз құдіреті – ел құдіретіне айналғандықтан хандық билікті ең биік тұғырға қондырған әз Тәукеге Төле би, Қазыбек би, Әйтеке бидің Абылайханға Бұқар жыраудың тоқтау сала алуы осыдан.

Қазақ халқының ұлттық санасының қайнар басында халқы­мыздың үш кемеңгер билері Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке би тұрғаны хақ.

Билер қаншама дана болса да өздеріне сын көзбен қарап, кемшіліктерін де көре білген. Оны біз Қаз дауысты Қазыбектің мына бір айтқандарынан байқаймыз:

Асқар тау, сенде бір мін бар – асу бермейсің,

Тасқын су, сенде бір мін бар – өткел бермейсің,

Билер, сендерде бір мін бар – басқаға сөз бермейсің.

Қаз дауысты Қазыбек Келдібекұлы – 18 жасынан бастап қазақ елі басынан кешірген тағдыр тауқыметінің, алмағайып замана оқиғаларының куәгері, орта жүздің төбе биі, шешендік өнердің маңдай алды өкілі ретінде еліміздің тарихында мәңгі­лік орын алған аса ірі тұлға. Ол қазақ халқының біртұтас, дербес мемлекетін құруға және оны нығайтуға қатысқан ірі мемлекет қайраткері. Сонымен қатар Қазыбек би өз тұсындағы хандарының ақылшысы, мемлекетаралық шиеленістерді бейбіт жолмен реттеуді жақтаған парасатты елші, мәмлегер, дипломат та бола білген. Қазыбек бидің беделі мен ықпалына қазақ хандары ғана емес, ұлы империялардың әкімшіліктері де сүйенген. Атап айтқанда, 1761 ж. Қытай империясының елші­лігі, 1762 ж. орыс мемлекеті әкімшілігінің өкілдері оған арнайы келіп қайтқан.

Сөз болып отырған дәуірдің даналары туралы айтқанда, үш жүздің атақты билерінің өкшесін басқан, кемеңгерлігі тасқан, шешендігі асқан, бір өзі дала академиясы болған, өзі би, өзі жырау, өзі дипломат, өзі мемлекет қайраткері, замана данасы, қазақ мемлекетін бүкіл еуразиялық биікке көтеруге үлкен үлес қосқан Бұқар жырауды да атамасқа болмайды. Мұқтар Әуезов айтып кеткендей, «тыныштық заманда қиюы қашып, арасы ашылған қарындасты табыстырып, қысылшаң заманда сасқан елге жол табатын, бет нұсқайтын, кемеңгер, көрегені болған» билер мен жыраулар қазақ тарихында легион десе де болады.

Тарих тақырыбына жазып жүрген тамаша қаламгер Мұхтар Мағауиннің дәлелдегеніндей, Тәуке ханның тұсында Бұқар жырау «Ордадағы белді би – батағой ақсақалдардың бірі» болды. Ардақты ағалары Төле би, Қаз дауысты Қазыбек пен Әйтеке сияқты даналар мектебінен өтіп, «Жеті Жарғыны» жазуға қатысты.

Ол халық бабасына, халық данасына айналды. Абылайхан, Бұқар жырау барша билікке қатысқан қауым ұлт тұтастығының, біріккен мемлекеттердің идеологиясын қалыптастырды. Ұлт­тық, халықтық ағынның жыршысы, ұйытқысы Бұқар жырау ұлт санасының қайнар бұлағының бастауы бола білді. Дала демо­кратиясы көшпелілер өркениетінде басқадай өзгеше сипат алды. Кейіннен қазақ мемлекеттігі қожырап, хансымақтар отар­шыл жүйеге сүйеніп, осы дала демократиясының қалыптасқан қаймағын бұзған кезде, Сырым, Исатайлар Абылайхан заманын көкседі. Билік пирамидасындағы халықтық, батыр­лық, билік арналарының жоғалып, олардың орнына империя­лық диктат, озбырлық талау, таптық езу арнасы күш ала бастаған кезде батырлар мен билерді шаруаларды бұқара қауымды қазақ батырлары мен билері Сырым, Исатай батыр­лар дабыл қағып күрес алаңына шықты. Әулие дананың қазақ халқының тарихындағы орны осындай.

Орыс әкімдері қазақ даласын хансыз басқарудың сан жол­дарын қарастыра бастағанда-ақ тек төрелермен ғана ақыл­дасқан екен. Ал төрелер «қара қазақ өзін-өзі басқаруға әлі жетілмеген, ол халықтың бағына қарай құдай-тағала басына бізді қойған» деп сендірген екен. 1822 ж. қабылданған белгілі «Орта жүз қазақтары үшін» атты жарғыға «Округтерге аға сұл­тан төрелерден сайланады» деген баптың енуіне осы сөздер себеп болғаны сөзсіз. Патшалық Ресейдің көз алдында қара­пайым қазақтың да ел басқара алатынын дәлелдеген Орта жүздегі Айдаболдың Едігесінен туған Шоң (1754-1836) болды. Ол – «қарадан» аға би сұлтан болған тұңғыш би. Содан кейін Шоң салған ізбен Шорманның, оның баласы Мұсаның, Тұсын­бай Боштайының, Сатыбалды Қазанқапының, Өскенбай Құнан­байының, Жайық Ыбырайының, Зілқара Мұсатының, Естемес Есенейдің әр кезеңдерде әр округтерге аға сұлтан болып тағайындалғаны тарихтан аян.

Шоң өмірінде Керекуден асып ешқайда бармаса да қала салып, отырықшылыққа айналған халық ұрпағының қауіп-қатер, ауру-сырқауға, ұшырамай өсетінін, еңбектің неше түрлі­сімен оқу-жазуды дамытуға болатынын мойындаған жан. Шоң өзінің ақыл-парасат, алғыр істерімен қара қазақтың да ел басқара алатынын әкімдерге дәлелдеп шығу мақсатын ұстан­ған. Осы тұста Шоңға жолыққан поляк демократ-жазушысы Адольф Янушкевич 1846 ж. Парижде шыққан «Күнделіктер мен хаттар» атты кітабында: «Шоң үлкен адам болған. Елді әрі ақылды, әрі әділ және іскер басқарғаны сонша, оның өкіметіне хандар да қызыға қараған. Ол заманда төрелер халықты қатты қанаған екен. Шоң оларды өзі билеген аймақтан аластатып, халқының шексіз сүйіспеншілігіне бөленген», – деген сөз қалдыруы бекер болмаса керек.

Демек би – билеуші ғана емес, сонымен қатар білім мен өнер иесі, яғни өз заманының тарихшысы, заңшысы, ақыл­шысы.

Қазақ сөз қадірін білген халық, сөзге тоқтаған халық. Қасиетті сөз – киелі сөз екенін білген халық. «Бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ» деп айтарын айтқан халық. Үш би айта білді, Әз Тәуке хан, Абылайхан тыңдай білді, бағалай білді.

Осы уақытқа дейін біз хан деген сөзге үрке қарап келдік. Оларды «ақ дегені – алғыс, қара дегені – қарғыс» өктем әмірші деп білдік. Шындығына келгенде, қазақ сахарасында ел билеушілердің демократиялық жолын ұстағанын сол заманның куәгері – жыраулар поэзиясынан да байқау қиын емес. Мәсе­лен, Бұқар жыраудың көп толғауларында Абылайхан атына үлкен сындар айтылады. Хан болса, көбіне-көп жырау сезімен есептесіп отырған, сөзін жерге тастамаған. Мұның өзі – ел бас­қару ісіндегі демократияның бір көрінісі.

Әдетте хан өз ордасына үш жүзден кеңесшілер жинаған. Бұл – Хан кеңесі деп аталған. Осы Кеңестің шешімін орын­дауға хан міндетті болған. Әз Тәукенің хандық дәуірі кезінен жеткен «Күлтөбенің басында күнде кеңес» деген сөз бар. Әз Тәуке хан барша мемлекеттік мәселелерді ел жіберген өкіл­дерімен кеңесіп, шешіп отырған. Хан әділ шешімге осындай жолмен келген. Қазақ тұрмысындағы ең қиын дау – жер дауы, жесір дауы кезінде би біреу болмаған. Бірнеше бидің пікірі бір жерде тоғысқан кезде ғана түйінді шешім қабылданған. Қазақ – «қара қылды қақ жарған», биді құрметтеген халық. Бұра тартқан бидің қадірі болмаған, ондайлар көп ұзамай-ақ ел билігінен ығысып қалып отырған. Осының бәрін демократия­ның қазақ еліндегі биік үлгісі деп бағалауымыз керек.

Жалпы қазақ елі тарихындағы билер институтында аты шыққан ұлы тұлғалардың саны аз емес. Олардың ішінде он үш жасында қазақ пен қалмақ елінің дауын шешіп, ұрыс-төбе­лессіз қонтажыны бітімге келтірген Қазыбек, он үш жасында билік айтып, көзге түскен Мөңке би, Шақшақтың Жәнібегі мен Әнеттің Кеңгірбайы сияқты билерді сөзден мүдірткен он бес жасар Жобалай бар. Олар – нағыз халық даналары, даланың цицерондары.

Шешендік өнер қай жерде сөзге бостандық, еркіндік болса, жүйелі сөзге жұртшылық, қоғам құлақ асса, міне сол жерде, сол елде ғана дамиды. Керісінше, ақыл-ойға, тілге қысым жа­салып, шек қойылған жерде талант аясы тарылып, сөз өнері тоқырайды. Сондықтан билердің шешендік сөз өнері өз ал­дына бір үлкен тәрбие мектебі болып саналған.

Тоталитарлық дәуірде бас та кесілді, тіл де кесілді. Қазақ ата салтынан ада қалды. Замана талабы – көреген баба­ларды, дана ағаларды тыңдау керек екендігін ел жадына салады. Бұл да тарих тағылымы.

Осы арада Қазақстан Республикасының Президенті

Біле білсек, ұрпақтардың сабақтастығы жоқ па билердің үрдісінде? «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы – Майқы би» демек­ші, кейінгі билер өзінің алдында өмір сүргендердің тәлім-тә­жірибесін ескеріп отырған. Сөйтіп ұрпақтардың байланысы­на сызат түспеген. Билердің сөзі сол күйінше кейінгі ұрпаққа жетіп отырған.

Атақты билердің барлығы осындай халық мектебінен тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге алған. Мәселен, Қазыбек би Бұқарада оқы­ған кезде ғұлама ғалым Тобықты Әнет бабаның қасына көшіп барып, айлап-жылдап, қазақтың әдет-ғұрпын, шариғат заң­дарын үйренген, батасын алған.

Осы сияқты әрі батыр, әрі шешен Қошқарұлы Жәнібек – Төледен, Датұлы Сырым – Малайсары биден бата алған. Демек қазақта аға-кексе ақындар мен шешендерден, билерден ақыл кеңес сұрап, бата алу бейне бір ұстаз алдында емтихан тапсырып, сыннан өтіп, кәмелеттік аттестат алумен пара-пар болған.

Билердің сөздері кітап болып халыққа таратылмаған, бірақ ауызекі айтылған пәлсапалық, дүниетанушылық, қоғамға, адамға, заманға, уақытқа көзқарастарын негізге ала отырып, ұлттық мектептің іргетасын қаласа дейміз. Нағыз ұлттық мектеп дегенің де осы болар еді ғой. Әрине елді басқарудың батыстық үрдісіне мойынсұнып отырғанда, билер мектебін ашып, олардың қызмет өрісін кеңейтудің оңай іс еместігін түсінеміз. әл-Фараби бабамыз негіздеп кеткен шығыстық үрдіспен басқарудың ұзын ырғасын әлі толық байыбына жетіп, меңгере қойған жоқпыз.

Қалың қазақ шоғырланған жерде халықтың ұлттық ерекше­ліктерін ескере отырып, басқаруды билер институты сияқты түрінде қолдануға болар еді. Бұл әрине күні ертең осы ба­ғытпен жүрейік деген сөз емес. Бірақ өзіміздің төл таби­ғатымызға жақын басқару әдісін ұстансақ, одан көштен қалып қоймайтындығымыз анық. Демек билер алқасын пайдаланып, талай шаруаны тыңғылықты шешуге болады. Сонда ол көп нәтиже берер еді. Түрме арқылы ешкімді үркітпес едік. Билерді тек ақ-қараны ашатын адамдар десек, онда қателескеніміз, оларды кең мағынасында халықтың тәрбиешілері деп білгеніміз жөн.

Билердің ең үлкен тағылымы – олар сөз құдіретін, сөз ғылымын терең меңгерген адамдар. Олар қоғамның дамуында сөзді құралына айналдыра білген. Сонысымен қоғамды дамытушы, жетектеуші құралға, ілгері апарушы құралға айналдырған. Дәл қазір билердің басқаруын кеңінен енгізуге толық мүмкіндік бар. Қазіргі қабылданып жатқан заңдарға халықтық мазмұнға ие билер үрдісін пайдалану жөніндегі арнаулы бап енгізсе де жөн болар еді.

Жалпы билер институты қоғамдық, шаруашылық өмірдің қай саласында да қолданыс табуға әбден лайық. Мәселен, мектепті алайық. Директор, тәуір әкім не ұйымдастырушы болуы мүмкін. Алайда педагогикалық оқиғаға әділ баға беруде екі талай. Не істемек керек? Мұндай да педагогикада мол хабары бар төтенше би төрелік айтса, көп мәселенің беті ашылар еді. Басқа салаларда да дәл осылайша жанжал туа қалса, оны ушықтырмай шешкен жөн.

Билер туралы сөз еткенде жадымыздан шығармайтын бір мәселе – қалың қазақ шоғырланған жерде ғана, онда да басқа ұлт мәдениетінің ықпалы үстемдік етпеген кезде ғана билер алқасы нәтижелі жұмыс істейді десек шындыққа сәйкес келеді. Қазақтың тарихынан хабары бар, 7 атасын білетін қазақтар ғана билер алқасының шешіміне ден қоюы мүмкін. Мұның өзі халықты тәрбиелеп қана қоймайды, әрі рухани жағынан қа­нағаттандырады.

Осы мақсатпен республикада ең алғашқы болып Оңтүстік Қазақстан облысының Арыс қаласында Билер кеңесі құрылды. Қалада жеті би бар. Қасиетті сан, қастерлі билік…

Жеті би халықты тәртіпке шақырумен айналысты. Отбасы­ның жанжалы, ағайынның ашу-арызы, арақтың кейбір ылаңы сотқа жетіп көрген емес. Бірақ бұлар биліктің атқарып жатқан жұмысының бөлшектері ғана.

Арыстық қазіргі заманның билерінің ортақ пікірі төмен­дегідей ойға сайып келеді: өз еркімізбен қолға тигенде, әркімге еліктемей ата жолымен жүру керек. Егін ек, жер ал. Ата жолы­мен жүрсек біз адаспаймыз, ағайын.

Қарап отырсақ, билер араласпаған мәселелер некен-саяқ: әмеңгерлік дейсіз бе, жер дауы, жесір дауы ма, біреудің басы жарылып, көзі шықса да әділ бидің төрелігімен шешілген. Үлкен мемлекеттік мәселелермен қатар ауыл арасындағы майда-шүйде көрінетін жәйттер де билер алқасының арала­суымен шешімін тауып отырған.

Тағы бір мәселе – бидің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, арнайы кластар ашса да жаман болмас еді.

Оған оқуға қабылданатын әрбір шәкірт талантына, қабілет, дарынына, билік зердесіне, парасаттылыққа сәйкес оқытылып тәрбиеленеді. Мектепте Шығыс пен Батыс мәдениетінің жетіс­тіктері тілге тиек болады. Халық педагогикасының озық дәс­түрлері өмірмен ұштастырылып, оқу-тәрбие процесінде түрі ұлттық, мазмұны әлемдік бағдарламаларға сай ғылыми-тәжірибелік әдістемелер негізге алынады.

Егемендікке қолымыз жеткен екен, ел үшін басқарудың тың формаларын қарастырудың еш сөкеттігі жоқ. Қайта бұрыннан барды жандандыру азаматтық борышымыз болса керек. Оның үстіне мемлекеттік саясат жөніндегі Ұлттық кеңес құрылған кезде билер мектебі институтына да талдау жасауға тиіс сияқты.