* 5أَبْغَضُ الْحَلالِ إِلَى اللهِ الطَّلاقُ*

* 5أَبْغَضُ الْحَلالِ إِلَى اللهِ الطَّلاقُ*

Өйләнешүдән максат ир белән хатынның гаилә корып бергә яшәүләре һәм балалар үстерүләре хакында үз арала-рында кылынган иттифак-берлек булса, талак исә шул ит-тифакны бозудыр.

Гаилә корудан максат нәсел калдыру һәм сафлыкны саклау булганы өчен монда ир белән хатын арасында дә-вамлы өлфәт-мәхәббәт һәм үзара мәрхәмәтлелекнең бу-луы шарт. Әгәр ике арада өлфәт-мәхәббәт һәм үзара аңла-шу булмаса, өйләнешү килешүен бозарга мәҗбүрлек туа, чөнки бу гаиләнең киләчәге күрелми.

Башларына шундый бәла килгән ир белән хатын ниш-ләсеннәр? Бу бәладән котылу юлы бармы? Бар. Аллаһы Тәгалә Үзенең мәрхәмәте белән бу мәсьәләне дә игъти-барсыз калдырмаган. Шул ике бичарага бер чара булсын өчен талакны канунга керткән.

Ислам хөкеменә күрә, талак дөрес булса да, фәкать югарыда сөйләнгән рәвештә чарасызлыкны җибәрү өчен генә канунлаштырылды, хәләл булса да, Аллаһы Тәгаләгә сөелмәгән булды.

Талак хакында Ислам шәригате тарафыннан куелган кагыйдәләр соңында да килешә алмау, бу ир белән хатын-ның ирле-хатынлы булып торган мөддәтләрендә арала-рында өлфәт вә мәрхәмәт урнашуга һәм Аллаһы Тәгалә-нең әмер вә фәрманнарын җиренә җиткерә алмауга дәлил-дер. Шуңа күрә аларның ирле-хатынлы булуларында мәгъ-нә калмый, бәлки аларның бер-­берсенә хәрам булулары артык күрелә.

Талак Аллаһы Тәгаләгә сөелмәгән бер нәрсә булса да, хатынны җәберләп тоту һәм мәхәббәте булмаган, аны үзе-нә иптәш санамаган, аның өстеннән йөрергә оялмаган ке-шенең, хатынын каһәрләп асравы бигрәк тә сөелмәгән эш-тер.

* 6أَبْغَضُ الرِّجَالِ إِلَى الله الأَلَدُ الْخَصِمُ*

"Аллаһы Тәгаләгә иң сөйкемсез кеше – һәрвакыт кыч-кырышып-талашып йөрүче кеше".¹

Кешеләргә көнчелек итүчеләр яки үч алу теләге белән хакимнәр хозурында йөрүчеләр, шул кешеләрнең үзләре белән йөзгә-йөз сүгешүчеләр, матбугат аркылы кеше да-нын чыгарып торучылар бу хәдис шәрифтә күрсәтелгән кешеләр җөмләсеннән булсалар кирәк.

Һәр нәрсәдә уртача булырга һәм үзеңнең үлчәвеңнән үтеп китмәскә кирәк.
* 7اِتَّقِ اللهَ وَلاَ تَحْقِرَنَّ مِنَ الْمَعْرُوفِ شَيْئًا وَلَوْ أَنْ تُفْرِغَ مِنْ دَلْوِكَ فِي إِنَاءِ الْمُسْتَسْقيِ وَإِيَّاكَ الْمَخِيلَةَ فَإِنَّ الله لا يُحِبُّ الْمَخِيلَةَ وَإِنِ امْرُؤٌ شَتَمَكَ وَعَيَّرَكَ بِأَمْرٍ يَعْلَمُهُ فِيكَ فَلاَ تُعَيِّرْهُ بِأَمْرٍ تَعْلَمُهُ فِيهِ فيَكُونُ لَكَ أَجْرُهُ وَعَلَيْهِ إِثْمُهُ وَلاَ تَشْتِمَنَّ أَحَدًا*

"Аллаһы Тәгаләдән курык! Иң кечкенә бер изгелекне дә түбән санама һәм игътибарсыз калдырма. Хәтта су алырга килүченең чиләгенә су алып салуың да үзенә күрә бер изгелектер. Тәкәббер булудан саклан, чөнки Аллаһы Тәгалә тәкәбберлекне сөйми. Әгәр бер кеше синдә булган бер гаепне белеп шуның белән сине сүксә һәм мәсхәрә ит-сә, син анда үзең белгән гаепләр белән аны сүкмә, мәсхәрә итмә, сиңа савабы булыр, ә аңа гөнаһы, һәм һичкемне сү-гүче булма".¹

Явызлыкны да, изгелекне дә игътибарсыз калдыру, алар белән санлашмау, әлбәттә, яхшы эш түгел.

Аллаһы Тәгалә әйткән:

"Һәркем үзе кылган кечкенә генә изгелекнең дә, явыз-лыкның да җәзасын күрәчәк".²

Елгага яки коега су алырга килүченең чиләгенә, комга-нына су алып салу никадәр җиңел һәм әһәмиятсез эш кебек тоелса да, өлфәт һәм мәхәббәткә сәбәп булганы өчен, Аллаһы Тәгалә шуны изгелек дәфтәренә язып куя-чак.

Әгәр бер кеше тәкәббер булса, кеше тикшерү, яла ягу һәм гайбәт сөйләү белән шөгыльләнсә, димәк, бу кешенең табигате бозык. Бу нәрсәләрдән ерак булырга, алардан Ал-лаһы Тәгаләгә сыенырга һәм шундый юк-бар нәрсәләрдән саклавын сорарга, ялынырга, башка кешеләрдә күргәндә аларның үзеңдә булмаганы өчен Аллаһы Тәгаләгә шөкер итәргә тиешле. Әгәр инде бер кеше сездә булган, яки бул-маган бер гаеп белән сезне сүксә, яки башкаларга гаепләп сөйләп йөрсә, сез аны анда булган гаепләр белән сүкмә-гез, гаепләп сөйләп тә йөрмәгез, "гамәленә күрә җәзасы!" дип үч алу ниятендә булмагыз, үзегезне пычратмагыз. Мо-ның өчен сезгә савап булыр, ә аңа гөнаһ язылыр. Бүген халык арасында йөри торган батырлык, мәдәниятлы булу төшенчәләре шулдыр. "Кеше арасында сүзем аста калды, яман атлы булдым, намусыма тиде", – дип кайгырырга, гарьләнергә кирәк түгел. Андый эшләрдән үзен тыя ал-маган гыйффәтсез кешеләргә бу рәвештә каршы тору һәм үз гаепләрен әйтү белән генә юлга кертү мөмкин түгел. Иң яхшысы андый кешеләрдән ерак булу һәм бер шагыйрь әйткәнчә: "Түбән миннән өстен булгач мине сүкте. Аның миңа кагылышы юк дип үтеп киттем", – дип андый кеше-ләрнең сүзләрен ишетмәгәнгә салышу үзеңнең кадереңне югары тоту билгеседер.

* 8اِتَّقِ الْمَحَارِمَ تَكُنْ أَعْبَدَ النَّاسِ وَارْضَ بِمَا قَسَمَ اللهُ لَكَ تَكُنْ أَغْنَى

النَّاسِ وَأَحْسِنْ إِلىَ جَارِكَ تَكُنْ مُؤْمِنًا وَأَحِبَّ لِلنَّاسِ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ تَكُنْ

مُسْلِمًا وَلاَ تُكْثِرْ مِنَ الضّحكِ فَإِنَّ كَثْرَةَ الضّحكِ تُمِيتُ الْقَلْبَ*

"Аллаһы Тәгаләнең хәрам иткән нәрсәләреннән саклан – гыйбадәт кылучы булырсың; Аллаһы Тәгалә биргән нәр-сәләргә риза бул, бай адәмнәрдән булырсың; күршеңә гү-зәл мөгамәлә ит, мөэмин булырсың; үзең өчен сөйгән нәрсәләрне башкалар өчен дә сөй, мөселман булырсың; күп көләргә гадәтләнмә, чөнки күп көлү күңелне үтерә".¹

Әхлак гыйлеме, итәге киң һәм чабулары озын бер фән-нән гыйбарәт булса да, аның тармаклары һәм өлешләре, бербөтен булган кагыйдәләр астында җыелып бетәләр. Шул бербөтен кагыйдәләрне хәтерләрендә тотучылар башка тармакларын да күңелләрендә саклый алырлар.

Шул төп бербөтен кагыйдәләрнең берсе Рәсүлүллаһ-ның: "Үзең өчен сөйгән нәрсәләрне башкалар өчен дә сөй", – дигән сүзе. Бу сүзнең капма-каршысы – "үзең өчен сөймәгән нәрсәләрне башкалар өчен дә сөймә". Әхлакның яртысы шушы сүзләр астына җыелып бетә. Бер кеше ха-кында нинди генә булса да бертөрле мөгамәләдә булырга теләүче кеше, шул эшне иң элек үзенә үлчәп карасын. Әгәр шуны үзе яратса, аны кеше хакында да кылсын, әгәр үзе яратмаса, теге кеше хакында да дөрес күрмәскә тиеш.

Бу хакта имам Бохари Әнәс разыяллаһү ганһүдән:

لا يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لِأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ "Үзе өчен сөйгән нәрсәне башкалар өчен дә сөйми торып берегез дә мөэмин булмый", – дигән хәдисен риваять итә.¹

Бу хәдис шәриф үзе өчен сөйгән бер эшне үзенең мө-селман кардәше өчен дә сөймәгән кешене камил мөэмин-нәрдән санамый.

Аллаһы Тәгалә бүлеп биргән өлешкә риза булу, әлбәт-тә, зур байлык. اَلْقَنَاعَةُ كَنْزٌ لا يَفْنِي "Канәгатьлек – бетмәс бай-лыктыр".

"Юк, юк" дип зарланып йөрүчеләрнең, әгәр берәрсенә, яки гаилә әгъзасына берәр бәла-каза килсә, шул вакытта алар үзләренең нигъмәт эчендә булып та, шуның кадерен белмәгәнлекләрен таныйлар һәм үзләренең элек зарланып йөргәннәренә үкенәләр.

Күршесе үзенә карата кирәк яхшы һәм кирәк усал бул-сын, аңа карата яхшы мөгамәләдә булу "күрше хакы" өчен дип аның яманлык күрсәтүләренә күз йому, әлбәттә, чын мөэминлектер.

Көлү сәламәтлек өчен файдалы дип әйтсәләр дә, әгәр күп булып китсә, килешми. Күп көлүнең ахмаклык билге-се икәнлеге мәгълүм булган кебек, күңеле сәламәт кеше-нең күп көләргә яратмавы да табигый нәрсә.

اِتَّقُوا اللهَ وَاعْدِلُوا فِي أَوْلاَدِكُمْ 9

Шәригатьтән күренгәнчә, кеше үз малын теләсә кемгә бирү һәм үзе теләгән рәвештә тарату һәм өләшү турысын-да ихтыярлы булса да, әхлак җәһәтеннән караганда гадел-лек лязем була.

Монда зекер ителгән хәдис шәриф Бәшир бине Сәгъ-ләбә әл-Хазраҗи хакында әйтелгән иде. Бу сәхабә үзенең улы Ногманга бераз нәрсәсен садака итеп бирә. Хатыны: "Рәсүлүллаһка әйтмәсәң, мин синең бу эшеңә риза бул-мыйм", – дип ризасызлыгын белдерә. Бәшир Рәсүлүллаһка барып вакыйганы сөйләгәннән соң, Рәсүлүллаһ: "Башка балаларыңа да шулай бирдеңме?" – дип сорый. Бәшир: "Юк", – дигәннән соң, Рәсүлүллаһ әлеге хәдисне сөйли. Бәшир шуннан соң Ногманга биргән садакасын кире кай-тарып ала.

Хәдис мал хакында килгән иде. Шулай булса да, бу хә-дистән башка эшләрдә дә балалар арасында тигезлек кылу тиешле булуы аңлашыла. Мәсәлән, йорт эшләрен кайбер балалардан гына эшләтеп, башкаларын кушмау яки зару-рәт булмый торып балалар арасында шул рәвештә тигез-сезлек кылу бу хәдис шәриф боера торган гадәләткә кар-шы килә.

* 10اِتَّقُّوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَبِكَلِمَةٍ طَيِّبَةٍ*

"Ярты хөрмә генә садака кылып булса да, уттан сак-ланыгыз. Әгәр аны тапмасагыз, сораучыга яхшы һәм йом-шак сүз белән җавап бирегез!"¹

Ягъни, ярты хөрмә яки бер телем икмәк садака кылып булса да, җәһәннәмнән үзегезне котылдырыгыз. Әгәр дә шул нәрсәләрегез булмаса, ул вакыт йомшак сүз белән га-фу үтенегез, ул да садака булып саналыр.

Мәдинәдә хөрмә күп булганлыктан Рәсүлүллаһ "ярты хөрмә" дип сөйли, әмма максат аз гына нәрсә булса да са-дака кылыгыз, димәктер.

Рәсүлүллаһның ярты хөрмә генә булса да бирергә ку-шуы кешеләрне фәкыйрьләрнең хәлләрен җиңеләйтергә кызыктыру өчендер. Ул вакытта да фәкыйрьләрнең хәллә-рен кулдан чыгарып бирү белән генә җиңеләйтү мөмкин булган. Әгәр дә ул вакытта бүгенге кебек фәкыйрьләр өчен эш табып бирү һәм аларны һөнәргә өйрәтеп киләчәк-ләрен тәэмин итү мөмкин булса иде, Рәсүлүллаһ, әлбәттә, шуңа кызыктырган булыр иде һәм кызыктырган да. Мәсә-лән, бер хәдистә аның бер фәкыйрь сәхабәгә балта саплап бирүе һәм аңа утын кисеп сатарга кушуы риваять ител-гән.¹
أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللهِ تَعَالَى أَدْوَمُهَا وَإِنْ قَلَّ 11

"Гамәлләрнең Аллаһы Тәгаләгә сөеклесе – аз булса да, дәвамлы булганы".²

Аз, ләкин дәвамы булган изгелек дәвамсыз булган из-гелектән яхшырактыр. Чөнки бер керешкән эштә нык тор-мау һәм дәвам иттерә алмау, ул эшкә күңел куймау һәм ялкаулык галәмәтедер. Бу эшләр, әлбәттә, яхшы түгел. Лә-кин гамәлләрнең дәвамлысы Аллаһы Тәгаләгә сөекле бул-сын өчен шул гамәлләрнең риядан сәламәт булуы шарт. Чын күңел белән кылынмаган гамәлнең дәвамлысында да, дәвамсызында да күп хикмәт булмас.

"Дәвам"нан максат бертоташтан, өзлексез кылып тору түгел, бу эшкә адәм баласының көче җитми, бәлки гадәт итү дигән сүздер.

* 12أَحَبُّ الأَعْمَالِ إِلَى الله عَزَّوَجَلَّ الْحُبُّ فِي الله وَالْبُغْضُ فِي الله*

Бер кешене үзеңә яхшылык итүен теләп дус күрүдә дә зарар юк, ләкин бу Аллаһы Тәгаләгә сөекле булган дус күрү түгел, бәлки шәхси файда өчен дус күрү була. Кеше-ләргә файдалы булган галимнәрне, изге бәндәләрне һәм дә мәктәп, мәдрәсәләргә һәм, гомумән, гыйлем юлына матди яки мәгънәви ярдәм биреп торучыларны дус күрү, шулай ук, гөнаһ һәм хәрам эшләрдән саклануга сәбәп булганлы-гы өчен үзенең хатынын яки үзенең ирен сөю "Аллаһ өчен ярату" була. Үзе өчен кирәк зарарлы һәм кирәк файдалы булсын, Аллаһы Тәгаләгә итәгате аз һәм шәригатькә дә хөрмәте зәгыйфь, гыйлем һәм дин юлында хезмәт һәм яр-дәм итмәгән кешене шул эшләре өчен яратмау "Аллаһ өчен яратмау" була.

"Дустыңны уртача сөй, бәлки беркөнне ул сиңа дош-ман булыр, дошманыңны да уртача дошман күр, бәлки беркөнне ул сиңа дус булыр".¹

Бу хәдистән максат – чиктән ашудан тыю. Дусларның беркөнне дошман булып китүләре, ә дошманнарның дус булулары мөмкин. Әгәр дус вакытта саклыкны онытып дустыңа серләреңне белдерсәң, дошман булганыннан соң үкенечкә калырга мөмкин.

Дошман вакытта кылынган мөгамәлә өчен дә дуслаш-каннан соң оялып, вөҗдан газабы астында калырга мөм-кин. Һәрхәлдә, эшләрдә гадәләттән һәм чамадан аерыл-маска, урта бер юлны кулдан җибәрмәскә кирәк.

"Артык мактаучыларның йөзләренә туфрак сибегез!"²

Туфрак сибү, бер нәрсә дә бирмәүдән, яки бераз нәрсә генә биреп булса да, телләрен кисү һәм авызларын яп-тырудан кинаядер.

"Мәддәх" сүзе "бик каты мактаучы" дип тәрҗемә ител-сә дә, алар кулга бер нәрсә төшерү һәм эләктерү максаты белән кешеләрне мактап йөрүчеләр һәм күбесенчә кирәк нәсер (проза) һәм кирәк шигырь булсын, бернинди нигез-сез һәм ялган нәрсәләрне оештыручылардыр. Югыйсә арт-тырудан һәм ялган нәрсәләрдән сакланып, дөрес сыйфат-лар белән генә мактау һәм шуңа риза булып тору тыелган эш түгел һәм бу хәдискә дә каршы килми. Мәсәлән, Габ-бас, Хәсән һәм башка сәхабәләр Рәсүлүллаһны мактап ши-гырьләр сөйләгәннәр, ләкин Рәсүлүллаһ аларның һичбер-сенең авызына туфрак сипмәгән.

Әгәр мактау бер бозыкны бозыклыгы өчен шатлан-дырса, чын хәлне бәян итү өчен түгел, бәлки рия һәм ал-даудан гыйбарәт булса, яки макталган кеше, шул мактау сәбәпле тәкәббеләннерлек һәм горурланырлык булса, мон-дый мактау һәм мактауга риза булулар начар күрелә. Әм-ма шул нәрсәләрдән сәламәт булганда мактау һәм аңа риза булу тыелмаган.

"Ихсан – Аллаһы Тәгаләгә, Аны күреп торганың ке-бек, гәрчә син Аны күрмәсәң дә, Ул сине күреп тора дип гыйбадәт кылу".²

Коръән Кәримдә күп мәртәбә зекер ителеп, күп савап-лар вәгъдә ителгән ихсан – гыйбадәтне гүя Аллаһы Тәга-ләне күреп торган кебек кылуыңдыр.

Гыйбадәт Аллаһы Тәгаләгә якынаю теләге белән Аны бер дип тану, Аның әмерләренә итәгать итү, буйсынучан-лык һәм түбәнчелек белән Аңа ялварудан гыйбарәт. Күңел бирмичә бөгелеп сыгылуларда һәм аңсыз хәрәкәтләр кы-луда күп хикмәт юк.

Әгәр гыйбадәт вакытында кешеләр Аллаһы Тәгаләне күрсәләр, никадәр игътибарлы булырлар, ихлас булырга тырышырлар иде. Күрмәгән тәкъдирдә дә шул рәвештә ихлас гыйбадәт кылырга тиешле, чөнки Аллаһы Тәгалә шул гыйбадәтне күреп һәм белеп тора. Хәдистән аңла-шылган нәрсә шул булып, максат – кешеләрне мөмкин ка-дәр рия һәм икейөзлелектән саклау.
* 16إِخْوَانُكُمْ خَوَلُكُمْ جَعَلَهُمُ اللهُ تَحْتَ أَيْدِيكُمْ فَمَنْ كَانَ أَخُوهُ

تَحْتَ يَدِهِ فَلْيُطْعِمْهُ مِمَّا يَأْكُلُ وَلْيُلْبِسْهُ مِمَّا يَلْبَسُ وَلاَ تُكَلِّفُوهُمْ

مَا يَغْلِبُهُمْ فَإِنْ كَلَّفْتُمُوهُ فَأَعِينُوهُمْ*

"Хезмәтчеләрегез – сезнең кардәшләрегез. Аларны Ал-лаһы Тәгалә сезнең кул астыгызда кылды. Әгәр бер кеше-нең кул астында кардәше булса, аңа үзе ашый торган аш-тан ашатсын, үзе кия торган нәрсәдән кием кидерсен. Аларга көчләре җитмәслек эшләрне кушмагыз, әгәр куш-сагыз, ярдәм итегез".¹

Рәсүлүллаһ тарафыннан хезмәтчеләрне хезмәт иттерү хакында төзеп калдырылган төп канун шушы. Ягъни, әгәр хезмәтчеләрнең ашау-эчүләре, киемнәре хуҗадан булса, кирәк үз яннарына һәм кирәк аерым утырсыннар, гадәттә үзләре ашый торган ашлардан ашатырга, үзләре эчә тор-ган чәйләрдән эчерергә һәм гадәттә үзләре кия торган рә-вештә кием киендерергә тиешләр. Әгәр дә ашау-эчү, кием-салым хезмәтченең үз өстендә булу шарты белән сөйлә-шенгән булса, шуңа яраклы хак бирү лязем була.

* 17أَدِّ الْأَمَانَةَ إِلَى مَنِ ائْتَمَنَكَ وَ لاَ تَخُنْ مَنْ خَانَكَ*

"Үзеңә амәнәт ителгән нәрсәне иясенә тапшыр, үзеңә хыянәт иткән кешегә хыянәт кылма!"¹

Амәнәт, фарыз садакалар кебек Аллаһы Тәгаләнең ха-кы. Шулай ук, заклад, бурыч һәм саклап торырга бирелгән нәрсәләр кебек бәндә хаклары һәм дә хәйрия ияләре тара-фыннан мөселманнар файдасы өчен мәңгелек садака ител-гән вакыфлар, садакаи җарияләрдер. Кайбер галимнәр гыйлемне дә амәнәттән саныйлар, тиешле урыннарда һәм тиешле кешеләргә өйрәтмәүне амәнәткә хыянәт була, ди-ләр. Аллаһы Тәгалә:

"Әй, мөэминнәр! Белә торып Аллаһыга һәм Рәсүлгә хыянәт итмәгез һәм үзара амәнәтләрегезгә дә хыянәт ит-мәгез",² – дип амәнәткә хыянәт кылудан катгый рәвештә тыя. Амәнәткә хыянәт итү ялган сөйләү, сүз йөртеп ике кешенең арасын бозу, гайбәт сөйләү һәм кимсетү кебек Аллаһы Тәгалә хакы өстен булган эшләрдәндер. Мондый эшләрдә бәндәләрнең үз хакларын гафу кылулары яраса да, үч алып җәза кылырга хаклары юк. Шуның өчен хыя-нәт иткән кешенең үзенә дә хыянәт кылырга яки аны кө-ферлеккә чыгарырга бәндәләрнең хаклары булмас. Амә-нәткә хыянәт итүче кеше, кирәк башлап хыянәт итсен һәм кирәк элек булган бер хыянәт үчен кайтару өчен булсын, барыбер хыянәт итүчедер. Мәгәр үзенең бер кануни ха-кын алу хыянәт булмас. Әбү Суфиянның хатыны Һинд иренең саранлыгыннан зарлангач, аңа Рәсүлүллаһ үзенә һәм балаларына җитәрлек малны Әбү Суфиянның малын-нан рөхсәтсез алырга куша.³

"Аллаһы Тәгалә кабул итәр дип, шикләнмичә дога (гыйбадәт) кылыгыз! Һәм белегез: Аллаһы Тәгалә гафил һәм хәбәрсез булган күңел белән кылынган доганы кабул итми".¹

Дога дигән сүз гыйбадәт һәм Аллаһы Тәгаләдән сорау мәгънәләрен белдерә. Бу хәдистән максат гыйбадәт кылу да, "сорау" да булырга мөмкин. Шуның өчен тәрҗемәдә һәр ике мәгънә зекер ителде.

ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ "Миңа дога кылыгыз – кабул итәрмен",² аятендәге "дога" сүзе дә шул ике төрле мәгънә белән тәф-сир ителә.

Әхлак китапларында дога хакында бик күп әдәпләр ки-терелә, вакытлары һәм аерым догалар билгеләнә. Ләкин дога кылу хакында иң кирәкле нәрсә – күңелнең ихлас бу-луы һәм бөтен барлык белән Аллаһы Тәгаләгә түбәнчелек кылу. Күңел ихлас булса һәм кабул булуында шик булма-са, дога, теләсә нинди вакытта һәм теләсә нинди телдә булсын, кабул булачак һәм нәтиҗәсе күреләчәк. Ихластан кылынган догалар, Коръән, намаз уку, зекер-тәсбих белән шөгыльләнү кебек фазыйләтле гыйбадәтләрдән дөньяда нәтиҗә күрелмәсә дә, Ахирәттә булырга мөмкин. Шуның өчен, ихлас белән дога кылырга һәм кабуллыгыннан өмет-не өзмәскә кирәк. Аллаһ әйткән:

"Әгәр бер бәндәм Миннән сорар булса, Мин әлбәттә, аңа якынмын, сораганын бирермен. Әмма сораучылар Ми-ңа ышансыннар һәм буйсынып гамәл кылсыннар! Әгәр Мин әйткәнчә эш кылсалар, шаять, туры юлны табарлар".¹

Ләкин мәгънәсен үзе белми торган догаларны укудан нәтиҗә булмаса кирәк. Шуңа күрә аерым догаларны һәр-кем үзе белгән телдә кылырга тиеш. Хәрам эшләр туры-сында дога кылырга ярамаганлыгы, әлбәттә, һәркемгә мәгълүм.

Дога кылуда иң әһәмиятле шартларның берсе ашык-мау һәм ялыкмау, шулай ук Аллаһы Тәгаләнең куйган тәр-типләренә каршы эшләр хакында дога кылмау. Мәсәлән, күктән алтын төшүен, чәчмәгән җирдән ашлык үстерүне сорау тиешсез эш кенә түгел, бәлки әдәпсезлектер. Дога, мөмкин кадәр шул сорыйсы нәрсәнең сәбәпләренә кере-шелгәннән соң кылынырга тиешле.

"Бер кавемнең хөрмәтле кешесе сезне зиярат кылыр өчен килсә, сез аңа хөрмәт күрсәтегез!"²

Ачык йөз белән каршы алу, эчкерсез бергә утырышу, хәзинәдә бары белән кунак итү кебек нәрсәләрнең һәрбер-се үз дәрәҗәсендә хөрмәт итүдер. Бер кавем һәм бер мил-ләт яки бер кабилә һәм җәмгыятьнең хөрмәтле кешесен хөрмәт кылу шул кавем һәм милләт яки кабилә һәм җәм-гыятьнең бөтенесен хөрмәт итү була.

* 20إِذَا أَصَابَ أَحَدَكُمْ مُصِيبَةٌ فَلْيَقُلْ إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ

. اللَّهُمَّ عِنْدَكَ أَحْتَسِبُ مُصِيبَتِي فَأَجِرْنِي فِيهَا وَأَبْدِلْنِي مِنْهَا خَيْرًا*

"Башына кайгы килүче бәндә, күңеле ихлас булган хәлдә: "Иннә лилләһи вә иннә иләйһи раҗигун" (Без үзе-без дә, әһлебез дә, барча малыбыз да Аллаһы Тәгаләнеке. Ул безнең белән нәрсә теләсә шуны эшләр. Без Аның хо-зурына кайтачакбыз). Ий, Аллаһым, бу кайгым бәрабәренә миңа савап бир, шушы кайгым урынына шатлык насыйп ит!" – дип әйтсен".¹

Аллаһы Тәгалә, гомумән, сабыр итүне Коръән Кәрим-нең күп урынында мактаган һәм бик күп яхшы эшләрне сабырга бәйләгән, хәтта Бәкарә сүрәсенең 153 аятендә са-бырны намаздан элек зекер итеп Үзенең сабыр кылучылар белән бергә булуын хәбәр иткән:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ ، إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ "Әй, мөэ-миннәр! Дөньяда һидәятле, ахирәттә җәннәтле булу өчен көрәшүегездә Аллаһыдан ярдәм сорагыз – тормыш һәм дин юлындагы төрле авырлыкларга сабыр итеп, чыдамлы булу белән һәм намазларыгызны вакытында үтәү белән. Шиксез, Аллаһ чыдамлы мөэминнәр белән бергә".

Шулай ук: فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُسُلِ وَلا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ "Ий, Мөхәммәт кавемеңнең төрлечә каршылык күрсәтүләренә сабыр ит, пәйгамбәрләрнең каты чыдамлылары чыдаган кебек, нык чыдамлы бул һәм аларга газапны ашыктыр-ма",² – дип Рәсүлүллаһка сабыр итәргә боерган.

"Сабыр"ның яхшылыгы һәм сабыр итүчеләргә вәгъдә ителгән саваплар хакында хәдисләр бик күп.

Адәм баласы өчен кайгылар бик авыр һәм уңайсыз нәрсәләр. Шулай булса да һәр авырлыктан соң бер җиңел-лек һәм бертөрле файда булганлыктан, кайгылар да файда-сыз түгел. Кайгы күрү сәбәпле адәм балаларының холык-лары төзәлә, күңелләре яхшыра, акыллары арта.

Кайгылар ничаклы зур булса да булсыннар, куркыныч-лар һәм хурлыклар никадәр тоташ килеп торса да торсын-нар, шуларга каршы бәндәнең вазифасы карышу һәм өмет-сез булу түгел, бәлки "Минем өчен бу эшләр хәерле була-сыдыр инде", – дип бу хәдистә булган доганы уку, Аллаһы Тәгаләнең мәрхәмәтеннән савап өмет итеп торудыр.
* 21إِذَا حَاكَ فِي نَفْسِكَ شَيْءٌ فَدَعْهُ*

"Вөҗданыңны кыйный торган нәрсәне эшләмә, куй!"¹

Күңел теләмичә һәм шикләнеп эшләнгән эшләрнең ахыры күп вакытта хәерле булмый. Шуңа күрә Рәсүлүллаһ күңел ятмаган һәм вөҗдан рәхәт тапмаган эшләрне бө-тенләй эшләмәскә кушкан. Мәгәр бу фәрман һәркем өчен түгел, бәлки яхшы белән яманны аерырлык һәм ике зарар-ның җиңелрәген үлчәргә көче җитәрлек акылы булган ке-шеләргә карата.

اَلْبِرُّ مَا سَكَنَتْ إِلَيْهِ الْنَّفْسُ وَاطْمَأَنَّ إِلَيْهِ الْقَلْبُ وَالإِثْمُ مَا

لَمْ تَسْكُنْ إِلَيْهِ النَّفْسُ وَلَمْ يَطْمَئِنَّ إِلَيْهِ الْقَلْبُ وَإِنْ أَفْتَاكَ الْمُفْتُونَ .

"Изгелек шул нәрсә – күңел һәм нәфес аңа урнаша, гө-наһ шул ки – аңа күңел урнашмас һәм вөҗдан газапланыр, кешеләр фәтва бирсәләр дә, син үзеңнән дә фәтва сора",² хәдисе дә шундый кәмаләт ияләренә карата әйтелгән бул-са кирәк. Күңелләре каралган, гамәл һәм гыйбадәтләрендә ләззәт булмаган адәмнәрнең вөҗданнары булып-булмауда артык хикмәт булмас.

"Бер кеше, кирәк ир һәм кирәк хатын булсын, сиңа сүз сөйләгәндә як-ягына каранса, димәк, ул сүз – амәнәт".³

Ягъни, сөйләүче гәрчә: "Бу сүз амәнәт, моны фаш итә күрмә!" – димәсә дә, әгәр сөйләгән вакытта як-ягына ка-ранса, димәк, ул сүз – амәнәт, ягъни сер, аны башкаларга сөйләргә ярамый. Аның сөйләгәндә як-ягына карануы ул сүзне башкаларга белдерәсе килмәүгә һәм башкаларның ишетүләреннән саклануына ишарә.

Шәригатькә каршы булмаган серләрне, кирәк үз сере һәм кирәк башкаларның серләре булсын, бигрәк тә, никах-лы ир белән хатынның үз араларындагы серләрне фаш итүләре яман нәрсә һәм бу нәрсә Ислам дине каршында хәрамдыр.

"Сер" сакланып торган вакытта гына "сер" була, кеше-гә сөйләнгәннән соң инде ул "сер"лектән чыга.

Җәзалау һәм шелтәләү кебек Аллаһы Тәгаләнең хакы саналган яки яшерүдән һичкемгә зарар килү ихтималы булмаган серләрне фаш итмәскә кирәк. Әмма, әгәр берәр серне яшерү сәбәпле берәр кеше зарар күрәсе булса, ул ва-кытта аны тиешле урынга белдерергә кирәк.

Кешеләрнең башларына килә торган һәлакәт һәм каза-ларның күбесе "сер" фаш ителү сәбәбеннәндер.

Кеше үз серен саклый белергә тиеш. Әгәр серен сак-лый алмыйча аны башка берәүгә сөйләп, аннан да башка-ларга таралса, моның өчен аның ул кешене шелтәләргә ха-кы юк. Үзен шелтә кылсын.

"Яшерен рәвештә кылынган гөнаһ (хата) эшләрнең за-рары, бары үз иясенә генә була, әмма әгәр шул гөнаһлар ачык сурәттә кылынып та, кодрәтләре бар кешеләр тара-фыннан тыелмаса, бу вакытта аның зарары иясенә генә тү-гел, башкаларга да була".

Гөнаһ эшләр дөньяга таралган вакытта кодрәтләре бар кешеләр башкаларны шуннан тыярга тиешләр. Әгәр код-рәтләре бар кешеләр шул гөнаһның бетүе һәм азаюы ха-кында тырышмыйча, салкын кан белән читтә торсалар, шуңа риза булган һәм шул гөнаһ эшне эшләгән саналып, шул җәһәттән һәрберсе гөнаһлы була.

"Салих пәйгамбәрнең дөясен бер яки ике генә кеше үтергән булса да Аллаһы Тәгалә ни өчен бөтен кавемне һәлак иткән?" – дип сораучыларга, Хәсән Басри: "Чөнки башкалар шуңа риза булып торганнар", – дип җавап бир-гән.

Имам Тирмизи Әбү Бәкер әс-Сыйддикъ хәзрәтләрен-нән:

إِنَّ النَّاسَ إِذَا رَأَوْا الظَّالِمَ فَلَمْ يَأْخُذُوا عَلَى يَدَيْهِ أَوْشَكَ أَنْ يَعُمَّهُمُ اللَّهُ بِعِقَابٍ مِنْهُ

"Әгәр халыклар күрә торып залимгә ирек бирсәләр, аның кулларын кыскарту чараларына керешмәсәләр, Ал-лаһы Тәгаләнең газабы барына да төшәргә мөмкин", – ди-гән хәдисне риваять итә. Шуңа күрә:

"يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنِفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ"

"Әй, мөэминнәр! Сезгә үзегездә нык тору кирәк! Шул вакытта адашкан кеше сезгә зарар итә алмас",¹ фәрманы золымга, бозыклыкка каршы мөмкин булган чараларны күреп бетергәннән соң гына була.

Яхшылыкка чакыру һәм яман эшләрдән тыю кодрәт-ләре бар кешеләр өчен лязем эшләрдән. Аллаһы Тәгалә әйткән:

وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ

وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

"Сезнең арагызда яхшы, хәерле эшләргә чакыручы һәм хәрам гамәлләрдән тыючы кешеләр булсын. Менә шулар – өстенлек табучылар".²

Фарыз булган урыннарда әмер бил-мәгъруф һәм нәһи ганил-мөнкәр (яхшылыкка чакыру һәм яман эшләрдән тыю) фарыз булып, мөстәхәб эшләрдә мөстәхәбтер.

Әмер бил-мәгъруф һәм нәһи ганил-мөнкәр кы-лу өчен түбәндәге нәрсәләр шарт: 1) Гыйлем. Гыйлеме булмаган кеше шул нәрсәнең шәригатьтәге хөкемен белә алмас һәм шул сәбәпле зур хаталар кылыр, арада көнчелек һәм ачу үсүгә сәбәп булыр. 2) Үзе тәкъвә (Аллаһ кушкан-ча яшәүче кеше) булу. Фа­сыйк (Аллаһыга буйсынмаучы) һәм игътибарсыз кешеләр сөйләгән сүзләрнең әсәре бул-мый. 3) Гүзәл холык­лы булу. Чөнки холкы гүзәл булмаган һәм, бигрәк тә, тиз ачуланучы кеше әмер бил-мәгъруф һәм нәһи ганил-мөнкәр кылу хакындагы шәригать тарафыннан төзелгән тәртипләрне бозып гөнаһка дучар булган кеше-ләрнең янә дә артык бозылуларына һәм эштән чыгуларына сәбәп була. Шуның өчен Хак Тәгалә Фиргавен хозурына баручы Муса пәйгамбәр белән Һарун пәйгамбәргә:

* 24إِذَا سَبَّبَ اللَّهُ لأَحَدِكُمْ رِزْقًا مِنْ وَجْهٍ فَلا يَدَعْهُ حَتَّى يَتَغَيَّرَ لَهُ*

"Берегезгә Аллаһы Тәгалә берәр төрле сәбәп белән ри-зык биреп килгәндә, зарарлы үзгәреш булмый торып, шул сәбәпне ташламасын!"²

Мәсәлән, берәр төрле сәүдә яки кул һөнәре сәбәпле көн үткәрерлек ризык килеп торса, үзе һәм гаиләсе мох-таҗлыктан азат булса, шул кәсебен ташламасын. Берәр дә-рәҗә һәм урын сәбәпле дөньясы яхшы гына үтеп торганда янә дә күбрәк мал табу хыялы белән шул эшләрдән үз их-тияры белән китмәсен! Һавадагы торнага ышанып кулдагы чыпчыкны җибәрү акылсызлыктыр. Килүе анык булмаган күпкә караганда, аз булса да, килеп торган нәрсә яхшы-рак.

Рәсүлүллаһның бу нәсыйхәте булмастай нәрсәләр өчен шөбһәсез булган нәрсәне куюдан тыю түгел. Мәсәлән, ай-га 50 сум ала торган кеше, 100 сум алуы мөмкин булганда яки бу сәүдәгә караганда башка төрле сәүдә белән шө-гыльләнүнең артыклыгы күренеп торганда, әүвәлге сәүдә һәм әүвәлге урынны ташлаудан тыю түгел.
25 *إِذَا سَرَّتْكَ حَسَنَتُكَ وَسَاءَتْكَ سَيِّئَتُكَ فَأَنْتَ مُؤْمِنٌ*

"Әгәр сине яхшы эшләрең шатландырса һәм бозык эш-ләрең кайгыга салса, димәк, син мөэмин икәнсең".¹

Аллаһы Тәгалә риза була торган эшләр өчен шатлану һәм Ул сөйми торган нәрсәләр сәбәпле кайгыру һәм үке-нү, әлбәттә, мөэминлек галәмәте. Чөнки иманы булмаган кеше каршында изгелек белән явызлык арасында күп аер-ма булмас. Иманлы кеше үзенең явызлыклары өчен кай-гыруы һәм вөҗданы газаплануы һәм изгелекләрен фикер-ләп үзенең киләчәге хакында өмете артуы һәм тагын да арттыру тарафын кайгыртуы табигый эш. Мәгәр үзенең изгелекләре белән күтәрелү һәм масаю, үзен Аллаһы Тәга-ләгә якын бәндәләрдән санау яки эченнән генә булса да: "Инде мин яхшы гамәлләр кылам!" кебек хыяллар белән йөрү тиешсез эш, әдәпсезлек һәм мәгънәсезлектер. Мон-нан гафил булырга ярамый.
* 26إِذَا سَمِعْتَ جِيرَانَكَ يَقُولُونَ قَدْ أَحْسَنْتَ فَقَدْ أَحْسَنْتَ

وَإِذَا سَمَعْتَهُمْ يَقُولُونَ قَد أَسَأْتَ فَقَدْ أَسَأْتَ*

"Әгәр күршеләрең синең хакта "яхшы" дисәләр, син яхшы кеше, әгәр "яман" дисәләр, димәк син яман кеше!"²

Кеше үзе хакында ялгышырга һәм үзенең гаиләсеннән күзләре сукыр булырга мөмкин. Шуның өчен үз хәлен бе-лергә теләүчеләр өчен иң дөрес юл, кешеләрнең сүзләрен ишетү. Әгәр кешеләр яхшылык белән шәһадәт бирсәләр, шатланырга һәм шул дәрәҗәне югалтмас өчен тырышыр-га, әгәр явызлык белән шәһадәт бирсәләр, үз хәлен төзә-тергә тиешле. Бер кешенең хәлен үзенең күршеләре һәм бергә мөгамәлә итүчеләрдән дә яхшырак беркем белми. Шуның өчен бу турыда аларның сүзе игътибарга алына.

Кеше, үзенең нинди адәм икәнлеген беләсе килсә, күр-шеләренең сүзләренә колак салсын. Фәкать шәһадәт бирү-че күршеләренең яхшы һәм вөҗданлы адәмнәр булуы шарт. Игътибарсыз һәм вөҗдансыз адәмнәрнең шәһадәт-ләрендә зур хикмәт булмас, шулай булса да күршеләр бе-лән яхшы тору, кадереңне белсәләр дә, белмәсәләр дә күр-шелек хакында кимчелек итмәү мөселман кеше өстендәге зур бер вазифадыр.

"Әгәр бер урында тагун (чума) авыруы барлыгын ишетсәгез, анда кермәгез, бармагыз. Әгәр үзегез булган җирдә булса, аннан чыкмагыз!"¹

Тагун, махсус микроблар аркылы тарала торган мәгъ-лүм бер чир булса да, бу хәдистәге "тагун" сүзе кызамык, чәчәк, тиф кебек микроблар аркылы адәм балаларын һәлак итә торган бөтен чирне үз эченә алган булса кирәк .

Бүгенге көндә йогышлы чирләр өчен һәртөрле чаралар табылган булса да, шул чараларның иң яхшысы, бу хәдис-тә әйтелгәнчә, сәламәтләр белән авыруларны бергә ка-тыштырмау һәм мөмкин кадәр аерып тотудыр. Тән һәм киемнәр, урын һәм һаваның пакь һәм саф тотылуы да йо-гышлы чирләр таралмас өчен файдалы нәрсәләр.

Бу хәдистән йогышлы авырулардан сакланырга һәм тыйб кагыйдәләре белән гамәл кылынырга тиеш икәнлеге аңлашыла.

* 28إِذَا عُمِلَتِ الْخَطِيئَةُ فِي الْأَرْضِ كَانَ مَنْ شَهِدَهَا فَكَرِهَهَا

"Бертөрле бозык һәм шәригать тарафыннан тыелган эш эшләнгән җирдә торып та, шуңа күңелләре белән риза булмаучылар, читтә торучылар һәм шул эшне белмәүче-ләр кебек каралалар. Әмма, читтә торып та шул яман эшкә риза булучылар, шул эшне эшләүчеләр хөкемендә була-лар".¹

Бозыклык һәм шәригатькә каршы эшләр эшләнгәндә бәндәләрнең вазифасы шул хакта сугышу һәм сүгешү тү-гел, бәлки шуңа риза булмаудыр. Риза түгел икәнлекне мөмкин кадәр тел белән дә аңлатырга тиешле. Тел белән белдерү мөмкин булмаганда күңелдән булса да риза бул-маска кирәк.