Төмендегі сөйлемдерді көшіріп жазып, есімдіктерді түріне қарай талдаңдар

1. Қызмет бабында біреуге дауыс көтеру Дәнештің әдетінде жоқ еді. 2. Кейбіреулер оны қалайда осындағы бір мекемеге бастық болып кетеді десіп жүр. 3. Біз өмірдің барлық қызығын бірге өткізіп жүрміз. 4. Бұл өмірдің әлдебір қуанышы мен қайғысы өзіме ерсі емес. 5. Менің ұлым соның ағасымен бірге болыпты.

Мен, ол, біз, сіздер, мынау, бұл;

1. ... үй орталықта.

2. Мұрат ... әңгімесін ... айтты.

3. Әжем ... қонаққа келді.

4. Ораздың досы ... үйіңе келді ме?

5. ... адамдар ұшақпен саяхат жасайды.

6. Шетелде ... студенттер көп.

7. ... әкесі саяжайға кетті.

1. Мне было трудно читать.

2. Он ничему не верит и с трудом сдерживается.

3. Никто не ответил на мой стук.

4. Он хотел закончит работу.

5. У него было страстное желание поохотиться.

6. Мама попросила дочку помочь ей прибрать квартиру.

 «Сан есім»  тақырып бойынша шағын бақылау жұмысы.

1. Дәрісханада неше оқушы бар?

2. Үстелде неше дәптер бар?

3. Сенде неше қалам бар?

4. Дәрісханада неше есік бар?

5. Үйде қанша терезе бар?

6. Онда неше бала бар?

7. Бізде неше банк бар?

18, 28, 47, 78, 1988, 1995, 200, 75, 847, 315.

37 книг, 45 копеек, 4 человека, второй этаж, 570-ый автобус.

1. Ол алтыншы қабатқа орналасты.

2. Олардың фирмасы бұл сапарға екінші рет келді.

3. Мен хатшыға 2 билет бердім.

4. Бұл кездесуге Қытайдан 4 өкіл келді.

5. Сіз бесінші орынға отырыңыз.

6. Қонақ үй бастығының бөлмесі жетінші қабатта.

7. 13-қыркүйекте Қазақстан делегациясы елге ұшып келді.

Бесінші қабат, жетінші сұрақ, тоғызыншы бет, екінші касса, он төртінші қатар, сегізінші қайық.

 _____________________________________________________________
Тапсырмаларды орындау. Етістік.

 

1 – жаттығу.   Берілген сөздерден  жұрнақтар арқылы туынды етістіктер жаса және ауызша жай сөйлем құр.

   Ой, тұз, орын, би, тәрбие, жас, жыр, қыс, дос, ақыл, ескі, алыс, ұзақ, таға, жақын, қысқа, майда, көз, сыр, тіс, тез, сылдыр, із, қол, қап, жаңа, той, тер, пана, ауыр, жеңіл, жиі, терең, ілгері, жай, екеу, он, алақай, ақ, серт, тіс. кел, оқы, аяқ, арқа, жұдырық.

Ақыл азбайды, білім тозбайды.  

 Жауға жалынба, досқа тарылма.        

 Өнер білсең, өлмейсің.

Жігіттің жұмсаған күшін сұрама, істеген ісін сұра.
Жаманға сырыңды айтпа, сырыңды айтсаң, шыныңды айтпа.
Жақсы кісі өлмесін, жамандықты көрмесін.

 

3 – жаттығу.    Көп нүктенің орнына етістіктің болымсыз жұрнағын қойып, мақал – мәтелдердің мазмұнын түсін..

   1. Күл ... досыңа, келер басыңа.  2. Білмеске бер... , сенбеске айт... .  3. Бір күн ашыққаннан қырық күн ақыл сұра... .  4. Ертеңгі асты таста... , кешкі асқа қара... .

5. Бал тәтті екен деп, бармағыңды жұтып қой... .  6. Жалған сөйлеп, би бол... .  7. Бойыңа мақтан..., ойыңа мақтан.  8. Біреуге пышақ оқта... , қара пышақ қарыс ұзарады.  9. Бұзыл-

ғаннан бұйым ал... .

 

4 – жаттығу.    Көп нүктенің орнына есімшенің жұрнақтарын қойып, сөйлемдерді аяқта.

Олардың қай шақта тұрғанына назар аудар.

   Әкесі әуелде көп – көп ертегілер айт... . «Еділ - Жайық»,  «Жұпар қорығы»,  «Құламерген» - бәрі де айтылды, оның әңгімелерін түсте де, кешке де, тіпті көш бойы да Абай айтқыза бер… болды. (М.Әуезов).  Берген ал… , еккен ор… . (Мақал). Баланың аты

 5 – жаттығу.    Көп нүктенің орнына тиісті есімшелерді қой. Сөйлемдердің мазмұнын түсін.

    Керекті сөздер: сыйламаған, сатып алған жоқ, түсінбеген, тыңдаған емес,болған жоқ, ойнаған емеспін, келмеген.

  1. Кітапты қымбатқа ... . 2 . Ұнамайтын әндерін  ... .  3.  Оның ешқандай кінәсі ... .

 

6- жаттығу.   Етістіктерді келер шақ есімше тұлғасында,  I жақта жаз.

   Үлгі:  қайт +тар+мын.

   Шақыр, тоқта, қуан, сөйле, біл, түс, мін, бер, қал, тап, қи, баста, аяқта, аудар.

 

7 – жаттығу. Етістікті өткен шақ  және келер шақ есімше түрінде жұптап, жекеше түрде тәуелде.

   Үлгі: Менің сен+ер-ім  -  сен+ген-ім.

    Жаса, аш, қос, күт, қал, қабылда, шыда, тіле, сыйла, жібер.

 

8- жаттығу.  Жақшадағы етістіктерді көсемшеге айналдыр.

 1.  Мен саған (бару) жатырмын.  2. Самат маған (айту) отыр. 3. Ләззат хат (жазу) отыр.  

 

9-жаттығу.  Сөйлемдердегі көп нүктенің орнына өзгелік етіс жұрнақтарын қой.

     1. Қонақтар Көбекбай қарттан Кененді алдыр...уды  сұрады.  2. Бәрі бір жігітті әншіні

4. Әнші балаға бай қой бақтыр...ып қойды. 5. Өз елі  Кененді  ал..ып, ән айт...ды.  

 6. Балуан әнші бала әншіні еліне бағалат...ды. 

 

10-жаттығу.    Сөздердің ішінен өзгелік етістегі сөздерді ажырат. Өзгелік етіс жұрнағы жоқ сөздерді сөз табына жікте.

  Сөйле. жуғыз, жалғыз, нағыз, әкелт, жылтыр, жатыр, шақырт, келтір, қостыр, жаптыр, батыр, ұялт, бөлдір, білгіз, семіз, тыңдар, көрсет, босатқыз, салғыз, апарғыз, оқыт, түсіндір, билет.

  Завершить (аяқтатқызу),  расстаться, говорить, спешить, прыгать, слушать, думать, отменитс, мерить, оберегать, увеличивать, одевать, взять, соединить, жаловаться.

  Алыс, тап, көш, керіс, сәлемдес, шақыр, отыр, жүгір, таңда, кешір, оқыма,, шық, кел, құй,

  13 - тапсырма. Берілген етістіктерді пайдаланып, сөйлемдерді ырықсыз етіс тұлғасында өткен шақта аяқта. Өзіңді жауап кілт бойынша тексер.

            Керекті сөздер: бер, сақта, ал, тыңда, хабарла, айт, оқы, өсір, отырғыз, шақыр.

            1. Қонақтар кешкі сағат тоғызға ... .

            3. Бұл кітап мұражайда екі ғасыр ... .

            4. Президенттің АҚШ-қа сапары ресми түрде ... .

            5. Бұл шығарма қызығушылықпен ... .

            6. Қазақ тілінен көп тапсырма ... .

            7. Аулаға жеміс ағаштары ... .

            8. Тартылған күй радио арқылы ... .

            9. Саған бір емес, бірнеше рет ... .

            10. Астана қаласынан саяси хабар ... .

     14 – тапсырма. Берілген сөйлемдерді көшіріп жазып, орыс тіліне аудар. Адамның қандай көңіл күйін білдіретініне назар аудар.

            1. Біржан сал Сара ақынмен айтысқысы келді.

            2. Ақындар айтысын театрдан көргім келген.

            3. Әйтеке би дауды шешіп бергісі келеді.

            4. Шешендік өнерді бұрыннан оқып білгім келетін.

            5. Келешекте Әлібек Дінішев секілді әнші болғым келеді.

            6. Қазақ тілінде еркін сөйлегім келіп жүр.

            7. Көп білгің келсе, көп оқы.

            8. Кімнің сұраққа жауап бергісі келеді? 

       
    15- тапсырма.  Етістіктердің райларын анықта.

    1.Намысымызды жоғары көтерейік!  2.Сіздің кеше театрға  бар+ғы+ңыз кел+ді.  3.Ол мұғалімдердің білім дәрежесін үнемі көтеріп отыруына , өзін-өзі дұрыс ұстай білуіне үлкен талап қояды.  4.Адамды тәрбиелеу үшін алдымен өзіңді тәртіпке сал, жүріс- тұрысың , сөйлеген сөзің балаға үлгі болсын, мәдениетіңді арттыр, біліміңді көтер, сонда ғана жаңа дүниенің жаңа адамын тәрбиелей аласың.  5. Күннен күнге күші нығайып, бір нәрсені істегісі, білгісі, сынағысы келе береді. (М.Шолохов). 6. Алдағы көктемде жаңа машинамен жаңа жерге жаңа тұқым сепсек, жарқырап бір көрінсек деймін. (Ғ. Мұстафин).

  16 – тапсырма.    Орыс тіліне аудар.      

    1.Не обманывай меня, пожалуйста.   2. Хотя бы дождя не было..  3. Если увижу скажу.

4. Если будете, дети, учиться, то из светочи возгорится пламя. 5. (Жеміс пісіп толса екен, күз тезірек болса екен! )  Хотя бы фрукты быстрее созрели и наступила осень. 6. Пусть он выполнит работу.  7. Пусть твоё здоровье будет крепким!  8. Мы собираем в лесу ягоды и цветы

 17 – тапсырма.    Жазу  деген етістікті  райлардың әр түрінде  жікте.

         Мен жазамын. – Ашық рай.

         Менің жазғым келеді. – Қалау рай.

          Мен жазайын.   –  Бұйрық рай.

          Мен жазсам.  – Шартты рай.

 

18 – тапсырма.   Етістікті ауыспалы осы шаққа қойыңдар.

  Біз кешке театрға (бару). Одан үйге қашан  (келу).  Студенттер оқу залында сабақ (оқу).

 

19 – тапсырма.  Сөйлемдерден есімшені тауып, оның атқаратын қызметін анықта.

  1. Студенттер оқаған сабақтарынан қыста емтихан тапсырған. 2. Менің айтар сөзім таусылды. 3. Қалаға баратындармен сөйлес. 4. Кететіндер жиналып жатыр. 5. Әсеттің әкесі кеше келген. 6. Жуған ыдыстарды Әлия сөреге қойды.

 ________________________________________________________

   Сен ғылымға болсаң ынтық,                            Түн сықылды тым түнеріп,      

   Білгеніңнің жақсысын  қыл,                             Күндізі бол, байқасын жұрт

   Білмегенді біле бер.                                           Келгені мен кеткенін.

   Білмегенді қыл шәкірт.                                      Су сықылды сұп – cуық.

   Үйренуге қылма намыс,                                     Бірақ ондай болма салқын,

   Үйретуге болма кер.                                            Болма өртеп жандырып.

    Өнеріңді құр шірітпе,                                        Жер сықылды пайдалы бол,

    Өкініші кетпес оның,                                         Тасты жердей болма қатты,

    Өз бойыңда босқа өлер.                                     Тілме жұрттың табанын.

    Қай ғылымды білсеңіз де,                                  Сен бұлттай бол көлеңке,                                  

    Құр ішінде кеткеніңше,                                      Сел ағызба , жай түсірме,

    Пайдалансын өзгелер.                                         Бұзба елдің шаруасын

    Шын наданға білгеніңді                                      Дариядай дап-дайын бол,

    Қанша бидай шашсаң-дағы,                                Болма толқын, ашпа құлқын

    Болмас егін тасты жер.                                         Жұтамын деп баршасын.

    Тотыға тіл үйретілсе,                                                      Ш.Құдайбердиев.

    Сол сықылды ол наданды

    Ермек үшін  сөйлетер.

    Кісі бағын деме бағым,                                             

    Ай сықылды болма жарық,

    Қарыз алып күн нұрын.
«Етістік» тақырып бойынша бақылау жұмысын орындау.

 

1. Болымсыз етістік жасаңдар.

а)         ки - ...                         сана - ...

            істе - ...                       жат - ...

            іш - ...                         бар - ...

            биле - ...                     жаз - ...

            кіріс - ...                      бас - ...

            жина - ...                    оқы - ...

ә) кереуетке отыр! - ...

    Есік аш! - ...

    Қатты сөйлеңдер! - ...

    Хат жазыңыз!  - ...

    Кітап әкел! - ...

    Қарындаш пен қағаз алыңдар! - ...

    Қармен ойна! - ...

б)         аудар - ...                               сөйле - ...

            қайт - ...                                 апар - ...

            күт - ...                                   тыңда - ...

            шақыр - ...                              әкел - ...

2. Мына етістіктерді жіктеңдер.

Күт – күтпе – күтпеген

Келер – келмес – келмек

3. Сөйлемдерді көшіріңдер. Сөйлемдер соңындағы –ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе болымсыз етістік тудыратын жұрнақ па, немесе шылау ма айырып, дұрысын жазыңдар.

1. Сабақтан кешік (пе).

2. Оқушылар клубқа жиналып (па).

3. Өтірік айтушы бол (ма).

4. Айтқаныма түсінбедің (бе).

5. Наданмен ерегес (пе), қатарыңнан қалыс (па).

6. Айтпадым (ба), әлде түсінбедің (бе).

4. Етістікті ауыспалы осы шаққа қойыңдар.

Біз кешке театрға (бару).

Одан үйге қашан (келу).

Студенттер оқу залында сабақ (оқу).

Олар кең бөлмеде (ұйықтау).

Сендер қайда (тұру).

Мен пианинода (ойнау).

Менің інім коньки (тебу).

1) Мен бүгін лекцияда бола... .

2) Біз үйде сағат үште бола ... .

3) Асқар, сіз қашан келе... ?

4) Сен кітап оқып отыр... .

5) Мен мұғаліммен сөйлеспек... .

6) Ол ертең сабаққа бармақ... .

7) Мен биыл үйлене... .

8) Мұрат суық суға жуына... .

9) Сен оның сөзіне сенді... бе?

1) Мен қалада (тұру). 2) Менің әкем дүкенне азық-түлік (әкелу). 3) Талғат суретті          жақсы (салу). 4) сендер көп (сөйлесу). 5) Ол маған күнде (келу).

ойна - ...                     отыр - ...                    жу - ...

жаз - ...                       жатыр - ...                  тара - ...

сана - ...                     пісір - ...                     сыйла - ...

айт - ...                       қара - ...                      көр - ...

8. Сөйлемді отыр, тұр етістіктерінің бірімен толықтырыңдар.

1. Қарындасым бүгін үйде ... . 2. Орындық бұрышта ... . 3. Сіз мұнда не істеп ... ? 4. Олар мәтінді аударып ... . 5. Менде ақша болмай ... . 6. Біз ұшақта ... . 7. Көрме ашық ... ма?

Сиыр (не істейді?) мөңірейді.

Жылқы ...                   Ит...                            Әтеш...

Мысық...                    Қозы мен лақ ...        Түйе ...

Мен студент... . Мен Алматы... тұрамын. Біздің үйіміз Әуезов көшесі... . Сен қазақ... ба? Сіздің әке... жас па? Біз қазақша сөйлей... . Олар ағылшын... сөйлейді. Сіздер қай тілде сөйлей... ?

1. Берік биыл мектеп бітірді.

2. Сіз Алматыда тудыңыз ба?

3. Біз асханада болдық.

4. Олар қазақ тілі сабағында сөйлесуді үйренді.

12. Етістікті жедел өткен шаққа қойыңдар.

1. Мен музыка тыңда... .

2. Біз көп ұйықта... .

3. Федор үйге қазақша хат жаз... .

4. Сіз ерте тұр... .

5. Сендер маған кел... .

1. Биыл мен бірінші курсты бітіремін. 2. Мұнда оқу үшін келдім. 3. Біз Алматыға жақын тұрамыз. 4. Сайра інісінен хат алды. 5. Мектепте тоғыз жүз оқушы бар. 6. Қыста адамдар жылы киім киеді.

1. Әдепті қылықтарын өзгерткен емес. 2. Бір тумақ бар, бір өлмек жоқ. 3. Абай соншалық рахаттанып, сүйсініп күлді. 4. Оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық. 5. Жазарың болса, айт. 6. Қазір уақыт жоқ, сосын жазарсың. 7. Ол елшінің сөзін тыңдамақ.

1. Студенттер оқыған сабақтарынан қыста емтихан тапсырған. 2. Менің айтар сөзім таусылды. 3. Қалаға баратындармен сөйлес. 4. Кететіңдер жиналып жатыр. 5. Әсеттің әкесі кеше келген. 6. Жуған ыдыстарды Әлия сөреге қойды.

1. Әйгерім мектепке келе жатыр.

2. Қазақ халқының ұлы ақыны Абай 1845 жылы Семей облысында туған.

3. Мен асханада бір мезгіл тамақтанамын.

4. Біздің мұғалім деканда отыр.

5. Біз жазда Қырымда демалмақпыз.

6. Бұл фильмді олар кеше көріпті.

7. Ертең кешке маған телефон соғарсың.

Барды, алады, орап береді, сатып алады, жетуге болады, келеді, көтеріледі, соттайды, барады, демалады, жазады, кездеседі, ішеді, емделеді, жақсы көреді.

Хабарлау, талқылау, қолдау, аралау, қол қою, жеткізу;

а) Егер мен ішінде сапар (шегу), көптеген мәдениет орындарымен танысамын.

ә) Шетелге қызмет бабымен барып, ол мұражайларды (көру) келді.

б) Оқу бітірген соң, әке-шешеме (көмектесу) келеді.

в) Келіңдер, (танысу)!

г) Егер бастық келісім шартқа қол (қою), жұмысқа шығамын.

1. Егер мен базарға (бару), мен көкөніс сатып аламын.

2. Ол Лингвистикалық колледжде оқиды, өйткені оның аудармашы (болу) келеді.

3. Сендер кітапханаға барып, кітап (әкелу)!

4. Ертең күн суық (болу), мен жылы киінемін.

5. Жүріңдер, киноға (бару).                             

_____________________________________________________________________________

Тоғызыншы сабақ       

 

Тақырып:   « Үстеулер» 

            Үстеулер құрамына қарай негізгі түбір үстеулер, туынды түбір үстеулер және күрделі түбір үстеулер болып үшке бөлінеді.

   1. Негізгі үстеулерге қазіргі кезде құрамы жағынан түбір және қосымшаға бөлшектеуге

келмейтін үстеулер жатады.  Мысалы: жылдам, тез, ақырын, ерте, кеш, бұрын, жорта, жоғары, төмен, қазір т.б.

 1)  -ша,-ше:   адамша, балаша, көзінше, ескіше, бұлбұлша.

 2) -лай-,-лей, -дай, -дей,-тай, -тей: шікілей, қыстай, осылай,ақшалай.

 3) - дайын,-дейін, -тайын,- тейін: тотыдайын (таранған), бұлақтайын (сарқылдап).

 4) –шама, -шеме, -шалық,-шелік  құранды жұрнақтар: осыншама (сөйледі), соншалық

      қуанды), осыншалық  (жүру).

 5) – майынша, -мейінше, байынша,-бейінше,- пайынша,-пейінше құранды жұрнақтар.

     айтпайынша (келмейді), оқымайынша (білмейді), тыңдамайынша (түсінбейді).

 

Түрлері (Типы)		Мысалдар (Примеры)
І. Тұлғасына қарай (По способу образования)	1. Негізгі (Непроизводные)	әрең, әзер (еле), әрі (туда, дальше), бері (сюда), дәл (точно), сәл (чуть-чуть).
	2. Туынды (Производные)	ескіше (по старинному), мұнша (настолько), жаяулап (пешком), астыртын (подпольно).
ІІ. Құрамына қарай (По составу)	1. Дара (Простые)	ерте (рано), кеш (поздно), тым (слишком), ерекше (особенно), басқаша (по другому), қыстай (всю зиму), кешке (вечером).
	2. Күрделі (Сложные)	а) биыл (в этом году), бүгін (сегодня), бірталай, біраз (немало) ә) анда-санда (временами), қысы-жазы (зимой и летом) б) алдын-ала (заранее), күні кеше (только вчера)
ІІІ. Мағынасына қарай (По значению)	1. Мезгіл (Времени) қашан? (когда?), қашаннан? (с каких пор?)	кеше (вчера), бүгін (сегодня), ертең (завтра), қазір (сейчас), кешке (вечером), ертемен (с утра), ертесіне (на завтра), таңертең (утром), түнеугүні (тогда), жаздыгүні (летом), биыл (в этом году), былтыр (в прошлом году), анда-санда (временами).
	2. Мекен (Места) қайда? (где? куда?), қайдан? (откуда?)	әрі (туда), бері (сюда), жоғары (на верху), төмен (внизу), алға (вперед), артқа (назад), ішке (во внутрь), іште (внутри), ілгері (вперед), мұнда (здесь), сонда (там).
	3. Мөлшер (Количества и меры) қанша? қаншама? (сколько?), қаншадан? (по скольку?)	сонша, соншама (столько?), онша (не очень), едәуір (значительно, намного), бірталай (немало), бір-бірден (по одному).
	4. Сын-бейне (Образа и способа действия) қалай? қалайша? (как?), қайтіп? (каким образом? каким способом?)	әрең, әзер (еле), дереу (тотчас), жедел, шапшаң, тез, жылдам (быстро), кенет (вдруг), түгел (все), ауызша (устно), өзгеше (по другому), осылай (так), тікелей (непосредственно), бірге (вместе), зорға (насилу).
	5. Күшейту (Усилительные) қалай? (как?), қайтіп? (каким образом?),  қандай? (какой?)	аса (очень), нағыз (настоящий), ең (самый), тым (слишком), айырықша (особенный), әбден (совсем, окончательно).орасан зор, әрең, керемет, дәл, сәл,     кілең, әнтек, мүлдем, ерен, тым, ылғи, кілең, өңкей.
	6. Мақсат (Цели) неге? (зачем?), не үшін?  (для чего?),  не мақсатпен? (с какой целью?)	әдейі, біле тұра (специально), жорта (нарочно), қасақана (назло).
	7. Себеп-салдар (Причины и следствия) нелікпен? (почему? отчего?),  не себепті? (по какой причине?), қалай? (как?)	бекерге (напрасно), босқа, текке (зря), амалсыздан (вынужденно), лажсыздан, шарасыздан (поневоле).
	8. Топтау (Разделительности) қалай? қаншалап? (как?)	екеулеп (вдвоем), бір-бірлеп (по-одному), он-ондап (по-десять), аз-аздан (по-немножку), бас-басына (на каждого), жұп-жұбымен (по-парам), рет-ретімен (по-порядку).

 

 1 - жаттығу.   Көркем  әдебиеттерден алынған мысалдардан үстеулерді тауып, үстеудің қай түріне жататынын ажыратыңдар.

1.   Ерте ояндым, жете алмадым. (Абай).

3.   Оның еміс- еміс білетіндері – қызыл балықтар ғана.  (Ғ.Сланов).

4.   Әубәкір оны жүр - жүрлеп сүйрей бастады. (Ғ.Мұстафин).

5.   Сен бүгін сонда барып қон да, ертең осында қайтіп кел. (С.Мұқанов).

6.   Амантай алда, Асқар кейінірек келе жатыр.  (С.Мұқанов).

7.   Мынау тіпті ұнамсыз екен. (Ғ.Мұстафин).

8.   Сенің басыңа күн туып қалғанын біз бірден – ақ сездік. (Ғ.Сланов).

9.   Ботагөз көрпесін кеудесіне шейін ғана жамылып , беті ашық, шалқасынан ұйықтап жатыр екен.  (С.Мұқанов).

10.   Бұрышта шоқшиып жүресінен отырған бір адам көзіне елестей кетті. (С.Мұқанов).