Сабақтың жоспары I. Сабақтың тақырыбы

1. 
   Білімділік: Оқушыларға азотты органикалық қосылыстардың алғашқы өнімі ретінде аминдер туралы түсінік беру.
   
2. 
   Дамытушылық: Молекуладағы атомдардың өзара әсерлесуін анилин мысалында тағы да қайталап, тереңдете түсуі.
   
3. 
   Тәрбиелік: Аминдердің алынуына, электрондық құрылысына, негізделе халық шаруашылығындағы маңызына тоқталу.
   

1. 
   Үй тапсырмасын сұрау: 1.Целлюлоза мен крахмалдың арасында қандай айырмашылықтар бар?
   

3. Целлюлоза қайда қолданылады?

4. Көмірсулардың адам тіршілігіндегі маңызы қандай?

III. Жаңа сабақ: Аминдер дегеніміз- аммиак (NH₃) молекуласындағы бір,екі немесе үш сутек атомдарының орнын көмірсутек радикалдары басқан өнімдер.

Аминдер аммиак (NH₃) молекуласындағы сутек атомдарының орнын басқан радикалдарының санына қарай үш топқа бөлінеді:

C₂H₅ C₂ H₅

• 
  NH₂ тобы – амин тобы деп аталады. Аминдерді аммиак туындысы ретінде немесе көмірсутек туындысы ретінде қарастыруға болады.
  

СН –NH₂ метиламин немесе аминометан

NH₂

Изопропиламин немесе 2- аминопропан
Изомериясы: Аминдерде тізбек және радикалдың орналасу изомериясы болады.

1.Көміртек тізбегі изомериясы. H3C H3C C – NH2 H3C H3C – CH – CH2 – CH3 NH2 H3C – CH2 – CH2 – CH2 – NH2

2.Амин тобының орналасуы бойынша біріншілік, екіншілік, үшіншілік деп бөлінеді. CH3 – H2C – N – CH2 – CH3 H CH3 – N – C2H5 CH3

C₄H₁₁N

1. 
   Ауада жануы:
   

2. 
   Суда ерігенде ерітіндісіне лакмус тамызсақ, сілтіге тән реакцияны көрсетеді. Демек, аммоний гидроксиді тәрізді орынбасқан метил аммоний гидроксиді түзілетінін көреміз.
   

Н H +

СН₃ – N : + Н⁺ ОН^-  СН₃ – N – H OH ^–

Н

H

метиламин метиламмоний

гидрооксиді

3. 
   Қышқылдармен әректтесіп, тұз түзеді (бейтараптану реакциясы).
   

Үйге тапсырма беру:

1. 
   § 27. Аминдер. 127-128 беттер;
   
2. 
   Аминдер деп қандай заттарды айтамыз ?
   

3. Пәнге белсене қатысып сұрақтарға тиісті жауап бергені үшін, үй тапсырмасын дәптерге жазбаша орындап және сыныпта айтқаны үшін бағалап сынып журналына, оқушы күнделігіне қою.

1. 
   Білімділік: Оқушыларға аминқышқылдары, олардың түрлері, алыну әдістері, химиялық қасиеттері және маңызы туралы мейлінше кең мағлұмат беру
   
2. 
   Дамытушылық: Аминқышқылдарының кейбір өкілдеріне назар аудартып, тереңдете түсу.
   
3. 
   Тәрбиелік: Білім алуға ынтасын арттыру.
   

1. Қ.Н. Сақариянова, М.Б. Усманова, Б.Н. Сахариева, Р.С. Рақышева.«Химия», оқыту әдістемесі; Алматы «Атамұра» 2005 жыл.

2. Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова «Химия» (қоғамдық-гуманитарлық бағыт) Алматы «Мектеп» 2007 жыл.

3. Кожарева М.Е. «Химиядан анықтамалық материалдар» Жоғары оқу орнына түсуші талапкерлерге; Алматы «Өнер» 2004 жыл.

1. 
   Үй тапсырмасын сұрау:
   

1. Аминдер деп қандай заттарды айтамыз ?

2. Аминдердің суда еруін және қышқылдармен әректтесуін қалай түсіндіруге болады. Мысал келтіріңіздер.

3. Не себепті аммиакқа қарағанда метиламиннің негіздік қсиеті басым болады?

4. Қандай қасиетіне байланысты органикалық негз деп аталады?

5. Анилинді алу реакциясы қалай аталады?

n, m – көбіне 1-ге немесе 2-ге тең болады.

Аминқышқылдары құрамындағы:

а) Функционалдық топтардың санына қарай жіктеледі:

моноаминдикарбон диаминмонокарбон моноаминдикарбон

қышқылы қышқылы қышқылдары

ә) амин тобының орналасуына қарай жіктеледі:

y B L //

Н₃С – Н₂С – НС – С

\

NH₂ ОН

L – аминқышқылы

О

y B L //

NH₂ ОН

B – аминқышқылы

О

y B L //

NH₂ ОН

y – аминқышқылы
Біздің қарастырғанымыз құрамында бір амин тобы – NH₂ және бір карбоксил тобы - CООН бар қарапайым, қаныққан қатардағы аминқышқылдар. Оларды молекула құрамындағы радикалдың сутек атомының біреуінің орнын – NH₂ амин тобы басқан карбон қышқылдары деп қарауға болады. Аминқышқылдары тарихи қалыптасқан жүйе бойынша атау үшін карбоксил тобынан кейінгі көміртектен бастап, грек әріптерімен белгілейді де, сол әріптердің көмегімен амин тобының орнын көрсетеді.

Одан басқа табиғатта кездесетін түрлерінің тривиалдық атаулары да болады. Мысалы: NH₂CH₂ – COOH – глицин қышқылы (аминсірке қышқылы) (11- кесте)

а) көміртек тізбегі изомері:

б y B L

Н₃С – Н₂С – СН – CН₂ - СООН

B – аминвалериан қышқылы

y B L

B амин - B – метилмай қышқылы

y B L

NH₂ CH₃

B – амин – L – метилмаймай қышқылы
б) класс аралық изомер:

О

B L //

\

ОСН₃

метил эфирі

//

Н₂С - С

NH₂ ОС₂Н₅

Практикада аминқышқылдарын көбіне белоктарды гидролиздеу арқылы алады, ал қоспадан бөліп алу үшін хромотаграфия әдісі қолданылады. Синтездік алыну әдісі органикалық заттар арасындағы генетикалық байланысқа негізделген:

СН₃СООН + Сl₂  СН₂ – СООН + НСl

сірке қышқылы Сl

хлорсірке қышқылы
СН₂ – СООН + NH₃  CH₂ – CОНН + НСl

Cl NH₂

хлорсірке қышқылы аминсірке қышқылы
Физикалық қасиеттері. Аминқышқылдыры – суда еритін түссіз кристалл заттар, балқу температурасы 230-300°С. Көпшілік B – аминқышқылдарының дәмі тәтті болады.
Химиялық қасиеттері: Аминқышқылдарында екі түрлі функционалдық топтар болғандықтан, химиялық қасиеттерін төмендегідей жіктеп қарастырамыз:

H2N

COOH

– R –

1. 
   Негіздермен әректтесуі (қышқыл ретінде):
   

Н₂С – СООН + NаОН Н₂С – СООNа + Н₂О

NH₂ NH₂
аминсірке қышқылы аминсірке қышқылының

(глицин) Na тұзы, Na-дің глицинаты

2. 
   Қышқылдармен әрекеттесуі (негіз ретінде):
   

O

//

NH₂ NH₃ OH

аминсірке қышқылы аминсірке қышқылының

(глицин) хлориді (тұз)
Сөйтіп аминқышқылдары екі жақты қасиет көрсететін органикалық екідайлы қосылыстар.

3. 
   Ортаның ( қышқыл немесе сілті) өзгеруіне байланысты аминқышқылдарының молекуласы ионданады:
   

O O O

OH R O^- R O^-

қышқыл орта бейтарап орта сілтілік орта
Егер амин тобы мен карбоксил топтарының саны тең болса, онда аминқышқылдары бейтарап орта көрсетеді, егер біреуінің саны көбірек болса, онда ондай аминқышқылдарының ортасы да фунуционалдық топтың түріне қарай негіздік немесе қышқылдық болады.

4. 
   Аминқышқылдары өзара әректтесіп, петидтер түзеді:
   

R – CH – COOH + R₁ – CH – COOH 

NH₂ NH₂

_ _ _

R – CH – C – N – CH – COOH + H₂O

NH₂ R₁

пептидтік (амидтік) байланыс

Аминқышқылдары өзара әректтескенде түзілген:

байланысы пептидтік немесе амидтік байланыс деп аталады. Түзілген қосылысты бірінші қышқылдың тривиалдық атына –ил- жұрнағын жалғап, соңғысын сол қалпында қосып атайды.

Түзілген затта амин және карбоксил тобы болғандықтан, ол екі жағынан тағы да аминқышқылдарын қосып алады. Осындай реакция нәтижесінде көп аминқышқылды буындары бар молекулалар түзіледі. Олар полипептидтер деп аталады.

Аминқышқылдарының маңызы. Аминқышқылдары адам және жануарлар организмінде белоктың құрамына кіретін тіршілік үшін аса маңызды заттар.Бұл мақсат үшін аминқышқылдарын тікелей тағамнан алады немесе организм өзі синтездейді. Осыған байланысты аминқышқылдары екі топқа бөлінеді:

1. 
   алмасатын аминқышқылдары- адам организмінде синтезделеді. Оған: глицин, аланин, глутамин, серин, аспарагин, тирозин, аргинин, пролин жатады.
   
2. 
   алмаспайтын аминқышқылдары- саны – 9. Адам организмінде синтезделмейді, жануар текті белоктары бар тағам арқылы қабылданады. Оған. Валин, лейцин, фенилаланин, изолейцин, лизин, треонин, метионин, гистидин, триптофан, цистейн жатады.
   

R – CH – COOH NH2

Үйге тапсырма беру:

§ 28. Аминқышқылдары. 132-135 беттер;

Пәнге белсене қатысып сұрақтарға тиісті жауап бергені үшін, үй тапсырмасын дәптерге жазбаша орындап және сыныпта айтқаны үшін бағалап сынып журналына, оқушы күнделігіне қою.

1. 
   Білімділік: Оқушыларға құрылыс теориясының негізгі ережелерімен таныстыра отырып, құрылымдық формуланың маңызын түсіндіру, мейлінше кең мағлұмат беру
   

1. Қ.Н. Сақариянова, М.Б. Усманова, Б.Н. Сахариева, Р.С. Рақышева.«Химия», оқыту әдістемесі; Алматы «Атамұра» 2005 жыл.

2. Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова «Химия» (қоғамдық-гуманитарлық бағыт) Алматы «Мектеп» 2007 жыл.

3. Кожарева М.Е. «Химиядан анықтамалық материалдар» Жоғары оқу орнына түсуші талапкерлерге; Алматы «Өнер» 2004 жыл.

4. №1,2,3 анықтама материал (Органикалық заттардың құрылысы)

5.Э.Франклендтің өмірбаяны мен портреті.

6.А.С.Купердің өмірбаяны мен портреті.

7.А.М. Бутлеровтың өмірбаяны мен портреті.

8. Ф.А. Кекуленің өмірбаяны мен автопортреті.

II. Сабақтың барысы.

Ұйымдастыру: Оқушылармен сәлемдесу, оларды тізім бойынша түгендеу. Сабаққа дайындықтарын тексеру.

2. 
   Үй тапсырмасын сұрау:
   

2. Органикалық заттардың саны қанша?

3. Бейорганикалық заттар жөніндегі білімді периодтық заң мен элементтердің периодтық кестесін бір жүйеге келтіріп қорытындылаған кім?

III. Жаңа сабақ: Заттардың құрылысын зерттеудегі органикалық химияның даму тарихын төмендегідей кезеңдерге бөлуге болады.

а) органикалық заттардың құрылыс теориясына дейінгі кезең.(ХІХ ғ. 30-40 ж. аралығы)

ә) заттардың химиялық құрылыс теориясы және стереохимия туралы теорияның дәірі (ХІХ ғ. 40-60 ж аралығы)

б) заттардың құрылысы туралы электрондық және кванттық механиалық көзқарастардың қалыптасқан кезеңі (ХІХ ғ. 60ж. Бастап бүгінгі күнге дейін.)

1860 ж дейін зат құрылымын түсіндіретін теория болмады.Бұл кезде химияның дамуына ағылшын ғалымы К.Э. Франкландтың жұмыстары өз әсерін тигізді. Ол атомистика идеяларына сүйене отырып, 1853 ж «валенттілік » түсінігін енгізді. Және неміс ғалымы А.Кекуле органикалық қосылыстардағы көміртектің 4 валенттілігін және көміртек атомдарының өзара тізбек құрып байланыса алатындығын дәлелдеді. Шотланд химигі А.Купер химиялық қосылыстардың құрылысын қазір қолданып жүрген сызықтар арқылы кескндеу жүйесін ұсынды.

А.М. Бутлеров осындай алдыңғы қатарлы жетістіктерді өз теориясында дұрыс пайдалана білді. 1861 ж А.М. Бутлеров органикалық қослыстардың құрылыс теориясына «молекулалық құрылым» туралы жаңа мағұлмат енгізуді ұсынып, химилық құрылыс теориясын дамытты.

1861 ж Қазан университетінің профессоры Александр Михаилович бутлеров органикалық химияның қарыштап дамуына жол ашқан жаңа теорияның негізін қалады. Химиялық құрылыс теориясының ережелерін төмендегідей тұжырымдады.

1. Молекулада атомдар ретсіз орналаспайды, олар өздерінің валенттілігіне сәйкес өзара бірімен-бірі белгілі тәртіппен байланысады.

Н

І Метан молекуласындағы атомдар қандай

І сызықшамен белгілей отырып көрсетеміз.

Н

2.Заттардың қасиеттері молекула құрамына қандай элементтің атомдары және қанша мөлшерде кіргеніне ғана байланысты емес, сол сияқты молекуладағы атомдардың байланысу ретіне тәуелді болады.

4.Заттың молекула құрылысынв байланысты қасиеттерін болжауға немесе керісінше қасиеттеріне байланысты молекула құрылысын анықтауға болады.

Молекуладағы атомдардың байланысу реті көрсетілген химиялық формула құрылымдық немесе құрылыс формуласы деп атайды.

Құрылыс териясының одан әрі қарай дамуы мына төмендегі бағыттармен сипатталады.

а) молекуладағы атомдар кеңістікте орналасуы;

ә) атомдардың құрылысы ;

б) химиялық байланыстардың электрондық табиғаты.

IV. Сабақты бекіту:

Үйге тапсырма беру:

Пәнге белсене қатысып сұрақтарға тиісті жауап бергені үшін, үй тапсырмасын дәптерге жазбаша орындап және сыныпта айтқаны үшін бағалап сынып журналына, оқушы күнделігіне қою.

1. 
   Білімділік: Оқушылардың назарына «гомология, гомологтық қатар, изомерия» ұғымдарын түсіндіріп, қалыптастыру.
   

1. Қ.Н. Сақариянова, М.Б. Усманова, Б.Н. Сахариева, Р.С Рақышева.«Химия», оқыту әдістемесі; Алматы «Атамұра» 2005 жыл.

2. Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова «Химия» (қоғамдық-гуманитарлық бағыт) Алматы «Мектеп» 2007 жыл.

3. Кожарева М.Е. «Химиядан анықтамалық материалдар» Жоғары оқу орнына түсуші талапкерлерге; Алматы «Өнер» 2004 жыл.

4. 1 кесте Алкандар мен бір атомды қаныққан спирттердің гомологтық қатарлары.

5. 1-сызбанұсқа (изомерия)

2. 
   Үй тапсырмасын сұрау:
   

2. Гибридтену қалай жүзеге асады? (sp³ , sp² , sp)

3. А.М.Бутлеровтың түсіндіруінше «химиялық құрылыс » дегеніміз не?

III. Жаңа сабақ: Ең алғаш ұқсас топ ретінде бір атомды қаныққан спирттер қатары белгілі болды. 1842 ж. Я.Шиль химик спирттердің бір мүшесінен келесіне өткен сайын қайнау температурасының біртіндеп артатындығын анықтаса, бір жылдан соң фрацуз химигі Ж.Дюма бір-бірінен СН₂ тобына айырмашылығы бар қаныққан қышқылдар қатарын анықтады.

Ал 1844 жылы Шарль Жерар бұл құбылыстар органикалық құбылыстарға тән жалпы заңдылықтардың бір көріністері екендігін атап көрсетіп,

« гомология » терминін енгізді.

Құрылысы және соған байланысты қасиеттері ұқсас, бір-бірінен бір немесе бірнеше СН₂ - тобына айырмашылығы бар қатарды гомологтық қатар деп атайды. («Гомос» - бірдей, «логос» - орын ). Ал СН₂ тобын гомологтық айырымы деп атайды.

Гомологтық қатар дегеніміз біртұтас ұғым. Бұл қатардағы заттардың құрылыстары ұқсас болуы мен бірге молекула құрамдары жақын, қасиеттері ұқсас болады.

1- кесте

Органикалық қосылыстарға тән тағы бір құбылыс- изомерия құбылысы. Ең алғаш рет «изомерия» ұғымын ғылымға енгізген – Швед ғалымы И.Я. Бецелиус. Ол құрамдары бірдей, біраққасиеттері әртүрлі жүзім және шарап қышқылдарын тапқан еді. Міне осы кезден бастап, құрамдары бірдей, бірақ қосылыстары әр түрлі болғандықтан, қасиеттері де өзгеше болатын заттарды изомерлер деп атайды. «Изомерия» деген ұғым – гректің изос – «бірдей», «біркелкі», мерос- «бөлшек», «бөлік» деген сөздерінен біріктірліп алынған.

1. 
   сызбанұсқа
   

2 - кесте

Үйге тапсырма беру:

Пәнге белсене қатысып сұрақтарға тиісті жауап бергені үшін, үй тапсырмасын дәптерге жазбаша орындап және сыныпта айтқаны үшін бағалап сынып журналына, оқушы күнделігіне қою.

Молекула құрамы бірдей, бірақ құрылыстары әр түрлі болғандықтан, қасиеттері де –згеше болатын заттарды изомерлер деп атайды.