Дәріс № 11 Сабақтың тақырыбы: Жасушалық және организмнің деңгейінде клондау технологиясы

1.Клондау әдістері.

2. Өсімдіктер мен жануарлардың сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерді сақтау және насихаттау бойынша әдістерді клондауға пайдалану.
Будандастыру — малдың тұқым қуалаушылық жене өзгер-гіштік қасиеттеріне күшті әсер ететін, адам баласының ежелден қолданып келген тәсілі. Будандастыру малдың нәсілдік қасиеттерін түбегейлі өзгерте алады, жаңа комбинативтік (қисынды құрастырылған) өзгергіштікті туғызып, нәсілдік қасиетті биологиялық тұрғыдан байытады, малдың дене бітімінің мықтылығын арттырады жене гетерозис құбылысының пайда болуына қолайлы жағдай туғызады. 

Будандастыру мал өсіруде өте кең тараған тәсіл. Оның ұғымының алғашқы ғылыми анықтамасын сонау XIX ғасырда Ч. Дарвин берген болатын. Қазіргі уақытта будандастыру деп белгілі бір мақсатпен екі мал тұқымы өкілдерін бір-бірімен шағылыстыруды, сонымен қатар будандарды өзара немесе басқа топтармен шағылыстыруды айтады. Будан деп екі тұқым өкілдерін шағылыстырудан туған малды атайды. 

Будандастыру — жануарлардың тұқым қуалайтын белгілерін тез өзгертудің барынша тиімді әдісі ғана емес, сонымен бірге, жаңа мол өнімді тұқымдар шығарудың да тиімді әдісі. 
Будандыстырудың табысқа жетуі бастапқы тұқымдарды дұрыс тандай білуге, будандастырудың мақсаттары мен түріне; ұрпағының қасиеттеріне қарай тексерілген жақсы аталықтарды жұптастыруға; будан мал үшін жақсы азықтандыру және күтіп-бағу жағдайларын жасауға байланысты. 
Будандастыру мал шаруашылығында еретеден-ақ қолданылып келеді. Халықтың Шығыстан Батыс Европаға қоныс аударуы, славяндардың ата-тектерінің Шығыс халықтарымен сауда байланыстарын орнатуы жануарлардың, ең алдымен жылқының әр түрлі тұқымдарын сұрапыл түрде будандастыруға түрткі болды. Орта ғасырлардың өзінде-ақ Батыс Еуропаға шығыс жылқылары кеңінен ене бастаған, сөйтіп олар жегілетін және салт мінетін жылқылардың бастамасы болған. Бұдан сәл ертерек Испанияда будандастыру жергілікті қылшық жүнді қойларды жақсарту үшін қолданылды, оларды мериностармен жұптастырған. 
Будандастыру ХVІІІ ғасырдың аяғында және XIX ғасырда капитализм дами бастаған кезеңде кеңінен қолданылды. Англияда адамдардың бір ұрпағы ішінде будандастырудың көмегімен ірі қараның, шошқаның, қойдың, жылқының 60-қа жуық тұқымы шығарылды. Жануарлардың жаңа тұқымдарын шығару әдісі ретінде будандастыру, сондай-ақ, Ресейде, Швейцарияда, Францияда және басқа да елдерде қолданылды. Стихиялы түрде өмірге келгендіктен, мал өсірудің бұл әдісінің бастапқыда ғылыми негізі болмады. Кейінірек будандастырудың мәні және мал өнімділігін жетілдірудегі оның маңызы туралы әр түрлі теориялар пайда бола бастады. Юстинус тұқымдардың константтығы теориясын ұсынды. Ол жануарлар тұқымына табиғат тұқым қуалаушылықтың мызғымас күшін берген деп есептеді және ол жануар тұқымының құндылығын екі жолмен анықтады: шығу тегінің тазалығы және жаратылуының ұзақтығы, яғни тұқымның шығу тегі неғұрлым таза болса және ол неғұрлым ертерек жаратылған болса, ол соғұрлым құнды болмақ. Алайда мұндай таза константты, шығу тегі таза жануарлар болмайды, оның үстіне олардың мал шаруашылығына керегі де жоқ. Сонсон мен Ноден будандастыру ретсіз өзгергіштікті туғызады деп көрсетті. Ол замандағы көптеген селекциөнерлер тұқымды жақсарту немесе жаңа тұқым шығару үшін будандастыру әдісін қолданудан қауіптенді. Ч. Дарвиннің айтуынша, олар шығу тегі әр түрлі тұқымдардың бағалы қасиеттерін бойына сіңірген жаңа тұқымдарды шығару мүмкін емес деген жабайы сенімде болып, таза қан және тұқымның константтығы теориясынан ажырай алмады. 

Бұдан кейінгі тұқым шығару жұмыстары мұндай қауіптерді серпіп тастап, мал өсірудің аса бағалы әдісі ретінде будандас-тырудың ғылыми негіздерін жасады. Орыс зоотехниясының классиктері П.Н. Кулешов, М.Ф. Иванов, Е.Ф. Лискун, Д.А. Кисловский және басқалары будандастырудың ғылыми биологиялық негіздерін талдауға зор үлес қосты. П.Н. Кулешовтың дәл айтқанындай, будандастыру дегеніміз ескі түбірлерге жаңа өскіндерді телу және бұл телуден ауыл шаруашылығы мақсаттары үшін едәуір пайдалы тұқымдар алу деген сөз. 

4. Гетерозис құбылысын барынша пайдалану. 

Сіңіре будандастыру деп кең мағынада бір тұқымдық топтын, негізгі өнімдік белгі, қасиеттерін екінші тұқымдық топтың қасиеттерімен ауыстыруды, яғни өнімі төмен жергілікті тұқымды өнім сапасы мен саны жоғары тұқыммен будандастыру арқылы түбегейлі өзгертуді айтады. Ол үшін жергілікті тұқымның және әр келесі ұрпақтың аналықтарын бірнеше ұрпақ бойы тек жақсартқыш тұқымның аталығымен шағылыстырады. Осы ретте жергілікті тұқымды-жақсартылатын, өнімі мол тұқымды-жақсартқыш тұқым деп атайды. Сонымен, сіңіре будандастырудың нәтижесінде жергілікті тұқым түбегейлі өзгеріп, жақсартқыш тұқымға ұқсас мол өнімді мал тобы құрылады. Оның бірте-бірте тіпті жаңа тұқымға айналуы да мүмкін. 

Бірқатар ұрпақта сіңіру жылдамдығы тұқым қуалайтын белгілер жұбының санына байланысты, будандастырылатын тұқымдарды осыларға қарап ажыратады. Будандастыруға мұндай белгілер қаншама аз қатысатын болса, сіңіру соншама тезірек жүреді. Бір тұқымның екінші тұқымды толық сіңіруі кездеспейді деуге болады. Бірде-бір селекциөнер будандастыру барысында алдына мұндай міңдет қоймайды. III-ІV ұрпақтың жоғары қанды будандары міндетті түрде аборигендік жергілікті малдың бағалы қасиеттерін — төзімділігін, өсірілетін ауданға бейімделгіштігін сақтауы тиіс. Аз өнімді белгілі бір тұқымға жатпайтын ірі қара табынын зауыттық таза тұқымды табынға айналдыру үшін 22 жыл (4-5 ұрпақ) қажет болады. Бұл процесс шошқада 6-7 жылға, қойда — 4-5 жылға созылады. 

Түзетуші (кірістіре, қан араластыра) будандастыру. Түзетуші немесе кірістіре будандастыру дегеніміз — қолда бар зауыттық тұқымның өнімділік және асыл тұқымдық қасиеттерін одан әрі жетілдіру үшін жүргізіледі. Яғни түзетуші (қан араластыра) немесе кірістіре будандастыру — жалпы өнімділік қасиеттері жақсы, жергілікті жағдайға бейімделген мал тұқымының негізгі қалпын сақтай отырып, тез арада кейбір кемшіліктерін жою немесе кейбір өнімділік белгілерін жедел жетілдіру үшін қолданылады. 

Дегенмен де қан араластыру әдісін қолданғанда аса сақтық, білгірлік керек. Себебі бұл будандастыруда тұқымдар "жақсар-тылатын" екіншісін — "жақсартқыш" деп шартты түрде ғана бөлінеді. Әйтпесе, жергілікті тұқымның жақсы жақтары көп. Сондықтан жақсартқыш тұқымға мән бермеушілік, будандарды ретсіз пайдалану мен кездейсоқ жұптау жергілікті мал тұқымын жақсартудың орнына, аздыруға әкеп соқтыратыны әр уақытта есте болуы керек. 

Кірістіре будандастыруды пайдалануда жануарларды негізгі белгілері жөнінен қатаң сұрыптап, жұп тандайды, өйткені будандардың бәрі бірдей бағалы бола бермейді, көбіне күшті өзгергіштік байқалады. Сондықтан олардың жақсыларын таңдай білу керек. Кіріспе будандастыру арқылы қазіргі тұқымдардың бәрі дерлік жақсартылған. Бестужев тұқымын шығаруда бірқатар шетелдік тұқымдардың қанын құю әлднеше рет қолданылғаны жоғарыда айтылады. Симментал және вильстермаш малының қанын құю бестужев тұқымының бағалы қасиеттерін жетілдіруге зор ықпал етті. Сонымен қатар кейде кірістіре будандастыру әдісі жануарлардың жаңа тұқымын шығаруға да мүмкіндік береді. 
Қазіргі кезде жоғары сапалы шошқа етіне деген сұраныстың артуы олармен жүргізілетін, селекция әдістерін жетілдіруді, тұқымды таза өсіру, сондай-ақ әр түрлі тұқымдарды будан¬дастыру жолымен синтетикалық іздер калыптастыруды, олардың негізінде шошқаның жаңа етті тұқымдары мен гибрид типтерін шығаруды қажет етеді. Мұндай жұмысты көптеген ғылыми мекемелер ойдағыдай жүргізуде. Ростов облысында П.Е. Ладанның басшылығымен етті шошканың дон және ростов шошқалары деген екі тобы шығарылған. Дон шошқасы тез жетілгіштігіне және жақсы көбею қасиеттеріне қарай мұқият сұрыпталған солтүстік кавказ тұқымы мен етінің сапасы өте жақсы, бірақ дене бітімі аса нәзік пьетрен тұқымының аталық іздерін будандастыру нәтижесінде шығарылған. 
Жаңа тұқымның стандарттары да жасалған. Бақылау үшін бордакылауға қойьшған төлдің тәулігіне қосатын орташа массасы 670-700 г, 1 кг қосымша массаға жұмсалатын азық — 3,8-3,9 азық өлшемі, 4-9 ай аралығындағы торайлардың сойыс шығымы (массасы 100 кг) - 62-63%. Ресейде В.Т. Гориннің, П.И. Корнеевтің, В.Д. Кабановтың және т.б. басшылығымен 73 базалық шаруашылықтарда өнеркәсіптік технология жағдайларындағы гибридтеу жүйесінде пайдалануға жарамды шошқаның арнайы етті тұқымын шығаруға бағытталған жұмыс аяқталып келеді. Мұнда бордақылауда жануарлар тәулігіне 700-750 г салмақ қосады, 1 кг қосымша салмаққа 3,8-3,9 азық өлшемі жұмсалады. Тұқымда 5 аймақгық тип калыптастырылған. 
Зауыттық, тұқым түзуші будандастыру. Бұл әдіс мал тұқымын шығару үшін қолданылады. Қазіргі мал тұқымдарының басым көпшілігі будандастырудың осы түрімен шығарылған. Зауыттық будандастыру жаңа мал тұқымын шығару тәсілдерінің ішіндегі ұтымдысы болғанымен, оны іске асыру өте күрделі, қоғамнан қажетті мөлшерде қаражат бөлуді, тыянақты білімділікті және іскерлікті талап етеді. Осыған орай, мал тұқымын шығару жұмысы қоғамның әлеуметтік-экономикалық сұранысы негізінде, белгілі бір жоспармен жүргізіледі. 

Зауыттық будандастырудың қалыпты бір жолы болмайды. Ол будандастырылуға қатысқан мал тұқымдарының саны мен сапасына қарай және жергілікті жер жағдайы мен бағып-күту, азықтандыру ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп тұрады. 

1.Болашақ жаңа тұқымның ұнамды типі белгіленеді. Мұнда қоғамның экономикалық қажеттігінен туып отырған жаңа талап, қалаған өнім бағытындағы мал тұқымдарының табиғи биологиялық мүмкіншіліктері және мал азықтандыру, бағып-күтудің нақтылы жағдайлары басшылыққа алына отырып, болашақ жаңа тұқым малының дене бітімі, өнімдік ерекшеліктері (жергілікті тұқымнан артықшылықтары) нақтылы анықталады. 

2. Будандастырылатын мал тұқымдарын, олардың ұнамды өкілдерін және жұмыс жүргізілетін шаруашылыктарды таңдап, бел-гілеу. Будандастыруға қатысатын мал санына байланысты зауыттық будандастыруда қарапайым (екі-ақ тұқым қатысса) және күрделі (бірнеше тұқым қатысса) деп екі түрге бөлінеді. Осы арада "Қайсысы дұрыс?" - деген занды сұрақ туады. Бұл селекциөнерлердің алдына қойған мақсаты мен будандас-тырылатын мал тұқымдарының өнімдік ерекшеліктеріне байланысты.

Дәріс № 12