Семинар сабағы 15 сағат Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ожсөЖ) 45 сағат

Дәріс №16

Түркеш қағанаты 704-756 жылдар аралығында өмір сүрді. Бұл кезде Жетісу аймағында араб басқыншыларына қарсы күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда Түркеш қағанаты билеушілерінің негізін қалаушы Үшелік-қаған. Оның билік жүргізген кезі-699-706 жылдар. Ол Жетісудан Батыс Түрік билеушісі Бөрішадты қуып, Ташкенттен Турфанға және Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін орнатты. Оның басты саяси орталығы-Шу өзені бойындағы Күнгүт қаласы. Үшелік елді 20 ұлысқа бөліп, олардың әр қайсысында 7 мыңнан әскер ұстады.

705 жылы арабтар шабуыл жасап, Әмударияның шығысындағы Мауереннахрды жаулап алуға кірісті. Хорасанды билеуші Күтеиб-ибн-Мүсілім Балхы жерін басып алып, Бұхараға аттанады. Осындай қиын кезеңде түргештер Соғды еліне көмекке келеді, Күтеибке тойтарыс береді. 709 жылы Күтеиб Мауереннахрға қайтадан жорық ұйымдастырады. Ол Соғдиана патшасы Тархунды алдап, оны түріктердің көмегінен бастартуға мәжбүр етеді, сөйтіп Бұхараны басып алады.

Түркеш қағанатында Үшелік өлгеннен кейін билеуші оның баласы Сақал-қаған болды. Оның ел билеген кезі 706-711 жылдар. Бұл кезде елдің ішкі және сыртқы жағдайы өте күрделі еді, бірлік болмады. Батыста түркештер соғдылармен бірігіп арабтарға қарсы күрес жүргізді. Оңтүстіктен оған Қытайдың Тан империясы, шығыстан Орталық Азия түріктері қауіп төнгізді. 711 жылы Шығыс Түрік қағанаты Қапаған Жоңғария жерінде(Болучи түбегінде) түркештерге соққы беріп, Сырдариядан өтті. Бұл кезде арабтарға қарсы самархандықтар мен Орталық Азия түріктері көтерілді. 712-713 жылдары арабтарға қарсы түріктер, соғдылар, Шаш қаласы тұрғындары және ферғаналықтар бірігіп күш көрсетті. Мауереннахрдағы араб иелігіне төніп отырған қауіпті түсінген Кутеиб Шаш қаласын өртеді, 714 жылы ол Исфиджабқа шабуыл ұйымдастырды.

Көптеген қиындықтардан кейін Түркеш қағанаты Сұлу қағанның(715-738жж.) тұсында қайта күшейе бастады. Сұлу екі майданда: Батыста арабтарға қарсы, шығыста Тан империясымен күрес жүргізді. 723 жылы түркештер Ферғана қарлұқтармен және Шаш тұрғындарымен бірігіп, арбтарға күйрете соққы берді. Дегенмен 732 жылы өз әскерлерін біріктіріп, түркештерді қирата жеңіп, Бұхара қаласын басып алды. 737 жылы Сұлу арабтарға қарсы жорық ұйымдастырып, Тохарстанға дейін жетті, бірақ кейін жеңіліп қалды. Қайтып келе жатқанда, оны өзінің әскери басшысы Баға-тархан өлтірді.

Түркеш мемлекеті өз ішіндегі күрестің нәтижесінде едәуір әлсіреді, оның осы жағдайын Тан империясы ұтымды пайдаланды. Оның Шығыс Түркістан жеріндегі билеушісі 748 жылы түркештердің басты қаласы Суябқа әскер жіберіп, оны басып алды, Шаш қаласының билеушісі өлтірілді. Оның баласы арабтардан көмек сұрады. 751 жылы Тараздың қасындағы Атлах қаласы жанында Зияд-ибн-Салых бастаған араб әскерлері мен Гао-Сяньчжи басқарған қытай әскерлерінің арасында 5 күнге созылған қырғын соғыс жүрді. Қытайлықтарға қарсы оның тылындағы қарлұқтар көтерілді. Нәтижесінде қытай әскерлері жеңіліске ұшырады. Олар Жетісуды ғана емес, Шығыс Түркістан жерін тастап кетуге мәжбүр болды. Сондай-ақ арабтар Талас жерін қалдырып, Шаш қаласына шегінде. Бірақ өз ішінен әлсіреген Түркеш мемлекеті 756 жылы құлады.

1. Түркеш қағанаты қай жылдары өмір сүрді?

2. Түркеш қағанатының ең алғашқы қағаны?

3. Түркеш қағанатының ұлы астанасы?

4. Түркеш қағанатының кіші астанасы?

2. 
   Батыста арабтардың және оңтүстікте қытайлардың агрессиялық басқыншылығынан елді құтқарған түркештердің билеушісі?
   
3. 
   Түркештердің әлсіреу себептері?
   

Дәріс №17

Тақырыптың атауы: Қарлұқ мемлекеті.

Дәрістің мақсаты:Студенттерге қарлұқтар туралы жазба деректерді талдай отырып, мемлекетінің құрылу барысы, саяси тарихы туралы мәліметтер беру.

Негізгі сұрақтар және қысқаша мазмұны: 1.Қарлұқтар туралы жазба деректер және олардың шығу тегі. 2. Мемлекеттің құрылуы. 3. Қарлұқтардың сыртқы саясаты. 4. Қарлұқ мемлекетінің әлсіреуі және құлауы.

ҮІІІ ғасырдың орта кезінде Қазақстан жеріндегі Түркеш қағанатын қарлұқтар талқандап жеңіп, оның орнына 756 жылы түркі тілді олардың тайпалары келіп орналасты. Қарлұқтар Батыс Алтайдан көшіп келіп, Жетісу жерлерін өздеріне қаратып басып алды. Қарлұқ тайпаларының әуелгі орналасқан аймағы-Батыс Алтай мен Тарбағатай арасындағы өлке.

Жазба деректерге қарағанда, Қарлұқ туралы алғашқы деректер “Суй әулеті тарихында” 581-618 жылдары кездеседі. Онда қарлұқтар өздерінің басты руының атымен Ақтағ(Алтай) баурайларында мекендеген бұлақ деп аталған.

Қарлұқ тайпалары ҮІІІ-Х ғасырларда Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдарияның орта бойына дейінгі кең байтақ жерлердің бәріне де қоныстанды. Олар Балқаш пен Ыстықкөлдің арасын, Ыстықкөлдің айналасын, Іле, Шу, Талас аңғарларын, Тянь-Шаньнің баурайларын мекендеді.

Қарлұқтардың құрамына үш ірі ру бірлестіктері кірді-бұлақ, шігіл, ташлық. Қарлұқтардың көсемдерін “жабғу” деп атаған. Олардың астанасы-Қойлық қаласы.

Қарлұқтардың бір тобы 766-775 жылдары Қашғарды басып алған, ал ҮІІІ ғасырдың аяғында олардың екінші бөлігі-Ферғанаға өзінің үстемдігін жүргізіп отырған. Қарлұқтар көбінесе ұйғырлармен және қырғыздармен соғысып тұрды. Олар батыста Мауереннахрдың араб жаулаушыларымен жан аямай күреседі. ІХ ғасырдың бас кезінде қарлұқтар арабтарға қарсы бағытталған әртүрлі қимыл-әрекеттерді белсене қолдайды. 810 жылы арабатар қарлұқтарға қарсы шабуыл жасап, Құлан(қазіргі Луговой станциясы) қаласына жетеді. 812 жылы арабатар Отырарға жорыққа шығып, қарлұқтар қолын қирата жеңеді. Олардың жабғысы қимақ еліне қашып кетуге мәжбүр болған.

840 жылы Орталық Азия даласында аса маңызды тарихи оқиға болады. Енисей қырғыздарды Ұйғыр қағанатын жойып, оның халқын Турфан аймағы мен Ганьчжоу ауданында еріксіз көшіреді. Бұл оқиғаны Исфиджаб билеушісі, қарлұқ жабғысы Білге құл Қадырхан шебер пайдаланады. Ол жабғысы Білге құл Қадырхан шебер пайдаланады. Ол жаңадан қаған атын алып, өзінің жоғарғы өкіметті алуға қақысы бар екенін ашықтан-ашық жариялайды. Бірақ осы жылы Орта Азия саманилері оған қарсы шығып, Исфиджабты басып алды. 893 жылы Самани билеушісі Исмаил-ибн-Ахмет Таразға жорық жасайды. Қарлұқ қағаны Оғұлшақ Қадырхан қорғандарымен ақырында қала құлап, халқы ислам дінін қабылдайды. Оғұлшақ өз ордасын Тараздан Қашқарға көшіреді де, саманилерге қарсы соғыс әрекеттерін одан әрі жүргізе берді. Бұған қоса Жетісу түріктері саманилердің қысымына тойтарыс беріп қоймай, олардың мемлекетіне жорықтар жасап тұрды. 904 жылы олар Мауереннахрға басып кіреді, бірақ біраздан кейін кетуге мәжбүр болады.

Дегенмен Қарлұқ қағанаты өз қолына берік саяси-экономикалық байланыс орната алмады. Ішкі қырқыс, өкіметті басып алу, қоныс-өрісті иемдену жолындағы талас-тартыс оның береке-құтын қашырды. Міне, осындай қиын жағдайда шын мәніндегі қауіп-қатер Қарлұқ қағанатына Қашқар жағынан келді. 940 жылы олар Баласағұнды басып алады да, қарлұқтар мемлекеті құлайды.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. Қарлұқтар туралы алғашқы деректер қандай атпен белгілі және қай ғасырға жатады?

2. Қарлұқтардың көсемдері қандай атаққа иеленген?

3. Қарлұқ конфедериясына кірген тайпалар?

4. Қарлұқ қағанының ордасының Тараздан Қашғарға көшірілуінің себебі неде?

5. Қарлұқ қағанаты қай жылы, қандай себептерден құлады?

жүктеу/скачать 1.07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: