Шаяхметова маржан нақыпбекқызы Болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастыру

13.00.08 – Кәсіби білім беру теориясы мен әдістемесі

Қазақстан Республикасы

Қарағанды, 2009

Жұмыс Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде орындалды.

Ғылыми жетекші: педагогика ғылымдарының докторы,

профессор Н.Ә. Мыңжанов

Ресми оппоненттер: педагогика ғылымдарының докторы, профессор Абдраман Ш.А.
педагогика ғылымдарының кандидаты

Манабаева А.Ш.

Жетекші ұйым: Еуразия гуманитарлық институты

Диссертация 2009 ж. «___» сағат Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде (100028, Қарағанды қаласы, Университет көшесі, 28, №1 кеңейтілген дәрісхана) БД 14.50.05 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады.

Диссертациямен Қарағанды мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады (100028, Қарағанды қаласы, Университет көшесі, 28).

Автореферат 2009 ж. «____» таратылды.

Диссертациялық кеңестің

Ғалым хатшысы Н.Ә. Мыңжанов

Жалпы тұлғада толеранттылықтың қалыптасуы үшін ол рухани дамудың белгілі бір сатыларынан өтуі тиіс, ал ол педагогикалық проблема болып табылады. Сондықтан 1995 жылғы 16 қарашада ЮНЕСКО-ға мүше елдер қабылдаған «Толеранттылық принциптерінің Декларациясында» білім беру саласында толеранттылық идеясын насихаттауға басымдық берілген. Педагогика ғылымында оның саласы ретінде «толеранттылық педагогикасы» даму үстінде, онда толеранттылықтың мәнін зерттеу және оны әлеуметтік норма, әлеуметтік құндылық ретінде практикаға ендіруге негізгі көңіл бөлінеді.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында, «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында» қазақстандық патриотизмге, толеранттылыққа, биiк мәдениетке, адам құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу отандық білім беру жүйесінің негізгі міндеттері ретінде көрсетіледі. Яғни, білім беру мазмұны адамдардың нәсілі мен ұлтынан, мәдени және конфессиональдық белгілерінен тәуелсіз олардың арасындағы өзара түсіністік пен ынтымақтастыққа, тұлғаның жалпыадамзаттық қасиеттерін қалыптастыруға ықпал етуі тиіс.

«Менталитет» және «толеранттылық» категориялары білім беру жүйесіне тікелей қатысты. Өйткені ол адам мен социумның менталдық қасиеттерін белсенді әрі мақсатты түрде қалыптастырады.

Сондықтан болашақ педагогтар бұл түсінікпен өздерінің кәсіби қызметін бастамас бұрын танысу тиіс, өйткені олар көпмәдениетті ортада жұмыс жасауға даярланады. Еліміздің білім беру жүйесінде басқа да қоғамдық институттар сияқты қоғамдық өмірде болып жатқан құбылыстар өз көрінісін табады.

Көпұлттылық жағдайында педагог мамандар өзінің кәсіби іс-әрекетінде «басқа», «бөтен», әртекті ортада жұмыс жасауға дайын, басқа мәдениеттің құндылықтарын құрметтеуге қабілетті болуы тиіс. Сол себептен оқу-тәрбие процесінің объектілері мен субъектілерінде толеранттылық қалыптастыру қажеттігі туындайды. Осы қажеттілікті қанағаттандырудың бір жолы – педагог мамандарды кәсіби даярлау барысында толеранттылықты қалыптастыру және оның деңгейін көтеру міндетін шешу болып табылады.

Мәселе төңірегіндегі педагогикалық-психологиялық әдебиеттермен танысу барысында толеранттылық және оны қалыптастыру проблемасының философиялық, психологиялық, әлеуметтану, этикалық жақтарын қарастырумен қатар оның педагогикалық аспектілерінің біршама зерттелгендігін байқадық. Мәселен, ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басындағы гуманистік және антропологиялық (К. Ясперс), биогенетикалық (С.Холл) және психотерапевтикалық (Дж. Дьюи және басқалар) бағыттар өкілдері толеранттылық қарым-қатынас табиғатына талдау жасаған.

Қоғамдық өмірдегі толеранттылықтың орны мен ролі туралы қағидалар Б.С. Гершунский, В.А. Лекторский, А.Н. Леонтьев, М. Мчедлов, А.В. Петровский, В.А. Тишков, О. Хеффе, т.б. еңбектерінде кездеседі. Бұл авторлар негізінен толеранттылықтың әлеуметтік-мәдени және этникалық сипаттарына көңіл бөледі.

Педагогикалық зерттеулердің бірқатарында толеранттылық проблемасы-мен астасып жататын мәселелерге назар аударылады: ұлтаралық қарым-қатынастар, ұлтаралық қарым-қатынастарды қалыптастыру, т.б.

Толеранттылықтың жекелеген аспектілері қазақстандық ғалымдардың зерттеулеріне де арқау болды: Г.К. Искакова, М.А. Кучерова, Ж. Қартбаева, П.И. Мамедова, Э.Д. Сүлейменова, Б.А. Тұрғынбаева, т.б. толеранттылықты қалыптастырудың жалпы мәселелерін қарастырса, С. Әмірғазин еңбектерінде дінаралық толеранттылық мәселелерінің әр жақтары ашылған. Г.А. Уманов ұлтаралық қатынастар педагогикасының теориялық негіздерін қарастырды.

Болашақ мамандарды кәсіби даярлау, педагогтардың жекелеген қасиеттерін қалыптастыру мәселелері Ш.А. Абдраман, Қ.М. Арынғазин, Б.Ә. Әбдікәрімов, К.Б. Дүйсенбаев, С.Т. Каргин, К.М. Кертаева, С.З. Қоқанбаев, П.А. Сейтешев, О. Сыздықов, Ә.Ә. Усманов, Н.Д. Хмель, Л.А. Шкутина, т.б. еңбектерінде қарастырылады.

Этникалық тәрбие мен оның әдіснамалық мәселелері, этномәдени білім беру, патриоттық тәрбие беру отандық (З. Абетова, Ш.И. Джанзакова, Қ. Жарықбаев, Е. Жұматаева, С. Қалиев, К.Ж. Қожахметова, А.Ш. Манабаева, Н.А. Мыңжанов, Ж.Ж. Наурызбай, Ә.Қ. Нұрғалиева, Т. Суюнова, С.А. Ұзақбаева) және шетелдік (Е.А. Балашова, Г.Н. Волков, Дж. Деверо, Г.Д. Дмитриев, Г.В. Иванченко, Дж. Лорсен, Р. Льюис, Т. Моррисон, Н.М. Лебедева, Т.Г. Стефаненко, Э.Р. Хакимов, М. Уолцер, т.б.) ғалымдардың зерттеу пәні болып табылады.

Дегенмен, толеранттылық қарым-қатынас мәселесінен бастап педагог толеранттылығының педагогикалық іс-әрекеттің табыстылығына әсеріне дейін қарастыратын осы және басқа да зерттеулерді талдау кәсіби даярлық барысында болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастыру мәселесінің жеткілікті деңгейде зерттелмегендігін көрсетті. Ал оны қалыптастырудың маңыздылығы полиэтникалық жағдайда дау тудырмас мәселе.

Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастыру қажеттілігі мен педагогика ғылымында және жоғары оқу орнындағы этникалық-мәдени білім беру процесінде оны қалыптастыру жүйесінің жасалмауы арасында қарама-қайшылықтың бар екендігіне көзіміз жетті. Бұл бізге этникалық толеранттылықтың педагогикалық мәнін ашуға және болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың педагогикалық жүйесін жасауға бағытталған зерттеу жүргізу керектігін көрсеткен проблеманы есепке алып, зерттеу жұмысының тақырыбын «Болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастыру» деп айқындауға мүмкіндік берді.

Зерттеудің мақсатын іске асырып, болжамды тексеру үшін төмендегі зерттеу міндеттері анықталды:

1. 
   болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығының мәнін анықтау;
   
2. 
   болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың теориялық моделін жасап, өлшемдері, деңгейлері мен көрсеткіштерін айқындау;
   
3. 
   болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың педагогикалық жүйесін құрастыру;
   
4. 
   болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың педагогикалық жүйесінің тиімділігін эксперимент жүзінде тексеру.
   

• 
  аналитикалық (ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді талдау, модельдеу, жіктеу, жүйелеу, жалпылау, т.б.);
  
• 
  диагностикалық (сауалнама, жеке және топтық әңгіме, сұхбат, бақылау, тестілеу, т.б.);
  
• 
  статистикалық (зерттеу нәтижелерін математикалық-статистикалық өңдеу).
  

• 
  болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығының мәні анықталды;
  
• 
  болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың теориялық моделі жасалды;
  
• 
  болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың өлшемдері, деңгейлері мен көрсеткіштері айқындалды;
  
• 
  болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың педагогикалық жүйесі құрастырылды.
  

Зерттеу нәтижелері:

а) болашақ педагог мамандарды кәсіби дайындау процесіне:

• 
  «Толеранттылық нобайы» арнайы курсы;
  
• 
  «Этнопедагогика», «Этнопсихология» және «Өзін-өзі тану» пәндерінің мазмұнына қосымшалар;
  
• 
  аудиториядан тыс жұмыстарда (кураторлық сағаттар, тәрбиелік шаралар) және
  

Ұсынылған «Болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың педагогикалық жүйесі» этномәдени білім беру процесінде қолданылады.

• 
  этникалық толеранттылық – басқа ұлт өкілдерінің сыртқы түрін, ойлау жүйесін, өзіндік ұлттық, мәдени ерекшеліктерін, іс-әрекетін принципті түрде қабылдай алу қабілеті ретінде көріне отырып, адамның тұлғалық қасиеті болып табылады, сонымен бірге ол қалыптасу барысында маманның кәсіби қажетті қасиетіне трансформацияланады;
  
• 
  қалыптастырылатын феноменнің экзистенциалдық, мотивациялық, интеллектуалдық, эмоционалдық, еріктік, пәндік-практикалық және өзіндік реттелу құбылаларының даму деңгейі болашақ педагогтың этникалық толеранттылығының қалыптасқандығын көрсетеді, сонымен қатар, болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығының дамуы үш деңгейде (төмен, орта, жоғары) анықталады;
  
• 
  мақсаттық, мазмұндық, технологиялық және нәтижелік компоненттерден құрылған, әрбір компонент өзінің атқаратын қызметіне қарай иерархиялық ретпен орналастырылған болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың педагогикалық жүйесі;
  
• 
  болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастыру жүйесінің тиімділігін дәлелдейтін тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижелері.
  

Қазақстан қоғамы күрделі конгломерат ретінде қалыптасты. Қазіргі уақытта оның құрамына 100-ден астам ұлттар мен ұлыстар кіреді, олар бірнеше діни-конфессионалдық қауымдарға біріккен. Осындай жағдайда әлемді алаңдатып отырған ұлтаралық, дінаралық қақтығыстарға ұшырамай, халықтардың бейбіт қатар өмір сүруіне мүмкіндік беретін күш қандай? Ғылымда «толеранттылық» атауымен белгілі ұғым, міне, осы жерде маңыздылыққа ие болады.

«Толеранттылық» (лат. «tolerantia» - шыдам, төзім) терминіне шет тілдері сөздігінде екі мағынада түсініктеме беріледі: 1) бір нәрсеге, біреуге төзімділік, төзу, шыдау; 2) биологиялық, медициналық тұрғыда – иммундық реакцияның жартылай болуы немесе мүлдем болмауы, яғни ағзаның ауруға қарсы тұратын антиденелер шығару қабілетінің төмендеуі. Ал педагогикалық сөздіктерде бұл ұғымға «қайсыбір жағымсыз факторға жауап әрекеттің болмауы не бәсеңсуі; оның әсеріне сезгіштіктің төмендеуінің нәтижесі» деген анықтама берілген.

Жалпы алғанда, толеранттылықтың негізі – өзінің «басқаға, бөтенге» қатынасын бақылау, бұл күнделікті кездесетін, тұрмыстық деңгейден бастап кәсіби қарым-қатынас жасауға дейінгі аралықты қамтитын мәселе болып саналады.

Толеранттылық қазіргі ғылымда әр түрлі аспектіде қарастырылады: әлеуметтік, діни, саяси, жыныстық, этникалық, т.б. Осылардың ішінен біздің зерттеу пәнімізге байланысты этникалық толеранттылықты жеке бөліп қарастырайық. Этникалық толеранттылықтың философиялық негізі – басқаның, өзінен айырмашылығы бардың өмір сүруі фактісінің өзі болып табылады. Ал оның түпкі мәніне жету үшін ең алдымен «этникалық» түсінігіне тоқталып өткен жөн. «Этнос» терминін қарастырғанда көпшілік авторлар Ю.В. Бромлейдің анықтамасын негізге алады. Оның айтуынша «этнос – бұл белгілі территорияда тарихи қалыптасқан, салыстырмалы түрде тұрақты тіл, мәдениет және психикалық ерекшеліктерге, сол сияқты өзіндік атауында көрінетін өзінің бірлігі мен өзгелерден ерекшелігін (өзіндік сана) түйсінетін адамдардың тұрақты жиынтығы». Этнос табиғатын түсіндіруге арналған басқа да тұжырымдар көптеп жасалды. Л.Н. Гумилев этносты ең алдымен табиғи құбылыс ретінде қарастырды. Оның түсінігінде этнос – «бұл өзін басқа өзі сияқты ұжымдарға қарсы қоятын (біз – біз емес), ерекше ішкі құрылымға және мінез-құлық стереотипіне ие адамдар ұжымы (динамикалық жүйе)». Этномәдени білім беру мәселесін зерттеу барысында Ж.Ж. Наурызбай «этнос» ұғымын тайпадан жоғары қауым, ұлт (национальность) және нация ұғымдарын жалпылаушы термин ретінде қолданады.

Мәселе бойынша философиялық, педагогикалық-психологиялық еңбектерге жасалған теориялық талдау бізге этникалық толеранттылықтың мәнін ашуға мүмкіндік берді. Сонымен, «этникалық» сөзінің мәні адамның белгілі бір этнос мүшесі ретінде сол этносқа тиістілігін, сәйкестілігін сезінуі деген қорытынды жасауға болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда «этникалық толеранттылық» басқа ұлт өкілдерінің сыртқы түрін, ойлау жүйесін, өзіндік ұлттық, мәдени ерекшеліктерін, іс-әрекетін принципті түрде қабылдай алу қабілеті ретінде көрінеді. Әрине, оның шегі өзара сыйластық, ынтымақтастық деңгейінде болуы тиіс.

Этникалық толеранттылық адамның тұлғалық қасиеті болып табылады, сонымен бірге ол қалыптасу барысында маманның кәсіби қажетті қасиетіне трансформацияланады. Сондықтан, философиялық, педагогикалық-психологиялық тұрғыда этникалық толеранттылық феноменін және тұлғааралық қарым-қатынаста оны іске асыру механизмдерін талдау бізге этникалық толеранттылықты болашақ педагогтың кәсіби қажетті қасиеті ретінде қарастыруға мүмкіндік берді.

Болашақ мамандардың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың мәнін анықтап, ерекшеліктерін есепке алу негізінде алдыға қойылатын бағдар ретінде оның моделін ұсындық (1-сурет).

Сурет 1 – Болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың теориялық моделі

Алдыға қойылған мақсатқа жету үшін бастапқы бағдарлар, яғни принциптер анықталуы тиіс. Болашақ педагогтың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың принциптерінің жалпы педагогикалық принциптерден бастау алатыны, олармен тығыз астасып жататындығы мәлім. Бұл принциптер: оқыту мен тәрбиенің қоғамдық-құндылықтық мақсатты бағыттылығы, педагогикалық іс-әрекеттің түрлерін ұйымдастыруда кешендік тұрғыдан келу, сезімдік-интеллектуалдық, эмоционалды-еріктік және әрекеттік-практикалық компоненттерінің тұтастығы және гармониялық үйлесімі, ұжымда оқыту мен тәрбиелеу, ынтымақтастық, оқу-тәрбие жұмыстарының өмірмен, практикамен байланысы, көрнекілік, даралық тұрғыдан келу принциптері. Нақ осы принциптер болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастыруда бастапқы бағдарлар бола алады.

Келесі кезекте қалыптастырылатын феноменнің құрамдас бөліктерін анықтау қажет. Себебі, қалыптастыру барысында не нәрсеге бірінші кезекте, не нәрсеге екінші кезекте мән берілуі керектігі осы құрылымдық элементтерге байланысты анықталады. Этникалық толеранттылықтың құрамдас бөліктері болып әлеуметтік, кәсіби және даралық бөліктер табылады.

Модельдің іс-әрекеттік бөлігінің маңызды құраушысы – оны іске асырудың педагогикалық шарттары болып табылады. Оларды іске асыру болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың мазмұнын құрайды. Бұл жерде анықтағанымыздай, болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын қалыптастырудың педагогикалық шарттары – оқу жоспарына енгізілетін арнайы курс, оқытушылардың әдістемелік дайындығын жетілдіруге арналған оқыту семинары, пәндердің мазмұндарына енгізілетін қосымшалар және тәрбие жұмыстары болып табылады.

Қалыптастырылатын феноменді адамның тұлғалық қасиеті ретінде қарастырғандықтан, біз оның құбылаларын даралық педагогикасы тұжырымдамасына сәйкес анықтаймыз. Бұл жерде ең тиімдісі – маманның этникалық толеранттылық қалыптастырудың әдіснамалық негізі ретінде даралық педагогикасы тұжырымдамасын (О.С Гребенюк, Т.Б. Гребенюк) алу. Соған сәйкес болашақ педагогтың этникалық толеранттылығының құрылымын төмендегідей құрастыруға болады: экзистенциалдық; мотивациялық; интеллектуальдық; эмоционалдық; еріктік; пәндік-практикалық; өзіндік реттелу құбылалары.

Тұлға құбылаларының даму деңгейі болашақ педагогтың этникалық толеранттылығының қалыптасқандығын көрсетеді. Әр құбыланың дамуын көрнекі байқау үшін оның әрқайсысына тән өлшемдер мен көрсеткіштерді анықтау қажет (1-кесте). Сол көрсеткіштерді бағалау арқылы біз этникалық толеранттылықтың даму деңгейлерін сипаттай аламыз. Шартты түрде жалпыпедагогикалық зерттеулерге сүйене отырып, дамудың үш деңгейін көрсетуге болады (төмен, орта, жоғары).