Шындалиева М. Б. ф.ғ. к., доцент Очерктегі соғыс тақырыбындағы ізденістер

Жазушыларымыз баспасөзге белсене араласып, майдан, тыл батырларын көркем публицистиканың арқауы етті. “Социалистік Қазақстан”, “Лениншіл жас” басылымдарында ақын-жазушылардың барлығы дерлік очерктерін жариялап, Отан қорғау ісіне өз үлестерін қосты. Әсіресе әскери очерк жанрының қалыптасуына майдан газеттері елеулі үлес қосып, әскери тілшілер Ә.Сәрсенбаев, Ж.Молдағалиев, Қ.Әбдіқадыров, С.Сейітов, С.Омаров, Д.Әбілов, А.Лекеров, Ж.Жұмақанов, Ә.Нұршайықов, А.Тоқмағамбетов, Б.Момышұлы, М.Ғабдуллин, Б.Бұлқышев, Қ.Аманжолов т.б. ұрыс шебінде жүріп, көрген-білгендерін реалистік тұрғыда, патриоттық сезімге толы туындылар берді. Олардың очерктері соғыстың шынайы қалпын суреттеп, қазақ жауынгерлерінің қайсарлығын, жау жүректілігін өз көздерімен көріп жазғандықтан қарапайым халықтың жүрегінен бұл очерктер бірден жол тауып, үлкен үгіттік, насихаттық рөл де атқарды.

Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, А.Тоқмағамбетов, Ә.Әбішев, Ғ.Сланов, Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов, М.Иманжановтар әскери публицистикаға ойысып, қан майдандағы жауынгерлердің батырлығы қарапайым халыққа өнеге етіліп, ел-жұртты сын сағатта бірігуге шақырады. Барлық жазушының публицистикасында жеңіске сенім, батыр жауынгерлерді өнеге тұту басым болды. Ұлы Отан соғысының батырлары сериясымен “Жазушы” баспасынан Н.Әбутәлиевтің “Боран Нысанбаев”, Е.Әлімқұловтың “Әбдуәлиев Қарақозы”, Ә.Әбішевтің “Үрмеш Түктібаев”, Қ.Құрманғалиеваның “Қайырғали Смағұлов”, С.Мәуленовтің “Сұлтан Баймағамбетов”, Ә.Нұршайықовтың “Махмет Қайырбаев”, Т.Тобағыловтың “Сағадат Нұрмағамбетов”, т.б. очерктер кітабы “Жазушы” баспасынан шыққан. Бұл батырлар туралы очерктерде соғыс өмірі көрсетіліп, майдан даласындағы қиян-кескі ұрыстар, батырлардың қаһармандық келбеті жинақталып жазылған. Демек, Ұлы Отан соғысы кезінде қазақ әдебиетінің жанрлары ішінде көркем очерк абыройлы борышын атқаруға, прозаның үлкен жанрларынан гөрі очерктің алға шығуы заңды құбылыс еді. Жоғарыдағы жазушылар қысқа, ерекше қимылдар арқылы көкейде қонымды етіп, Ұлы Отан соғысы қаһармандарының ішкі жан дүниесінің терең ашып бере білді. Осы қысқа очерктер соғыс кезеңінің шындығын кейініректе ірі шығармалардың арқауына да айналдырды. Ғ.Мүсіреповтің “Қазақ солдаты”, С.Мұқановтың “Сұлушашы”, Ә.Нұршайықовтың “Ақиқат пен аңыз” романдары қаһарлы жылдардың қатал шындығын көз алдымызға елестететін үздік шығармалар болып тарихтан өз орындарын алды. Соның ішінде Ғ.Мүсіреповтің “Социалистік Қазақстан” газетінде жарияланған очерктер циклінің маңызы мен көркемдігі жоғары. 28 панфиловшылардың ерлігі туралы “Ел үшін туған ер”, “Нұрсұлтан Есболатов”, “Манастың ұрпағы”, М.Ғабдуллиннің “Шыныменен рас па?”, “Менің майдандас достарым” деген очерктер циклында атақты 8-ші гвардия дивизиясының жорық жолы туралы жазған. Бұл жазушылар очерктеріндегі кейіпкерлер бейбіт өмірде көптің көзіне түсе бермейтін қарапайым адамдар, жау келгенде батырлық, ерлік қасиеттерімен көрінеді. Аты аңызға айналған Василий Клачков, генерал-майор И.В.Панфилов, полковник Б.Момышұлы т.б. жарқын бейнесін жасаған Мәлік Ғабдуллин өзі туралы сараң әңгімелей отырып, майдандас жауынгерлердің жарқын бейнесін сомдаған.

Ұлы Отан соғысы кезінде талантты жас публицист Баубек Бұлқышев өз очерктерін өрнекті сөз кестесімен жазды. Баубек очерктеріне тән қасиеттер. Отанына, туған жеріне деген деген махаббат, жау жендеттеріне деген ашу-ызаға толы болды. Мұнда жас очеркшінің рухани жан дүниесі, биік мәртебелі моральдық бейнесі толық ашылған, яғни оның күнделік, ашық хат формасында жазған туындылары жалпы жастардың атынан айтылып, сол қиын-қыстау кезеңдегі жастардың арман-мұратын білдірді. Б.Бұлқышевтың публицистикалық мұрасы туралы Ғ.Мүсірепов былай дейді: “Жазушының өмірі тым қысқа болған, Ұлы Отан соғысында қаза тапқан Баубек Бұлқышев аз да болса айқын да өткір еңбектерімен прозамыздың публицистикалық саласын едәуір көтеріп кетті” [1,324]. Публицист көп очерктерін орыс тілінде жазып, “Комсомольская правда” газетінде жариялаған, оны ана тілімізге аударған Ғабит Мүсірепов еді. “Өмір мен өлім туралы”, “Мен өмір сүргім келеді”, “Жауыздық пен махаббат”, “Тыңда, Кавказ!” [2], атты очерктерінде соғыс жағдайы, ондағы ерлік жайында толғады. Б.Бұлқышевтың “Шығыс ұлына хат”, “Заман біздікі” шығармаларында үлкен философиялық толғаныс, тебіреніс бар. Очеркші өз басынан кешкендерін, қарулас достарының ерлігін, жаумен кескілескен шайқастардағы жас жауынгерлердің бүкіл әлемді таңдандырған идеялық-саяси, моральдық қасиеттерін, Отанына, халқына деген адалдығын, қажыр-қайратын, асқан ерлігін жан-жақты және бар қырымен көрсете алды. Талантты публицист Баубек Бұлқышев туралы Мұқан Иманжанов: “Қош бол, Шығыс ұлы” атты публицистикалық очеркін жазды. Өмір мен өлім арасында, оқ пен бомба арасында жүріп қаза болған аяулы досының өліміне арналған очерк – нағыз адамгершілікке толы, шынайы да шыншыл шығарма еді.

Алдымен ескеретін бір жай соғыс тұсындағы көркем очеркке бір өлшеммен қарауға болмайды. Алғашқы жылдарға қарағанда очерк жанры да іштей түлеп, өзгеріске ұшырап жаңа кезеңдерді басынан кешіріп отырды. 1941 жылғы соғыстың алғашқы айларында жауынгерлердің моральдық рухын көтеруге шақырса, одан кейінгі жылдары майдан мүддесіне, жеңіс мүддесіне қызмет ету мақсатын көздеген сарын байқалады. Әсіресе жауынгер жазушылар оқ астында жүріп, өз шығармаларын жазуы, қалай жазсам деп ойлауға мұршасы келмеген очеркшілер шығармаларында өздерінің бар болмысымен көрінген. Алғашқы кезеңдегі очерктер қалың жұртты соғысқа жұмылдыруға қызмет атқарса, 1943-1944 жылдары әскери очерктер дамуы тағы бір сатыға көтерілді. Бұл кезеңде ұрандық, үгіттік очерктерден гөрі адамды, жауынгерлерді суреттегенде оның ішкі жан-дүниесі, психологиясы, достық, адамгершілік, махаббат турасындағы ойларын ортаға салатын көркем очерктер өрістеді.

Ұлы Отан соғысының батыры Мәлік Ғабдуллин 1941-1945 жылдар аралығында соғыс туралы “Майдан очерктері”, “Алтын жұлдыз” т.б. очерктер жинағын шығарды. Батыр жазушының очерктерін оқыған сайын майдан өмірінің қатал да қытымыр шындығына қанығасың. “Ел намысы – ер намысы” очеркінің басты қаһарманы кіші сержант Черкасов барлаушылар тобында істеп, жау туралы хабар әкелудегі ептілігі мен ерлігі келістіріле суреттеледі. Фашистердің бір офицері мен тоғыз фрицін ұстап алып келген. Ертай Жетеков атты жігіт сауықшыл, үнемі көңілді жүретін, ұрыс шебінде де әзіл-қалжыңы қалмайтын Ертайдың мінез-құлқы, жан дүниесі жан-жақты ашылған. Майдандық журналистердің талай-талай очерктері мерзімді баспасөз беттерінде көптеп жарияланған. Оларға Жұбан Молдағалиевтің “Халық қаһармандары” очеркінде қан майданда туған елінің намысын қорғаған бір топ қазақ жауынгерлерінің ерлігі әңгімеленеді. Мерген Есқайыр Халықов, қобызшы, қазақ филормониясының артисі Ысқақ Уәлиев, зеңбірекші Құттыбай Ерғалиев, дәрігер Роза Момынова туралы көркем очерктері реалистік кең толғанысқа бастайтын шығармалар.

Жекен Жұмақановтың “Қанға қан”, “Қыр қыраны”, “Батыр даңқы”, “Марияның мекені” очерктерінде әртүрлі мамандық иелері тағдыры мен қаһармандық істері көрсетіліп, шын мәніндегі өз елінің патриоттары ретінде көрінген. Сырбай Мәуленовтің “Қанға боялған блокнот” атты очеркі өз жерлесі, соғыс шебінде ерлікпен қаза тапқан аға лейтенант Зейнолла Әбеновке арналған. Қанға боялған блокнот – шығарманың негізгі өзегі. Майдан өткелдерін басынан кешкен Асқар Лекеров “Туысқан”, “Қарапайым қазақ”, “Адамның жүрегі”, “Жалғыз оқ”, “Қарындас”, “Кездесу” деген очерктер жазып, сол кездегі адамзаттың жеңіске деген құштарлығын, жеңімпаздықты аңсаған Кеңес адамдарының ой-ниетін паш еткен бұл шығармаларда оқиғалар қорытылып, өнеге етіп ұсынылған. Ұлы Отан соғысында ерлік көрсеткен Совет Одағының батырлары Сергей Луганский, Леонид Беда, Талғат Бегилдинов, Мәншүк Мәметова, Әлия Молдағұлова ерліктерінің толық картинасы жасалып, сом тұлғасымен етене таныстырған авторлар әскери очерктің дамуына мол үлес қосқан деуге болады. С.Бақбергеновтің “Талғат”, С.Мәуленовтің “Ер Естай”, Ж.Молдағалиевтің “Хасан батыр” көркем очерктерінде де бұл атақты батырлардың ерлік істері, шағын оқиға тізбектерімен баяндалып, көркем де әсерлі бедерленеді. Бұл қаһармандар соғыс кезінде өздерінің өр тұлғасымен, өршіл мінезімен, алдына қойған мақсатын әрдайым орындап шыққандығымен құнды.

Сәбит Мұқановтың “Батыр қыз” очеркі Совет Одағының батыры М.Мәметова туралы 1944 жылы жазылған. Сұрапыл соғыс үстінде туған бұл очерк өз еркімен майданға аттанған қазақ қызының бір-екі күнгі басынан кешкен оқиғасын баяндайды. Жазушы Мәншүктің ұрыс даласындағы үгітшілік міндет атқарып жүрген сәтін, жауынгерлер борышын ұғындыруда үлкен міндетті мойнына алғанын шыншылдықпен сенімді көрсеткен. Ондағы М.Мәметова сөзі былай беріледі: “Өзің өлме, жауыңды өлтір, ал мерт бола қалсаң, дұшпанға кек жібермей, жастығыңды ала кет!” деп, осы сертте өзі тұрған қазақ қызының жарқын бейнесі, айбыны, қажыр-қайраты жан-жақты ашылады. Очерктегі әсіресе Мәншүктің соңғы арпалысы, батырлық өлімі көрсетілген тұстары өте әсерлі, батыр қыздың ақтық демі біткенше жаумен шайқасып кеткен қайсар мінезі шебер ашылған. Ұлы Отан соғысы туралы әскери очерктер өмірдің қатал шындығынан алынған, қиын кезеңнің тарихы, жеңіс жолында қаза болған азаматтарымызға жасалған рухани ескерткіш деуге толық болады. Бұл очерктердің мынадай ерекшеліктерін атау артық болмас: біріншіден, бұл очерктердегі оқиғалар көзбен көріп, бастан кешкен оқиғалардың елесі, екіншіден, соғыста болған ақын-жазушылар өз көргендерін өз бояуы, өз мәнері дәрежесінде суреттеген, үшіншіден, оқ пен оттың арасында асығыс жазылғандықтан суреткерлік шеберлік жағы жетіспей жатқан тұстары да жоқ емес, төртіншіден, бұл әскери очерктер уақыт сынынан өтіп, тәуірлеу дегендері арнаулы жинақтарда (“Ол күндердің өшпес даңқы”, “Майдан”, “Жеңімпаздар”т.б.) жарық көрді. Бұл көркем очерктер соғыстан кейінгі кезеңде адамдарды отансүйгіштікке, ерлік рухында тәрбиелеуге көп септігін тигізгені ақиқат.

Ұлы Отан соғысының батырлары мен олардың қаһармандық ерліктері әлі күнге дейін қаламгерлерімізді қызықтырып, дәстүрлі жалғасын тауып әлі де жазылып келе жатыр және жазыла бермек. Соғыстан кейінгі жылдардағы көркем очерк табиғи шапшаңдығымен, оралымдылығымен өмірге тікелей араласатын белсенділігімен көрінді. Сұрапыл соғыс дауылынан шығып, бейбіт өмірдегі жаңа қарым-қатынастар үздіксіз суретке түсіп, жоғары дәрежеге көтерілді. Соғыстан нығайып, есейіп шыққан ақын-жазышылар көркем очерктің негізгі нысанасы етіп өмір, өмірді алға апарушы адамдар туралы жазды. Ол кездегі көркем очерктердің негізгі тақырыбы еңбек адамдарының қалыптасу процесі, өздерін өмірдің, дүниенің иесі деп таныған идеясы әр саладағы адамдардың образын бейнеледі. Баспасөз беттерінде өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, сол кездегі идеологиялық жұмысқа мәдениет мәселелері, ғылым, бесжылдық жоспарларын орындалу жолындағы істері төл тақырыпқа айналды. Бұл кезеңде көркем очерк едәуір адым жасап, дәстүр тұтуға тұрарлық көркемдік табыстарға қол жеткізді.

Республикалық, облыстық басылымдарда бейбіт өмірдің ардагерлері туралы портрет очерктері жиі көріне бастады. Мысалы, 1946-1950 жылдар аралығында "Әдебиет және искусство" журналында елуге жуық көркем очерктер басылып шыққан. Соғыстан кейінгі кезеңде өздерінің ерен еңбегімен еленген Ыбырай Жақаев, Мұхтар Кітапбаев, Нәйла Базанова, Бәшіп Нұрмағамбетов, Түсіп Күзембаев, Қартабай Атшабаров тағы басқалар туралы очерктер көптеп жазылып, бейбіт өмір, еңбек әуені мадақталды.

Жұмағали Саинның "Бірінші рангалы кен директоры" очеркінің кейіпкері Түсіп Күзембаев Қарағандының әйгілі шахтеры, Социалистік Еңбек Ері атағына ие болған танымал азамат. Екі заманның куәсі болған қаһарманды жазушы өмір тарихының кезеңдерін салыстырулар арқылы бере отырып, кешегі мен бүгінгінің айырмашылығын ажыратып берген тұстары ұтымды шыққан.

Қапан Сатыбалдиннің "Кетпенді адам" очеркі де тәуір, қатардағы күрішшіден колхоз председателіне дейін өскен Қашақбай Пірімовтің еңбек, өсу жолдарын сатылап, сабақтастыра баяндаған. Жазушы Қашақбай бейнесін: "Қашақбай топ жарып сөйлеп үйренген шешендердей көсіліп, құлшынып сөйледі. Бұлардың бәрі де күнде көріп жүрген адамдар. Бәрін де таниды. Әркімнің қылығы да, құлқы да оның алақанында. Қашақбай қара томпақ тілімен мақалдай сөйлеп, әркімнің өз қылығын бетіне былш-былш ұрғанда талай бастар төмен тұқырады, талай көздер жерге қарады" [3,109], - деп сомдайды. Осы тұстан Қашақбайдың жан-жақты ұйымдастыру өнерімен танылып, соғыс уақытында тылдағы ауыр еңбек дәмін татқан, талай сәтсіздік, қиыншылықтарды бастан өткізген адам келе-келе барлық жағынан өскен кейіпкер бейнесімен әдемі түйін тапқан. Соғыстан кейінгі кезеңдегі көркем очерктердің идеясы совет адамдарының ержеткен, өзін-өзі өмір, дүниенің иесі деп таныған қаһармандар қарапайым адамдар өздерінің совхоз, колхоз өндіріс орындарына жауапкер, жанашыр ретінде көрсетілді. Қазыбек Сүлейменовтің "Сайрам даласында" атты очерк қаһарманы қарт Шермет әңгімесін, кеңесін "Біз", "Өзімізден" деп сөйлейді. Қарт кешегі мен бүгінгісін, бары мен жоғын салыстыра келе айналасындағы өмірмен тығыз араласып отырады. Шермет қарт жаңа салынып жатқан ауыл үйлеріне өз үлесін қосып, салысып, басы-қасында жүріп, бүкіл ауданның жай-жапсарын біліп, барлық жағдай жақсы болса деген үлкен тілек үстінде көрінеді. Бұл очерктен Сайрам даласындағы әрбір адам өз үйінің маңайынан, өмір ағымынан тыс қалмайды, жаңа өмірді жасауға, үздіксіз өсіп отыруға, ілгері басып келе жатқан ауыл адамдары жан-жақты көрсетіледі. Осы жаңа адамдардың бейнесі соғыстан кейінгі очерктердің көбінен көрініп, дәуір очерктері туған.

Ғали Ормановтың "Бір колхоз өмірінің дастаны" атты очеркінде Ақмола облысындағы "Қызылту" колхозы председателі Әкімжан Назаровтың нақты образы жасалған. Жазушы колхоз председателін аудан орталығында көріп әңгімеге тартады. Назаров автор берген сұрақтарға тек бірге істейтін ауылдастарымен жауап беретінін айтады. Қырман басында, колхоз қонысында, егіншілер арасында, мал ішінде басшымен жазушы еріп жүріп сол колхоздың өміріне қанығады. Колхоз председателі Әкімжан Назаров характерінің өзін-өзі ашуына жағдай жасаған автор бас кейіпкердің өмірге көзқарасы, түсінігін сәтті ашқан. Әңгімеші рөлінде автор болса, баяндаушы – оқиғаларға араласушы қаһарман өз істеріндегі жетістік-кемшіліктерін осы Әкімжан атынан баяндайды.

Ғабиден Мұстафиннің "Жезқазған" очеркі 1946 жылы жазылған, бірнеше бөлімнен тұрады. Жазушы очерктің бірінші бөлімінде ерте кездердегі Жезқазғанға ағылшын Нобель келіп, ақ шатырын құрып, әр жерден бірнеше шахта ашқанын Көшекбай қартты сөйлету арқылы баяндайды. Қылшылдаған жиырма бесінде Көшекбайдың ағылшын алпауыты Нобельдің қарауында өксіген өмір кешкенін, сол өмірдің бір күнін суреттеу арқылы жазады. Қаһарман өмірінің реалдық болмысын былай суреттейді: “- Бауырларым-ау – деп Көшекбай екеуін сүйемелдеп тұрғызды да, қапсыра құшты. Жел өтінде өз үстіндегі қырық жамау шоқпыт шапан әзір құрғақ болса да, панасы аз, бөстегі тоқтышақтың терісі ғана кеудені өкпек желден қорғап тұр. Өзге дене мұздап барады. Сұрапыл өкіре түседі. Көшекбайдың іші жылап сала берді бір кезде” [4,368], - деп күнкөріс үшін жанталасқан, аласұрған қазақ жұмысшыларының өлмегеннің күнін көргені барынша әділ сипат тапқан. Очерктің келесі бөлімдері соғыстан кейінгі Жезқазған өңіріндегі шахталардың жайы туралы. Жазушы өзі шахтаға түсіп, Өмірхан сияқты инженерлер, Зейнолла, Балмұқан сияқты кеншілермен танысып, еңбектегі табыстары жайында сыр шертеді. Жезқазған кенінің сол кездегі тынысы, инженер Әнуар мен Өмірхан өмірін жазушы олардың алға ұмтылысы, мыс өндірудің жаңа әдістерін меңгеруге талпыныстарын, өмір, мәдениеттен де хабардар ғана емес, жақсы таныс екендігі туралы былай дейді: “Өмірхан бүгінше шахтаны басқарады. Үйіндегісінен шахтада болуы көп. Аз сөйлеп, көп тыңдайтын, жұмысшылармен көп сырласатын инженер. Әнуардан мұның өзгешелігі – қазақ көркем әдебиетімен жақсы таныс” [4, 373], - деп кейбір романдардан монологтарды да жатқа соғатынын айтады. Очерктің соңғы тарауын қазақтың көрнекті ғалымы, геолог Қаныш Сәтбаевтың есімімен байланыстырған жазушы Жезқазғанның өткен-кеткен тарихын, жарқын болашағын да осы ғұлама ғалыммен бірге шартарапқа кеткен даңқын, түсті металлургиясын, ұлт кадрларының сол кездегі жетістіктерін терең дәріптейді.

1945-1950 жылдардағы очерктік шығармалар туралы ф.ғ.д., профессор Ш. Сәтбаева былай дейді: "Республиканың өндірістік өмірін көрсетуге арналған әңгіме, очерктер сан жағынан монологымен бірге, идеялық, көркемдік жағынан да жетіле түседі. Ғ. Мұстафиннің "Жезқазған" жайындағы очерктері, С. Омаровтың "Балқашы", И. Шуховтың соғыс жылдарында құрылған болатшылар қаласы - Теміртау туралы очерктері, Ғ. Мүсіреповтің "Тарландары" және басқа да сол сияқты көптеген әңгіме, очерктердің тууы – партияның совет әдебиеті алдына қойған зор міндеттерін, әсіресе, бүгінгі күннің тақырыбын көтеру міндеттерін қазақ прозаиктері терең түсінгенін және бұған өздерінің творчестволық еңбектерімен жауап беруге тырысқанын көрсетеді" [5,106], - дейді. Расында да жоғарыдағы очерктер құжаттық нақтылығымен, публицистикалық сипаттарымен ерекшеленеді, сол кездегі кеңес адамдарының соғыстан кейінгі ерлігінің елесі, сол ерлікті насихаттаудағы мәнін қарапайым жұртшылыққа түсіндіруде үлкен рөл атқарады. Соғыстан кейінгі очерктерде суреттелетін оқиға, фактілер, адамдар образдары, олардың сипаттары отызыншы жылдардағы очерктерден мүлдем басқаша. Отызыншы жылдардағы шығармаларда қазақ тұрмысына енген өзгерістер, жаңалықтар, жаңа пайда болған социалистік қарым-қатынастар өткен өмірмен салыстырылып беріледі. Ал соғыстан кейінгі жылдардағы публицистикада сол күнгі шындықты суреттеу, адамдардың рухани және материалдық байлықтарын суреттеу жағы басым.

Жұмысшы табының қараңғы жоқшылықтан өндірістің алдыңғы қатарындағы еңбеккерге айналуы отызыншы жылдардағы кейіпкерлерге жатса, 1945-1950 жылдардағы очерктерде тек қарапайым жұмысшының материалдық тұрмыс-жағдайы ғана емес, рухани жан дүниесі де ашылады. Очерк жанрының көркемдік жағынан бір адым ілгері дамығанын осыдан көруге болады. Соғыстан кейінгі бесжылдықтың алғашқы жылдарында қазақ очеркшілері соғыс кезінде, соғыс уақытында да ерен еңбек көрсеткен теміржолшылардың өмірі мен істері осы шағын жанр шығармалары арқылы суреттелді. Негізінен, Ы. Тныкиннің "Темір жол түлектері", "Жол күзетіндегілер", "Уақыттан озғандар", С. Бегалиннің "Диспетчерлер" очерктері жоғарыдағы мақсатпен жазылған. Ы. Тныкиннің "Темір жол түлектері" очеркі темір жолда істейтін таңдаулы адамдарға арналып, олардың еңбектірінің ерекшеліктерін жан-жақты ашқан. Орденді теміржолшы Ғаббас Смағұловтың басқаруымен үш күн бойы боранға қарамастан поезд жол қозғалысын қамтамасыз еткен теміржолшылар ерлігі мен істеріне тәуір-ақ түсінік береді.

1950-інші жылдардың басында дүниеге келген С. Шәймерденовтің "Қуаныш", Қ. Жармағамбетовтың "Бетпақдала дәптерінен", Ғ. Ормановтың "Жол" атты очерктік туындылады сол кезеңдегі ауыл шаруашылығы адамдарының қажырлы еңбегі мен тұрмысы жайлы. Сафуан Шаймерденовтің "Қуаныш" очеркі Алматы облысы, Ұзынағаш селосында ашылған ауыл шаруашылығы турасында. Очерктің көркемдік бояуы оның идеясының тереңдігіне сай болып шыққан. Ондағы бөлек-бөлек эпизодтар мен кейіпкерлердің іс-әркеттері өзара қабыса байланысқан. Ұзынағаш селосындағы еңбек адамдарының жасампаздығы еңбегі, егіншілік шаруашылығындағы қиыншылықтары шынайы суреттелген. Очерктегі Сәкен Тәнекеев, Николай Чукуров, Бейсекбаев тағы басқа образдар ауыл шаруашылығында кездескен зор қиыншылықтармен күресте өсіп, шынығады. "Осы бір тым сүйкімді, бала кескінінде аздап безеу дағы, бұйра шашы, тез сөйлегіш, ашаң да жас жігітпен біз Алматыда кездескен едік. Таныса келе бірімізді-біріміз білетін де болып шыққанбыз. Ол 1952 жылы – Қазақ университетін көңілдегі жерден бітірген жылы осы Жамбыл аудандық партия комитетінің екінші хатшысы болып сайланған екен. Ол бізді ақжарқын да кішіпейілділігімен, қоғамшыл, істің жетістік, кемшілігін тез аңғарып, дұрыс баға бере алатындығымен, жас болса да ысылып іскерленіп қалғандығымен өзіне тартқан еді" [6,12], - деп өмірге жаңа араласқан жас басшыға тән ынталық, байқағандарының бәріне тереңдеп үңілуге тырысатын мінезін суреттеген очеркші қайнаған ортада алуан түрлі адамдармен араласуда шынығып, ширыға түсіп, өмірді терең тануға талпынысы дұрыс қорытындылаған. С. Шәймерденов Тәнекеев бейнесінде соғыстан кейінгі кезеңдегі партия қызметкерлеріне тән сипаттарды типтендіруге тырысқан. Партия ісіне адалдық, отанға сүйіспеншілік, берілген қызметке жауапкершілік, моральдық тазалық - Сәкеннің бейнесінде көрініс тапқан және еңбектес жолдастары, жұмысшылардың да бойынан осы сипаттар көрінеді. Сәкен образын жазушы жеткілікті дәрежеде даралай алған, демек оны реалистік образ қатарына жатқызуға болады. Бұл шағын шығармадағы кейіпкерлер еңбек сүйгіштігімен, жайдары мінезімен, парасаттылығымен, үлгілі тұрмысымен тәуір дараланған. Соғыстан кейінгі жылдары тек очерктерден құрастырылған жинақтар, кітаптар шығарылу жолға қойылды. 1950 жылдардың басында С. Мұқановтың "Саяхаттар", Ғ. Слановтың "Бесжылдық өрендері", Ә. Нұршайықовтың "Алыстағы ауданда", М. Иманжановтың "Азамат мақтанышы" кітаптарын атауға болады. Сәбит Мұқановтың "Саяхат" кітабының атынан көрініп тұрғандай жазушы Қазақстанның көп жерлерін аралап, дала, кәсіпорын, колхоз, совхоздардың соғыстан кейінгі тыныс-тіршілігін, жинақтық мазмұнда мағлұмат бере отырып, еңбек адамдарының қол жеткізген табыстарын ортаға салған. Жазушының "Каспийге саяхат", "Арқаға саяхат", "Алатау төңірегінде", "Украинаға саяхат" жол-сапар очерктердің желісі сол жерлердегі көрген-білгендері, шаруашылық, мәдени жетістіктерді тілге тиек етеді.

Ұлы Отан соғысынан кейінгі кезеңдегі шығармалардың қаһармандары соғыстағы еңбек майданында шыныққан адамдар туралы болып келді. Бұл кезең шығармаларындағы негізгі мотив - коммунизм орнату жайындағы бейбіт еңбек шынайы суреттелген. Бұл мотивтің суреттелуі әр очеркте әр түрлі, әрине, мұның негізі материалдық нақтылығы, очерктің оны зерттеу дәрежесі, жазушының көркемдік тәсілдерді пайдалану ерекшеліктеріне де байланысты. Соғыстан кейінгі жылдарда жазылған очерктердің басым көпшілігінде авторлар жұмысшы табының, өндірістің жекелеген озаттарының даңқты істерін көрсету арқылы бейнелейді. Мысалы, Ғ. Слановтың "Бесжылдық өрендері", Қ. Сыздықовтың "Құрметті шахтер", С. Омаровтың "Өмір еркесі", Ж. Саинның "Бірінші рангалы кен директоры" очерктерінде озық жұмысшылар портреттері жасалып беріп, олардың еңбек ету әдістері кеңінен суреттеледі.

Кейінірек жазылған Тұрсын Жұртбайдың «Қос майданның ардагерлері» очеркі соғыс тақырыбына арналған. Соғыста ерлік көрсетіп, еңбекте елдің алды болған үш жауынгер жайындағы бұл очеркінде автор соғыс қана емес еңбек майданында да көзге түскен батырларды жастарға үлгі ретінде танытады. Сталинград, Кишинев, Бухарест, Будапешт, Прага, Кинисберг қалаларын жаудан азат етуге қатысқан, бес жыл оқ пен оттың ортасында жүрген Әділ Қожалымов, Әуесқан ақсақал, Мүшір Тұрысбеков қариялардың қиын-қыстауға толы өмірі әрі тартымды, тағылымды, әрі нанымды суреттелген. Очерктің сюжеттік композициясында тыл өмірі мен майдан өміріндегі қиын-қыстау кезеңдер сипатталған. Т.Жұртбайдың «Қажырлы да қайратты Қабай» очеркіндегі Қабай Ізбасаровтың портреті былай суреттеледі: «Онда ол жас жүрегі асау тайдай тулаған, тұла бойы отты жігерге толы 21 жасар жігіт болатын. Нағыз тепсе темір үзетін шағы-тын. Ақ құрықты білегіне айқара асқан жылқышы еді. Отан алдындағы азаматтық борышын өтеу үшін 1939 жылы әскер қатарына алынды. Алғашқы дайындықтан өтіп жатқанда финдер шекараны бұзды. Жас жауынгер сонда аттанып, бес күн бойы шабуылға қатысты» [7,105],- дей келе кейіннен Г.К.Жуковтың алғысына ие болғанын, мергендігімен көзге түскенін нанымды әрі көркем баяндап, Қабай қарттың өмірі мен майдандастарының өмірі ерлік пен күреске толы болғанын, талай-талай шайқастарға қатысып қана қоймай, кейіннен бейбіт өмірде де бақташы, жылқышы болып еңбек етуі де қызғылықты жазылады. Бұдан автордың кейіпкер ісімен, тағдырымен жете таныс болып, оны шын түсініп барып тәуір образ шығарғанын көреміз. Очеркші Қабайды өмірдің барлық саласында басқаларға үлгі-өнеге, бұқараға жақын, қиынды жеңуге бастайтын, игі істерді іле қостайтын қасиеттерін жинақтай келіп, абзал адамның бейнесін жасап шыққан. Қабай Ізбасаров өмірдегі өз қалпында, өз іс-әрекетімен көріне отырып, өзінің шынайы сөзін ғана айта алған.

1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысы кезінде қазақ очеркінде халқымыздың асқан ерлігінің шежіресі жасалды. Барлық ұлт өкілдері бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, фашист басқыншыларымен шайқасқан заматтағы біздің очеркшілеріміз майдан даласындағы батырлық, табандылық, қайсарлық туралы жазып қана қойған жоқ, өздері де насихаттық, үгіттік жұмыстармен майдан даласында жүріп айналысты. Ұлы Отан соғысы кезінде қазақ әдебетінің тарихында тұңғыш әскери очерк пайда болды және соғыстан кейінгі кезеңдегі қазақ әдебиетіндегі очерк жанрының да негізгі тақырыбы соғыс, майдандағы ерлікпен көзге түскен батырлар өмірі, соғыстан кейінгі жаңалықтар мен өндірістегі өзгерістерді өз шығармаларына арқау етті.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. - Алматы. Жазушы, 1970.

2. Бұлқышев Б. Заман біздікі. – Алматы: Жалын, 1990.

3. Сатыбалдин Қ. Таңдамалы шығармалар. 4-том. – Алматы: Жазушы, 1975.

4. Мұстафин Ғ. Ой әуендері (Очерктер мен әңгімелер). 5-том. –Алматы: Жазушы, 1984.

5. Сәтбаева Ш. Индустрияландыру тақырыбы Қазақстан прозасында // Әдебиет және искусство. 1954. №8.