Стр. 2 из 72 Қарабала-ұлы О.Қ
жүктеу/скачать 222.74 Kb.
|
|
Стр. 2 из 72 Қарабала-ұлы О.Қ Шаяхметова И.Ш Өсімдіктер физиологиясы 1 бөлім Алматы, 2021 ж КІРІСПЕ Өсімдіктер физиологиясы өсімдік организміндегі тіршілік құбылысына байланысты процестерді зерттейтін ғылым. Жер бетіндегі өсімдік әлемі төмен және жоғары сатыдағылар болып екі топқа бөлінеді.Төменгі сатыдағы өсімдіктер (балдырлар, көк-жасыл балдырлар), көбінесе бір клеткалы болса да, бүкіл тіршілік әрекеттерін өздігінше дербес жүзеге асыра алады. Жоғары сатыдағы өсімдіктер болса көп клеткалы, белгілі тіршілік қызметін атқаратын көптеген ұлпалардан, мүшелерден тұратын күрделі құрылымды организмдер болып саналанады. Осыған орай өсімдіктер физиологиясы өзінің зерттеулерін жеке клеткадағы тіршілік әрекеттерінен бастайды. Содан кейін жеке мүшелердегі және тұтас өсімдіктегі минералдық көректену, фотосинтез, тыныс алу,сыртқы орта жағдайларына төзімділігін, өсу мен дамуының физиологиялық негіздерін зерттейді. Сонымен қатар, осы процестердің өзара байланысын бір-бірінен тәуелділігін сыртқы ортамен қарым-қатнасын көрсетіледі. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің негізгі мүшелері – тамыр, сабақ, жапырақ, көбею мүшелері – гүл шоғыры, жемістер мен дәндер өздерінің құрылысына сәйкес тұтас организм құрамында белгілі қызмет атқарады. Мысалы, өсімдік жапырағы қоршаған ортадан көмірқышқыл газын сіңіріп, күн сәулесінің энергиясын пайдаланып, алуан түрлі органикалық заттар түзетін, яғни, негізгі фотосинтездік мүше. Ал жапырақтың осы қызметі сабақ, бұтақтар арқылы қажетті су, минералдық элементтердің, органикалық заттардың дұрыс жеткізілуіне байланысты.Тамыр жүйесі болса, тұтас өсімдік организмін топыраққа (субстратқа) бекітетін тірек қызметімен қатар, топырақтағы су мен минералдық элементтерді өзі ғана пайдаланып қоймай, оларды басқа органдарға тасымалдау қызметін атқарады. Басқа тірі организмдерге қарағанда өсімдіктердің өздеріне ғана тән ерекшеліктері бар. Біріншіден олардың афтотрофтығы, яғни қоршаған ортадағы минералды заттарды пайдаланып, алуан түрлі органикалық заттарға айналдыру қабілеттігі. Кейбір ерекше топтардан басқа жер бетіндегі барлық өсімдіктер суды, минералдық заттарды салыстырмалы сұйық (қанықпаған) ертінділерден қабылдайды. Осыған байланысты өсімдік тамырлары өте кең тарамдалып өсіп, миллиондаған, тіпті миллиардтаған майда түтікшелері үздіксіз қайтадан қалыптасып,топырақтың ұдайы жаңа бөліктерін,көлемін барынша көп қамтуға бейімделген. Міне, осы айтылғандардың бәрі өсімдіктер физиологиясы ғылымының зерттеу әдістерінің ерекшеліктеріне ықпалын тигізеді. Өсімдіктер физиологиясының негізгі міндеті–өсімдік организмінің өміріндегі тіршілік әрекеттерінің ішкі тетіктерін – механизмдерін, заңдылықтарын, сыртқы орта жағдайларына байланысу негіздерін ашып, оларды адам қоғамының игілігіне байланысты өзгертіп, игерудің әдістерін қалыптастыруға бағытталған. Тіршілік әрекеттерінің материалдық негізі-нуклеотидтердің, соның ішінде дезоксирибонуклеин қышқылының (ДНҚ) ашылуы ХХ ғасырдағы биологияның ең негізгі жетістіктерінің бірі болып есептеледі. Өсімдіктер физиологиясының дамуы биология, химия, физика және математика ғылымдарының жетістіктерімен тығыз байланысты. Барлық физиологиялық зерттеулерде аталған ғылымдардың әдістері кеңінен қолданылады. Осы замандағы физиологиялық ғылыми зерттеулер төмендегі бағыттарда жүргізіледі. Биохимиялық бағыт-өсмдіктерде фотосинтез, тыныс алу процестерінде пайда болатын әртүрлі органикалық қосындылардың тіршіліктегі маңызын зерттеп, минералдық заттармен көректенудің заңдылықтарын ашып, қарапайым минералдық қосындылардан күрделі органикалық қосындылардың пайда болу жолдарын зерттейді. Минералдық заттардың коллоидтар мен катализаторлардың күйлерін реттеушілік және клеткадағы элетрлік құбылыстардың орталығы ретіндегі маңызын айқындайды. Биофизикалық бағыт-клеткадағы энергетикалық поцестерді, өсімдік электрофизиологиясын, су алмасудың, тамыр арқылы көректенудің, өсудің, тітіркенудің фотосинтез бен тыныс алудың физика-химиялық заңдылықтарын зерттейді. Онтогенездік бағыт-ішкі биохимиялық және биофизикалық процестерге тәуелді өсімдіктердің дамуының жасына байланысты заңдылықтарды, морфогенезді және өсімдіктің дамуын игерудің мүмкіндік жолдарын зерттейді (фотопериодтық, өсімдіктерді шынықтыру, жасанды жарықта өсіру т.б. Эволюциялық, немесе салыстырмалы бағыт-белгілі түрдің, өкілдің филогенездік, сыртқы ортаның белгілі жағдайларында жеке өсімдік дамуының ерекшеліктерін ашып, генотип функциясы ретінде онтогенезді зерттейді. Экологиялық бағыт-өсімдік организміндегі ішкі процестердің сыртқы ортаға тәуелділігін зерттейді. Бұл бағыттың міндет-өсімдіктерді өсіріп дамытудың ауыл шаруашылығында пайдалануға болатын тиімді әдістерін сұрыптау. 1- Дәріс. Өсімдіктер физиологиясы ғылымдар арасындағы орны, мәні, мақсаты және міндеті, пәннің даму тарихы Дәріс мақсаты: Өсімдіктер физиологиясы ғылымдар арасындағы орнын, мәнін, мақсатын және міндетін, пәннің даму тарихын түсүндіру. Сұрақтар: 1. Өсімдіктер физиологиясы пәнінің мәні, мақсаты және міндеті, пәннің даму тарихы; 2. Өсімдіктерді өсіру және қоректік ерітінділерді дайындау тәсілдері. Өсімдіктер физиологиясының даму тарихы мен әдістері. Өсімдіктер физиологиясы алғашқыда ботаниканың бір құрамдас бөлігі ретінде дамыды. Тек Ж. Сенебьенің өсімдіктер жайындағы еңбектері жарық көргеннен бастап физиология дербес ғылым деңгейінде қалыптаса бастады. Өсімдік тіршілігін зерттеу табиғи және жасанды ортада жүргізу арқылы іске аса бастады. Алайда физиологиялық процестердің жүруін сипаттап қана қоймай, олардың жүру механизмдері мен заңдылықтарын, өзара байланысын зерттеу үшін физиологтарға тәжірибе жасау қажеттілігі туды. Сондықтан, өсімдіктер физиологиясы тәжірибе жасайтын ғылымдар қатарына енді. Тәжірибелерді егістікте және жасанды жағдайларда жасау үшін вегетативті әдістерді қолданды, яғни, өсімдіктерді арнайы (топырақ, құм, су, көректік ертінділер) бар ыдыстарда өсіреді. Бұл әдістің негізін 1837ж. Ж. Б. Бусенго салған. ХІХ ғасырда өсімдіктер физиологиясының дамуына Д. Пристли мен Я. Ингенгауздың фотосинтез туралы еңбектері мұрындық болды. Фотосинтез процесін терең, жанжақты зерттеуге Ж. Сенебье, Н. Сосюр, Ж. Бусенго, Ю. Сакс, Д. Майр, К.Тимирязев зор үлесін қосты. Н. Сосюр, И. А. Кноп, Ю. Либих тамыр мен сабақтың маңызын және минералды заттардың тіршілікке қажеттілігін зерттеп, минералды көректену теорияларын жасады. Өсімдік бойымен су және заттардың сіңуі мен тасымалдау заңдылықтарын Т. Найт ашты. Өсімдіктердің тітіркенуі мен қозғалысын Т. Найт пен Ч. Дарвин, су алмасу процесін Ю. Сакс зерттеді. ХІХғ.-физиологтары өсімдіктердің ауалық және минералдық көректенуіне, су алмасу мен тыныс алу процестеріне басты назар аударды. Ал клетка физиологиясын, өсу мен дамуын, тітіркенуін, қолайсыз орталарға бейімделуін т.б. қасиеттерін терең зерттеу жаңадан өріс ала бастады. Осы зерттеулердің нәтижесінде көптеген ғылыми мәліметтер мен жаңалықтар ашылды. Олардың негізінде өсімдіктер физиологиясынан біраз ғылым салалары бөлініп шықты. Мәселен, 1902 ж. «Вирусология», 1910 ж. «Агрохимия» 1930 ж., «Микробиология мен Биохимия» өз алдына дербес ғылым салалары ретінде бөлінді. ХХғ. алғашқы жартысында физиология ғылымы экологиялық физиология және дербес физиология болып екіге бөлінді. Экологиялық физиология өсімдіктердегі физиологиялық процестердің экологиялық факторлардан тәуелділігін зерттеді. Дербес физиология өсімдіктердің жеке түрлеріне қатысты, яғни, белгілі бір өсімдіктің физиологиялық процестеріне экологиялық факторлардың тигізетін әсерін зерттеді. ХХғ. 30-50 жылдары биохимия, цитология, генетика ғылымдарының қарқынды дамуы да өсімдіктер физиологиясының дамуына елеулі үлес қосты. Мысалы, 40-50 жылдары фотосинтез бен тыныс алу процестеріне қатысатын ферменттер ашылды, азот айналымы, энергияның тасымалдануы туралы ғылыми жаңа мәліметтер алынды. Бүгінгі күні дифференциалды центрифугалау әдісі, тұрақты және радиоактивті изотоптарды қолдану, спектроскопия әдістері кеңінен қолданылады. Бұл әдістердің негізінде өсімдіктерді егістік жағдайында зерттеу лабораториялық жағдайларда жалғасын тапты. Осы әдістер арқылы физиологтар клетканы молекулалық деңгейде зерттейтін болды. Өсімдіктер физиологиясы 70- жылдары генетика және молекулалық биологиямен тығыз байланысуы нәтижесінде өсу мен даму заңдылықтары, өсу регуляторының өсімдік процесіне тигізетін әсері зерттелді. Минералды көректену процестерін зерттеу нәтижесінде фитогормондар ашылды. Ал фитогормондарды пайдалану арқылы өсімдіктерден оқшауланып алынған клеткалар мен ұлпаларды өсіру әдістері қарқынды дамыды. Осының негізінде биология ғылымының жаңа саласы «Биотехнология» қалыптасты. 2. Өсімдіктерді өсіру және қоректік ерітінділерді дайындау тәсілдері. Өсімдіктер физиологиясында ең өзекті, маңызды зерттеу методы– эксперименттік метод және оның тәжірбиесін дұрысынан ұйымдастыра білу. Жүргізу күйіне және мерзіміне байланысты тәжірбиенің танаптық, вегетативтік, лабораториялық, тағы биологиялық (биотест) варианттары болады. Танап сынағы – табиғи жағдайда өтеді, бірақ көпфакторлықты жою, керекті нәтиже алу т.б. құбылыстарды туындату қыйынға соғады. Вегетативтік сынақ - өсімдіктерді шыны үйшіктерде (теплица), оранжереяларда, климокамераларда өсіп-дамуға арнайы жағдай жасап өсіру; Вегетативтік сынақ түрлері: а) аэропоника- өсімдіктерді топырақсыз ауаға асып, тамырына уақтын-уақтын форсункамен қоректік ертінділер шашу арқылы өсіру; б) гидропоника – топырақсыз, су және қыйыршық, субстраттары арқылы өсіру; в) су культурасы (дақылы) -өсімдіктерді сұйық қоректік ортада өсіру, әуелі тұқымды ылғалданған фильтр қағазында немесе құмда, сосын өскіндерді су қоректік ортасына орнықтырады. Қоректік ертінді жоғары концентрациялы (100-200 есе) болуы тиіс. Аэрация тәулігіне 1-2 рет. г) қыйыршық культурасы (дақылы)- өсімдік өндірісінде су культурасының модификациясы ретінде жүргізіледі. Өсімдіктерді ыдыстарда, траншеяларда қоректік заттармен қамтылған қыйыршықтарда өсіреді. Әдетте, тәулігіне 1-3 рет қыйыршықты қоректік ерітіндімен болдырып тұрады. Қыйыршық ретінде щебень, керамзит т.б. материалдарды қолданады. Биотестер. Өте үнемді, бірнеше минутпен 2-3 тәулік көлемінде жүргізуге болады, бірақ оның құны сынақтың табиғи жағдайға сәйкессіздігінен айтарлықтай жоғары емес. Сынақ жүргізуде әртүрлі реактивті ертінділер қолданылады. Ертінділер құрамында дистирленген су, спирттер, ацетон, хлороформ, т.б. болуы тиіс. Ертінділер қаныққан, қанықпаған, процентті және титрлі болып бөлінеді. Қаныққан ерітінді дегеніміз – еріткіш құрамында ерітілген заттың көп мөлшерде болуы. Қаныққандықтың белгісі – ерітілмеген зат қалдығының ерітіндіде кездесуі. Проценттік ерітінді дегеніміз–100 мл ерітінді құрамындағы заттың граммдық мөлшері. Ол үшін "крест ережесін" қолданады. Ол төмендегі схема бойынша жүргізіледі: С- ерітінді концентрациясы, оны жоғарыдағы тәсіл арқалыалады; С1- араластыруға арналған ерітіндінің концентрациясы, С2- араластырушы ерітінді концентрациясы, С1 және С айырмашылығы арқылы араластырушы ерітінді (А1) көлемін (мл) анықтайды. С және С2 айырмашылығы арқылы араластырмалы (А2) көлемін (мл) анықтайды. Сонымен С1-С=А1; С-С2=А2. Титрленген ерітінділер - еріген зат мөлшері нақты ерітінділер. Концентрацияны бұл жағдайда бірлікпен айқындайды. Ол грамм-молекула мөлшерін көлем бірлігінде есептеуге ықпалын тигізеді. Грамм - молекула, моль, жай және күрделі химиялық заттардың молекулалық массасына тең грамдық саны. Бақылау сұрақтары: 1. Өсімдіктер физиологиясы нені оқытады? 2. Өсімдіктер физиологиясының зерттеу объектісін атаңыз; 3. Өсімдік тіршілігін зерттеу дегеніміз не? 4. Өсімдіктер физиологиясының мақсаты мен міндеттері қандай? 5. Экосистема, биогеоценоз және агрофитоценозға сипаттама беріңіз; 6. Өсімдіктер физиологиясының даму тарихын сипаттаңыз; 7. Өсімдіктер физиологиясының зерттеу әдістері қандай? 8. Экологиялық физиология нені зерттейді? 9. Биотехнология гылым саласы қалай қалыптасты? 10. Белгілі физиологтардың ғылымға қосқан үлестерін атап өтіңіз. 11. Өсімдік физиологиясы методтарына сипаттама беріңіз. 12. Қандай ерітінділер болады? Молярлық және нормалдық деген не? 13. Титрлі ерітінділердің басқа ерітінділерден айырмашылығы неде? 14. "Крест ережесі" дегенді қалай түсінесіз? Оны қай жағдайда қолданады? 15. 250мл 0,7% сахароза ерітіндісін; 150мл 1,2М натрий хлоридін; 400мл 0,5н күкірт қышқыл ерітіндісін дайындаңдар; 16. 350мл 1,5% глюкоза ерітіндісін, 400мл 0,7М натрий сульфатын; 600мл 0,7н тұз қышқылы ерітіндісін дайындау; 17. 50мл 0,6% мальтоза ерітіндісін; 250мл 0,8М кальций сульфатын; 300мл 1,5н күкірт қышқылы ерітіндісін дайындау; 18. 125мл 1,8% крахмал ерітіндісін; 50мл 1,5М кальций хлориді; 200мл 0,5н азот қышқылы ерітіндісін дайындау; 19. 150мл 0,7% крахмал; 50мл 1,5М кальций хлориді; 200мл 0,5н азот қыщқылы ерітіндісін дайындау; 20. 50мл 2% мальтоза; 350мл 0,2М темір сульфаты; 100мл 0,7н тұз қышқылы ерітіндісін дайындау; 21. 250мл 0,7% фруктоза; 250мл 0,2М калий нитраты; 700мл 0,8н күкірт қышқылы ерітіндісін дайындау; 1-ТАҚЫРЫП. 2-3 ДӘРІСТЕР. ӨСІМДІКТЕР КЛЕТКАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ФИЗИОЛОГИЯСЫ Дәріс мақсаты: Организмдердің клеткалардан тұратындығын және күрделі органеллардан тұратынын түсүндіру. Сұрақтар: Клетка құрылысы; 2. Мембраналар; 3. Цитоплазма; 4. Органеллалар Өсімдік клеткасының құрылысы және функциясы. Өсімдіктер – автотрофтар. Олар қоршаған ортадағы қарапайым бейорганикалық заттардан (су, көмірқышқыл газы) күн сәулесінің әсерінен органикалық заттарды түзеді. Гетеротрофты ағзалар дайын органикалық заттармен көректенеді. Сондықтан өсімдіктер құрылысы ерекше келеді. Өсімдіктер организмі клеткадан тұрады. Яғни, клетка–тірі организмдердің құрылымдық және қызметтік (функционалдық) бірлігі. Клетка – қоректенеді, тыныс алады, өседі, көбейеді, онда зат алмасу процестері жүреді. Организмдердің клеткалардан тұратындығын анықтау микроскоптарды ойлап тауып, оны жетілдіруге тікелей байланысты. Голланд ғалымы Р. Гук 1665 жылы қарапайым микроскопты жетілдіріп, пробка кесіндісін микроскоптан қарағанда оның тор тәрізді ұялардан тұратынын көрді. Оны клетка деп атады. Ал, организмдердің клеткалық құрылысы теориясын неміс ғалымдары ботаник М. Шлейден (1938) және зоолог Т. Шванн (1839) қалыптастырды. Бұл теорияның басты маңыздылығы –барлық тірі организмдердің тегі бір екендігін көрсетеді және тіршілік иелерін клеткалық деңгейде зерттеу мүмкіндігі туындады. Өсімдіктер клеткасының төмендегідей ерекшеліктері бар: фототрофты қоректену түріне байланысты клеткада пластидтер жүйесі бар, клетка қабығы полисахаридті, жетілген клеткаларда вакуоль болады. Клетка құрылысы. Клетка (жасуша) негізінен үш бөлімнен тұрады: 1) клетканы қаптап тұратын қабықшасы; 2) құрамында органоидтар бар цитоплазма; 3) ядро, онда клетканың генетикалық ақпараты жинақталған – ДНҚ бар. Бұлар кәдімгі микроскоптан көрінеді. Мембрананың, цитоплазманың құрылысы, оның ішіндегі органоидтардың структурасы тек электронды микроскоп арқылы көрінеді (1- сурет). Клетка қабығы. Өсімдік клеткасының ерекшелігі – оның қатты, тығыз полисахаридті қабығының болуы. Клетка қабығы жасушаның пішінін анықтайды, клеткалар мен ұлпаларға беріктік, мықтылық қасиет беріп, клетка ішіндегі гидростатикалық қысым әсерінен цитоплазмалық мембрананың зақымдануынан сақтайды. Сонымен бірге, клетка қабығы өткізгіштік, қаңқалық, бөгеттік, қорғаныштық қызмет атқарады. 1-сурет. Өсімдік клеткасы құрылысының сызбанұсқасы: 1, 2-клетка қабықшасы; 3-саңылаулар; 4-ядроның қабықшасы; 5- эндоплазмалық ретикулум (ЭТ); 6-Гольджи аппараты; 7-ядро және ядрошық; 8- митохондрия; 9-май тамшысы; 10-вакуоль; 11-крахмал дәншелері (түйіршіктері); 12-хлоропласт; 13- пропластида; 14-рибосомалар. Клетка қабығының құрамына құрылымдық компоненттер (өсімдіктерде целлюлоза, саңырауқұлақтарда хитин, ашытқыларда глюкан, балдырларда манан немесе кеклан), матрикстік компоненттер (гемицеллюлоза, пектинді заттар, белоктар, липидтер) кіреді. Клеткалардың дамып жетілуі барысында қабық матриксі лигнин, суберин заттарымен толығады. Лигниннің енуі нәтижесінде клетка қабығы сүректеніп, беріктігі күшейеді, бірақ серпімділігі Клетка қабығы қалыңдауға және өзгеруге қабілетті. Қабықтың қалыңдауы жаңа қабаттардың қосылуы нәтижесінде болады. Қабықтың өн бойында диаметрі 1 мкм плазмодесмалар (саңылау түтіктер) бар. Плазмодесмалар арқылы байланысқан клетка цитоплазмалары бірігіп, тұтас симпласт жүйесін құрайды. Клетка қабырғалары мен клетка аралық кеңістіктердің және өлі ксилеманың өзара байланысқан жүйесін апопласт (бос кеңістіктер) деп атайды. Симпласт және апопласт жүйесі өсімдіктерге су мен қоректік заттардың еніп жылжыйтын жолы. Әртүрлі өсімдіктердің және оның мүшелерінің қабығының қалыңдығы алуан түрлі: мкм-нің 1/10 бөлігінен 10 мкм-ға дейін. Клетка қабығының эластикалық майысқан (бастапқы қалпына келе алатын) және пластикалық (қайта қалпына келмейтін), яғни әртүрлі созылып өсу қабілеті бар. Сонымен бірге, клетка қабығы тұрақты әрі активті емес болғандықтан арқаулық (механикалық) және қорғаныш қызметін атқарады. Мембраналар клетканың ішкі бөліктерін сыртқы ортадан бөліп тұрады. Оны плазмалемма деп атайды. Эндоплазматикалық ретикулум (тор) және ядро мембраналары клетка мембранасына ұқсас. Цитоплазма және ондағы органоидтар мембрана арқылы бөлек компоненттерге бөлінеді, әрі бір-бірімен жалғасып, тұтас жүйе құрайды. Мембрана бетінде әртүрлі рецепторлар жинақталған, үстінде және ішінде полиферменттік комплекстер орналасқан. Сондықтан онда организмдердің тіршілік әрекетіне қатысты маңызды биологиялық процестері (тынысалу тізбегіндегі электронды тасымалдау, тотықтанып фосфорлану және фотосинтетикалық фосфорлану) жүреді. Мембраналардың құрылысы қос қабатты болады және қалыңдығы 5-10 нм. Химиялық құрамы бойынша, көпшілік жағдайда, белок пен липидтер тең арақатынаста (60-40%) және шамалы (10%-дан аздау) көмірсулардан құралған. Липидтердің ішінде фосфолипидтердің үлесі көбірек. Сонымен бірге, басқа да липидтер (глико- және сульфолипидтер, май қышқылдары, т.б.) бар ( 2- сурет). 2 сурет. Клетка мембранасы 1-қосарланған липидттер қабаты; 2-фосфолипидтер; 3-гидрофильды полярлы бас тәрізді бөлігі; 4-гидрофобты полярлы құйрықша; 5-холестерин молекуласы; 6- интегральды белок; 7-шеткі белок; 8-цитоқаңқаның филаменті; 9-альфа спиральды белок; 10-гликопротеин; 11-көмірсулар. Фосфолипидтердің маңызды қасиеті, оның молекуласында полярлы гидрофильды (глицерин, фосфор қышқылы, аминоспирт) бас тәрізді бөлігі (суда еритін) және гидрофобты, полярлы емес екі көмірсулы құйрықшаның (суда ерімейтін) болуы (3- сурет). Қазіргі кезеңде мембрана құрылымының сұйық-мозайкалық моделі (С. Зингер, Дж. Никольсон, 1972-1976) кеңінен таралған. Фосфолипидтер мембрана құрамына енетін фермент- белоктардың активтілігіне әсер етіп, олардың конформациялық құрылымын өзгертеді, гидрофобты ортаны қалыптастырады. Екі қабатты мембрана тұтас липидтерден құралған емес, арасында белок молекулалары бар. Олар әртүрлі: 1) липид қабатын тесіп арғы-бергі бетіне өтетін – интегралды белоктар (2-сурет, 6). Бұл белоктар иондар мен молекулаларды клеткаға енгізу және шығару қызметін атқарады; 2) мембрана сыртында орналасқан, шеткі белоктар (2-сурет, 7). Бұлар интегралды белоктар бөліктерін бір-бірімен байланыстырады; 3) мембранада спираль тәрізді жиырылған альфа-спираль белоктар (2- сурет, 9) бар. Бұлар мембрана қабатынан түгел өтеді және цитоплазмаға келетін қоректік заттарды өткізу қызметін атқарады. Мембрана бетіндегі көмірсу молекулалары рецепторлар құрамына кіреді (2-сурет, 11). Мембраналық липидтер көлемі, конфигурациясы, зарядтылығы бойынша алуан әртүрлі (фосфоглицеридтер, гликолипидтер, т.б.). Әртүрлі мембраналарда олар өзгеше арақатынаста болуы мүмкін. Липидтер мен белоктардың көлемі, конфигурациясы бойынша арақатынасының өзгеруі мембраналар қасиеттерін өзгертеді. Қалыпты физиологиялық жағдайда қанықпаған май қышқылдарының болуын қамтамасыз етеді. 3 сурет. Фосфолипид және холестрин құрылысы: 1-глицерин молекуласы; 2- қаныққан май қышқылы; 3-қанықпаған май қышқылы; 4-фосфатты топ; 5-полярлы бөлігі; 6-полярлы емес бөлігі; 7-стерольды сақина. 1.2. Цитоплазма. Клетканың негізгі ішкі бөлігі–цитоплазма. Ол күрделі, сұйық, әрі қоймалжың, көптеген бөліктерден құралған, маманданған жүйе, құрамында мембраналық және мембраналық емес құрылымдар бар. Цитоплазмада негізгі зат алмасу (метаболитикалық) процестер жүреді. Негізгі плазма, яғни гиалоплазмада барлық органоидтар орналасқан, мұнда көптеген ферменттер жинақталған, маңызды биохимиялық процестер өтеді. Цитоплазманың өн бойында белоктардың күрделі жүйесі, яғни цитоқаңқадан құралған. Ол микрофиламенттер және микротүтіктерден тұрады. Клеткада жүретін митоз, мейоз, цитоплазманың қозғалуы, суды жылжыту, клетка қабырғасының құралуында, т.б. процестерде цитоқаңқаның ролі үлкен. Эндоплазмалық ретикулум (ЭПР) немесе эндоплазмалық тор (ЭПТ) – бұл цитоплазманың бүкіл қабатында орналасқан, мембраналармен (6-7 нм) қоршалған каналдар (өзекшелер) мен көпіршік сияқты құрылымдардан құралған күрделі жүйе. Каналдардың (өзекшелердің) кеңейген жері цистернаға айналады, ол көпіршіктерге айналып, вакуолямен жалғасады. Ядро қабықшасы да ЭПР жүйесіне қосылады. Каналдар (өзекшелер) мен цистерналар саны және орналасуы клетканың қызметіне, физиологиялық жай-күйіне байланысты өзгерістерге ұшырайды. ЭПР мембранасы үстінде ЭПР мембранасымен байланысқан рибосомалар орналасқан түрін кедір-бұдырлы, ал рибосомалар жоғы–біріңғай тегіс деп аталады. (1- сурет, 5). Эндоплазмалық ретикулумның (ЭПР) физиологиялық қызметі алуан түрлі. ЭПР мембраналары клетканы әртүрлі бөліктерге (компартменттерге) бөліп, метаболизм заттарының кездейсоқ араласуын болдырмайды, әртүрлі заттардың клетка ішілік және сыртқы тасымалдауларға әсері бар. Кедір-бұдырлы ЭПР-да белок синтезделіп, жинақталады және керекті орындарға тасымалданады. ЭПР-дың тегіс түрі көмірсулардың, мембрана құрамына енетін липидтердің синтезделуіне және клеткаға уытты әсер ететін қосындыларды залалсыздандыру процесіне қатысады. Жас клеткаларда эндоплазмалық тор (ЭПТ) нашар дамыған, ал клетканың жылдам өсу кезеңдерінде ЭПТ қарқынды дамып қалыптасады. Рибосомалар-диаметрі шамамен 20 нм, құрамы рибонуклео-протеидтерден тұратын, үлкен және кіші бөлшектен құралған денелерді рибосомалар деп атайды. Әрбір клеткада бірнеше он мыңдаған рибосомалар бар. Олардың негізінен үш түрі бар: цитоплазматикалық – 80S, хлоропласта – 70S түрі және митохондрияда – 80S рибосомалар түрлері. Рибосомалардың құрамында белок және рибосомальды рРНҚ бар. Рибосомалар екі суббөліктен (үлкен және кіші) тұрады. Үлкен бөліктің құрамында бір жоғары молекулалы РНҚ және екі кіші молекулалы РНҚ бар, ал кіші бөлігінде – бір жоғары молекулалы РНҚ орналасқан. Сонымен бірге, рибосома құрамында ондаған әртүрлі белоктар бар. Рибосомадағы РНҚ және белоктар бір-бірімен ерекше байланысып, нуклеопротеидті тізбек құрайды. Рибосоманың жеке бөліктерінің бірігуі екі валентті катиондар болған жағдайда жүзеге асады. Соның ішінде ең маңыздысы магний (Мg2+). рРНҚ ядрода түзіледі (матрицасы ядролық ДНҚ), ал рибосомалық белоктар ядрошықта синтезделеді. Митохондриялар. Клеткадағы тотығу-тотықсыздану процесінің, электрон тасымалдаушы тізбектің, тотыға фосфорлану, яғни жалпы энергия алмасу процесінің орталығы–митохондрия. Тынысалу барысында энергияның аденозинтрифосфатта (АТФ) жинақталуы митохондрияда өтеді. Митохондрия формасы негізінен сопақша, ұзындығы 1-7 мкм, диаметрі 0,4-0,5 мкм. Клеткадағы митохондрия саны 500-ден 1000-ға дейін болады. 4-сурет. Митохондрия құрылысының сызбанұсқасы: 1-сыртқы мембрана; 2-ішкі мембрана; 3-матрикс; 4-митохондрияның ішкі жиегіндегі кеңістік. Митохондриялар қалыңдығы 5-10 нм болатын қос мембранамен қоршалған. Сыртқы мембрана созылыңқы болады, ішкі мембранада тарақ тістері тәрізді өскіндері – кристалары бар. Мембраналар арасындағы митохондриялық кеңістікті қоймалжың, жартылай сұйық масса – матрикс толтырады (4- сурет). Матриксте Кребс циклының ферменттері жинақталған. Митохондрияның құрамында 65-70% белок, 25-30% липидтер және нуклеин қышқылдары: РНҚ-1%, ДНҚ-0,5% бар. Ішкі мембранада тынысалу тізбегі (электрондарды тасымалдаушы тізбек) шоғырланған. Мембрананың ішкі бетінде 104-105 мөлшерінде саңырауқұлақ тәрізді бөлшектер, яғни АТФ-ның түзілуін катализдейтін АТФ-синтетаза ферменті орналасқан. Лизосомалар–диаметрі 1-2 мкм, мембранамен қоршалған органеллалар. Олар эндоплазмалық тор (ЭПТ) мембраналарынан немесе Гольджи аппаратынан пайда болады. Лизосоманың ішкі кеңістігі сұйықпен толыққан. Онда негізінен гидролитикалық (протеаза, нуклеаза, липазалар, т.б.) ферменттер бар. Лизосомалар клеткадағы өзінің қызметін аяқтаған құрылымдарды немесе бөтен заттарды жойып отырады. Майда денешіктер – бұлар лизосомадан майдалау, диаметрі 0,5-1,5 мкм, бір қабат мембранамен қапталған, сфералық формадағы көпіршіктер. Микроденешіктер ЭПР-ден пайда болады. Пероксисомаларда тотықтырғыш ферменттер (каталаза, гликолатоксидаза, т.б) болады. Пероксисомада фототынысалудың этаптары өтеді. Майда денешіктердің басқа түрі – глиоксисомалар майлы тұқымдарда және өсімдіктердің май жинақталатын мүшелерінде кездеседі. Бұл денешікте пероксисомада болатын ферменттер және де қорлық майларды қантқа дейін ыдырататын ферменттер бар. Осы процесс арқылы өскіндер өсуге керекті энергия алады. Гольджи аспабы (ГА) – диктиосомалардан, везикулалардан және цистерна аралық түтікшелерден тұрады. Біраз сфералық көпіршіктер цистернамен байланысқан. Гольджи аспабын құрайтын белоктар бір-бірімен қысыңқы топтасып, 5-6 данадан бірігіп байланысып, цитоплазмада таралған. Гольджи аспабының екі ұшы (полюсі) бар: бір жағында жаңа цистерналар пайда болса, екінші жағында көпіршіктер пайда болады. Бұл процесс бір мезгілде және үздіксіз жүреді (5- сурет). 5-сурет. Гольджи аспабының құрылымдық жобасы (Т.С. Саламатова, 1983). 1- диктиосомалар; 2-цистерна аралық түтікшелер жүйесі; 3-көпіршіктер (везикулалар);4-рибосомалар; 5- полирибосомалар; 6-секреттік көпіршіктер ГА клетка қабықшасы мен плазмалеммаларды құрастыруға, көмірсуларды (полисахаридтерді) синтездеуге қатысады. Ал, Гольджи аспабы цистерналары клетка сыртына шырыштардың бөлінуіне, басқа заттардың шығуына қатысады. Вакуоль – клетканың орталығында орналасқан, сырты мембранамен (тонопласт) қоршалған, іші клетка сөлімен толыққан, өсімдік клеткаларына тән жүйе. Жас, меристемалық клеткаларда вакуоль өте майда көпіршіктер түрінде болады. Жетілген клеткаларда олар бірігіп, үлкен вакуоль құрайды.Вакуольдің ішкі қуысын клетка сөлі толтырады. Оның құрамында еріген тұздар, зат алмасу өнімдері: органикалық қышқылдар мен олардың тұздары, қанттар, ферменттер, пектинді қосылыстар, белоктар, сондай-ақ екінші реттік өнімдер: фенолдар, таниндер, флавоноидтар, пигменттер (антоциандар), алкалоидтар, т.б. заттар бар. Клетканың созылып өсуі кезінде вакуоль судың осмостық сіңірілуін, және де клетка тургорын қамтамасыз етеді. Вакуольдегі пигменттердің болуы гүл күлтелерінің, жемістердің әдемі, ашық әрі алуан түрлі болуын, күзде жапырақтың сары, т.б. түске боялуын қамтамасыз етеді. Вакуоль қоректік заттардың (сахароза, минералды тұздар, т.б.) қоры жинақталатын орын. Вакуольде негізінен гидролиздік ферменттер бар. Вакуольде клеткаға қажетсіз заттар қайта өңделеді және улы заттар залалсыздандырылады. Пластидтер – қос мембранамен қапталған дөңгелек және сопақша органоидтар. Ішкі мембраналар ішке қарай көмкеріліп мембраналар жүйесін құрайды. Пластидтер түссіз (пропластидтер, лейкопласттар, этиопластар) және түсті (хлоропластар, хромопластар) болып бөлінеді. Меристемалық клеткаларда протопластидтер болады. Олардың ішкі мембраналары аз көмкерілген. Осы құрылыс жетілген клеткаларда сақталса, оларды лейкопластар деп атайды. Лейкопластарда қор заттары жинақталады. Қор заттардың табиғатына қарай лейкопластар: амилопластар (крахмал), элайопластар (май), протеинопластар (белок) деп ажыратылады. Жасыл өсімдіктерді қараңғыда өсіргенде хлоропластар этиопластарға айналады. Бұл жағдайда ішкі мембраналық жүйе күрделі құрылымдық өзгерістерге ұшырайды. Хлоропластарда фотосинтез процесі жүзеге асады. Хлоропластар сопақша денешіктер, ұзындығы 5-10 мкм, диаметрі 2-3 мкм. Жапырақтың бір клеткасында 15-20 немесе 100 дейін хлоропластар, ал кейбір балдырларда 1-2 үлкен, пішіні әртүрлі хроматофорлар болады. Хлоропластар қос мембранамен қапталған. Ішкі мембранасы гомогенді орта стромамен шектеледі. Ішкі мембранасы ішке қарай көмкеріліп, тығыз тилакоидтар құрайды. Олардың пішіні кейде диск түрінде болады. Тилакоидтар бірінің үстіне бірі қатталып жинақталып, тилакоидт граналарын құрайды. Тилакоид мембраналарында жасыл, сары, қызыл пигменттер болады. Ядроның құрылысы және атқаратын қызметі. Ядроның маңыздылығы, онда орналасқан хромосомаларда клетканың генетикалық ақпараты жинақталған ДНҚ-ның (дезоксирибонуклейн қышқылының) болуына байланысты. Клеткалар негізінен бір ядролы болады. Бірақ, көп ядролы клеткаларда бар. Клетка органоидтарының ішіндегі ең ірісі – ядро, диаметрі шамамен 5-20 мкм, формасы – дөңгелек, сопақша, сфералық түрде болады. Өсімдіктердің жас клеткаларында ядро ортасына таман орналасқан, ал жетілген клеткаларда ірі орталық вакуоля болғандықтан ядро клетка шетіне жақын орналасады. Ядроның химиялық құрамы негізінен нуклеин қышқылдары және белоктардан құралған. Мысалы, ал асбұршақ клеткасынан бөлініп алынған ядрода ДНҚ-14%, РНҚ-12%, негізгі белоктар- 22,6%, басқа белоктар-51,3% және де липидтер бар. Ядродағы белоктар негізгі, немесе ДНҚ-мен байланысқан гистондар және нуклеоплазма, мембраналар, рибосомалар құрамына енетін басқа қышқыл белоктар болып бөлінеді. Ядро үш бөліктен тұрады: ядроны қоршаған қос қабатты мембрана (қабықша), ішіндегі сұйықтау зат – нуклеоплазма, ортасында орналасқан ядрошық (1 -сурет, 7). Ядро қабықшасы қалыңдығы 8 нм қос мембранадан құралған. Ішкі мембрана нуклеоплазмаға, сыртқысы – цитоплазмаға жанасып жатады. Ядро қабықшасында диаметрі 40-50 нм болатын көптеген саңылаулар бар. Қабықшаның сыртқы мембранасы эндоплазмалық тормен тікелей жалғасады, оның цитоплазмаға қараған жағында рибосомалар болады. Ядро қабықшасындағы саңылаулар арқылы ядроға белоктар (гистондар, протаминдер), рибонуклеаза енеді, ал ядродан цитоплазмаға информациялық иРНҚ, тасымалдауш тРНҚ және рибосома бөліктері шығады. Ядродағы негізгі құрылыстық бөлік – бұл хромосомалар. Олардың саны әрбір биологиялық түрдің ерекше белгісі болып есептеледі. Хромосома дегеніміз–ДНҚ тізбектерінен (жіпшелерінен) тұратын денешік. Хромосоманың құрамында ДНҚ, гистон, қышқыл белоктар, аз мөлшерде РНҚ болады. Жеке хромосома – молекуласы өте ұзын бір ДНҚ тізбегінен және гистондардың миллиондаған молекуласынан құралған. ДНҚ тізбегінде тұқым қуалау ақпараты, клетканың функциональдық қызметі, организмнің қоршаған ортамен байланыста өсіп дамуының бағдарламасы жинақталып сақталады. Хромосомалар клетканың даму циклінің кезеңімен фазаларына байланысты құрылысын өзгертіп отырады. Ядрошықтар. Ядродағы рибосома бөліктері пайда болатын аймақты ядрошықтар деп атайды. Олардың саны 1-2, кейде 3-4 болатын, формасы дөңгелек, кейде сопақша денешіктер (1- сурет,7). Ядрошықтар клетка бөлінгеннен кейін “ядрошықты ұйымдастырушы” деп аталатын ДНҚ- ның белгілі бөліктерінде матриксінде қалыптасады. Ядрошықта екі рибосомалық РНҚ-ның (25S және 18S) синтезделу, цитоплазмалық рибосомалардың бөліктерінің (60S және 40S) қалыптасу процестері жүзеге асады. Яғни, ядрошық РНҚ синтезінің орталығы. Қорытып айтқанда, ядро – клетканың генетикалық ақпараты сақталатын, ДНҚ-ның редупликациялану (екі еселенуі) және транскрипция (синтезделу) процестерін, яғни ДНҚ молекуласының өздігінен құрылуын қамтамасыз ететін органоид. Ядро цитоплазмамен тығыз байланыста болып, генетикалық информацияның дәлдігін қамтамасыз етуге қатысады және клетканың тіршілік процестерін басқарады. Өсімдік клеткасының химиялық құрамы Өсімдік клеткасының құрамына биополимерлер: белоктар, нуклеин қышқылдары, полисахаридтер және олардың молекулаларының құрылымдық бөліктері (амин қышқылдары, нуклеотидтер, қарапайым көмірсулар, май қышқылдары) кіреді. Клетка құрамында су – 75-85%, белок – 10%, ДНҚ – 0,4%, РНҚ – 0,7%, липидтер – 2%, басқа органикалық заттар – 0,4%, бейорганикалық заттар (Mg, Ca, Mn, Na, K, Fe, Zn, Cu, Mo) – 1,5% құрайды. Клеткадағы су бос және байланысқан түрінде болады. Бос су клетканың 85% қамтиды. Бос су еріткіш ретінде пайдаланылады және протопластың коллоидты жүйесіндегі дисперсті ортасы болып табылады. Байланысқан су клетканың 4-5% құрайды, су молекулалары белоктармен сутектік және басқа байланыстар арқылы байланысады. Сондай-ақ, байланысқан су молекулалары макромолекулалардың фибриллярлы құрылыстарына кіреді. Белок молекуласындағы әрбір амин тобы 2,6 су молекуласымен байланысқа түсе алады, сонда белоктың бір молекуласына 18000 су молекуласы келеді. Клеткадағы екі формадағы сулардың өзара физиологиялық ерекшелігі – төменгі температурада белоктармен байланысқан судың мұз болып қатуы бос суға қарағанда баяу жүреді. Клетканың иондық құрамы мен минерал заттары. Өсімдік клеткалары мен ұлпалары элементарлы (протондар, электрондар, нейтрондар мен фотондардан); биоэлементтерден (су, органогендер – С, Н, О, N ); Na+; K+; Mg2+; Ca2+; Cl- иондарынан; микроэлементтерден (Mn, Fe, Co, Cu, B, I, Al, V, Mo) және молекулалық құрылымдық бірліктерден (көмірсулар, майлар, фосфатидтер, амин қышқылдары және нуклеотид негіздерінен) тұрады. Клеткадағы минеральды заттар тұздар түрінде немесе белоктар, көмірсулар және липидтермен байланысқан түрінде болады. Аниондар (CІ-) мен катиондарға (Na+, K+) диссоцияланған тұздар клеткадағы осмостық қысымды қамтамасыз етеді және ортаның қышқылдық және сілтілік тепе-теңдікте болуын реттейді. Минералды заттар клеткадағы каллоидтардың физико-химиялық қасиетін реттеп, клетканың құрылысына әсер етеді. Металдар мен металл емес заттар клеткаға улы немесе пайдалы әсер етіп, биохимиялық реакциялардың катализаторлары болып табылады. Сондай-ақ, тургорды және цитоплазманың өткізгіштігін қамтамасыз етеді. Клеткадағы электрлік және радиоактивті құбылыстардың орталықтары болып табылады. Микро-, ультрамикроэлементтер жоғары активті қосылыстардың құрамына кіреді, оларды хелаттар деп атайды. Хелаттар өсімдіктің зат алмасуына қатысады. Бақылау сұрақтары 1. Афтотрофты организмдер мен гетеротрофты организмдердің өзара ерекшеліктері қандай? 2. Жасыл өсімдіктердің басқа өсімдіктерден ерекшелігі қандай? 3. Жасыл өсімдіктердің басқа организмдерден ерекшелігі қандай? 4. Өсімдіктер клеткасының құрылысы және олардың функциясы; 5. Неліктен жеке клетканы дербес организм деуге болады? 6. Клетканың құрылыстық бөліктерін атаңыз. 7. Цитоплазманың құрамы қандай бөліктен тұрады? 8. Атқаратын қызметтеріне байланысты клетка органоидтары қандай топтарға бөлінеді? 9. Клетка қабығы қандай заттардан қалыптасады? 10. Клеткадағы тұтас мембраналық жүйе қандай бөліктерден құралады? 11. Эндоплазмалық тордың қандай түрлері бар және қызметтері қандай? 12. Вакуольдер жүйесі деген не, оның қызметтері қандай? 13. Клеткадағы майда денешіктер қандай қызмет атқарады? 14. Ядродағы хромасомаларының саны неге байланысты? 15. Өсімдік клеткаларында рибосомалардың қандай түрлері бар, олардың айырмашылықтары неде? 16. Митохондря тарақшаларының (кристаларының) қандай маңызы бар? 17.Пластиттер жүйесіндегі жеке пластиттердің құрылысы мен қызметтеріндегі ерекшеліктері қандай? 18. Хлоропластар мен митохондриялар қызметтерінің байланысы қандай? 19. Клеткадағы қандай қимыл-қозғалыстарды білесіз? 20.Цитоплазманың өткізгіштігі неге байланысты? 21. Апопластық және симпластық жүйелердің өзара айырмашылықтары қандай? 2- ТАҚЫРЫП. ФОТОСИНТЕЗ. 4-ЛЕКЦИЯ. ФОТОСИНТЕЗ ПРОЦЕСІ. Дәріс мақсаты: Күн реакциясы энергиясын пайдалану арқылы органикалық заттар синтездеу процессімен таныстыру. Сұрақтар: 1. Фотосинтез процесі туралы жалпы түсінік; 2. Фотосинтездің теңдеуі; 3. Пигменттер және олардың қасиеттері. Негізгі бөлім: Фотосинтез - процесі нәтижесінде өсімдіктер қарапайым органикалық емес заттардан (CO2, H2O) күн реакциясы энергиясын пайдалану арқылы органикалық заттар синтездейді, яғни сәуле энергиясын химиялық энергияға айналдырады. Фотосинтездің теңдеуі: фотон↓ 6СО2+ 12Н2О С6Н12О6+ 6Н2О+ 6О2↑ хлорофилл глюкоза Фотосинтез процесінде 1т CO2 игерілгенде 2,7т О2 бөлініп шығады. Құрылықтағы және судағы барлық өсімдіктер жыл сайын 175 млрд.тонна СО2-ын игеріп, атмосфераға 460 млрд. тоннадан астам оттегіні (О2) бөліп шығарады. Бұл барлық жануарлар, жәндіктер, микроорганизмдер және де өсімдіктердің тыныс алуына керекті газ. Сіңірілген күн сәулесі энергиясы фотосинтезге және басқа да фотофизиологиялық процестерге (Qф), транцпирацияға (Qт), жапырақ пен ауа арасындағы конвективті жылу алмасуға (Qк), флюоресценцияға (Qх) жұмсалады. Сіңірген энергияның 70-95%-ы транспирацияға (Qт) және ауамен жылу алмасуға (Qк) жұмсалады. Ал, фотосинтезге және онымен байланысты фотобиологиялық процестерге (Qф) энергияның өте аз бөлігі ғана пайдаланылады. Яғни, табиғи жағдайда сіңірілген фотосинтетикалық белсенді (активті) радиацияның (ФБР немесе ФАР) пайдалану коэффициенті орташа есеппен 1,8-2,5%. Фотосинтез процесі өсімдіктердің барлық жасыл мүшелерінде өтеді, бірақ фотосинтез жүретін негізгі маманданған мүше – бұл жапырақ. Фотосинтез жапырақтардағы жасыл пластидтер – хлоропластарда жүреді. Өсімдіктерде пластидтердің 3 түрі бар: лейкопласт (түссіз), хромопластар (қызғылт сары), хлоропласт (жасыл). Күн радиясын сіңіретін негізгі маманданған аппарат бұл хлоропласт және ондағы пигменттер. Хлоропласт көлемі 4-10 мкм аралығында болады. Клеткалардағы хлоропласт саны 20-дан 100-ге дейін жетеді. Хлоропластардың химиялық құрамы күрделі, төмендегі орташа көрсеткіштермен сипатталады (құрғақ затқа % есебімен): белок – 35-55%; липидтер – 20-30; көмірсулар – 10; РНҚ – 2- 3; ДНҚ – 0,5%-ға дейін; хлорофилл – 9; каротиноидтар – 4,5%. Пластидтердегі пигменттер 3 класқа бөлінеді, олар: хлорофилдер, фикобилиндер, каротиноидтар. Пигменттер – боялған заттар және белгілі толқын ұзындығындағы жарықты сіңіреді. Сіңірілмеген толқын ұзындығындағы жарық шашыратылады да, бұл пигмент түсін анықтайды. Мысалы, жасыл хлорофилл пигменті қызыл және көк сәулелерді сіңіреді, ал жасыл сәулелер шашыратылады. Сондықтан өсімдік жапырағы жасыл болып көрінеді. Хлорофилдің толық құрылымдық формуласын 1930-1940 жылдары Г. Фишер анықтады. Ал, 1960 ж. химик Р.Б. Вудворд (АҚШ) және органик М. Штрель (ФРГ) хлорофилді жасанды жолмен алды. Жоғары сатыдағы өсімдіктерде хлорофилл а және хлорофилл в бар. Диатомды балдырларда хлорофилл с, қызыл балдырларда хлорофилл а бар екені анықталған. Сонымен бірге, фотосинтездеуші бактерияларда бактериохлорофилдер а, в, с, d бар екені белгілі. Фотосинтез жүргіуші негізгі хлорофилдер өсімдіктерде хлорофилл а, ал бактерияларда– бактериохлорофилдер. Хлорофилдер мен каратиноидтар суда ерімейді, ал органикалық еріткіштерде жақсы ериді. Хлорофилл а-ның түсі – көк-жасыл, хлорофилл в-ның түсі – сары-жасыл. Олардың жалпы формулалары: Хлорофилл а - С55 Н72 О5N4Mg Хлорофилл в - С55 Н70О6 N4Mg Хлорофилдер – дикарбонды, қосымша метил және фитол спирті бар хлорофиллин қышқылының күрделі эфирі. 6- сурет. Хлорофилл молекуласы Хлорофилл молекуласы 4 пиррол сақинасынан тұрады. Олар өзара метилдік көпіршелер арқылы байланысып, порфирин ядросын құрайды. Пиррол сақиналарындағы N атомдары 4 үйлестіргіш байланыстары арқылы Mg атомымен түйіседі. Порфириндік құрылымға бесінші болып циклопентан сақинасы жалғасады. Тетропиррол және циклопентан сақиналарынан құрылған – хлорофилл молекуласының негізгі бөлігін –Форбин деп атайды. IV-ші сақинаның жанама тізбегіндегі пропион қышқылы күрделі эфирлі байланыс арқылы фитол спиртімен (С20Н39ОН) жалғасқан (6- сурет). Хлорофилдің физикалық қасиеті. Қатты күйдегі хлорофилл а көгілдір-қара түсті аморфты зат. Балқу температурасы 117-120°С. Хлорофилдер негізінен органикалық еріткіштерде (этил эфирінде, бензолда, хлороформда, ацетонда, этил спиртінде) жақсы ериді. Петролейн спиртінде нашар, ал суда ерімейді. Этил эфиріндегі хлорофилл а ерітіндісі көкшіл-жасыл, хлорофилл в ерітіндісі сарғыш-жасыл түсті болады. Хлорофилдердің жарықты сіңіру спектрлерінің жоғарғы деңгейі қызыл және көк сәулелер аймағына тура келеді. Этил эфирінде хлорофилл а ерітіндісі қызыл сәулені 660-663 нм, ал көк сәулені 428-430 нм толқын ұзындықтарын сіңіреді. Этил эфиріндегі хлорофилл в-ның ерітіндісі қызыл сәулені 642-644 нм және көк сәулені 452-455 нм толқын ұзындықтар шамасында сіңіреді. Хлорофилдер күлгін және сары түстерді нашар сіңіреді, ал жасыл және инфрақызыл сәулелерді мүлдем сіңірмейді (7- сурет, 1, 2). 7 сурет. Хлоропласттағы пигменттердің жарықты сіңіру спектрі. 1- хлорофилл а; 2- хлорофилл b; 3-β каротин; 4-фикобилиндер. Жарық–бұл толқын ұзындығы белгілі мөлшердегі кванттар ағыны. Электромагниттік толқындар жиілігіне сәйкес олардың энергия қуаты өзгереді. Қысқа толқынды электромагниттік сәулелердің энергетикалық қуаты ең жоғары болып, ұзын толқынды сәулелердің қуаты төмен болады (1 кесте). 1-кесте. Жарық спектрінің әртүрлі бөліктеріндегі толқын ұзындығы және фотондар энергиясы Сәуле спектрі Кванттар энергиясының қуаты Mg N4OH30C32 СООСН3 СООС20Н39 хлорофиллин Толқындар ұзындығы, нм кДж/моль эВ (электронвольт) Ультракүлгін 350-400 471,4 3,54 – 4,88 Күлгін 400-424 292,0 3,02 – 3,10 Көк 424-491 260,6 2,70 – 2,76 Жасыл 491-550 230,5 2,39 – 2,48 Сары 550-585 206,6 2,14 – 2,25 Қызғылт сары 585-647 193,6 2,0 – 2,07 Қызыл 647-740 176,4 1,82 – 1,91 Инфрақызыл 740 85,5 0,88 – 1,77 Фотохимиялық реакциялар квант энергиясы 147-587 кДж/моль аралығы мөлшерінде болғанда жақсы жүруі мүмкін. Ал, қызыл жарықты (176 кДж/моль hν) сіңіргенде фотохимиялық реакциялардың қалыпты жүруіне энергия жеткілікті. Көк жарықты (261 кДж/моль hν) сіңіргенде энергия мөлшері көбірек болады да, олар жылу немесе жарық күйінде шығарылады. Жалпы жарық энергиясын сіңірген, қозған күйге түскен (S1, S2, T) молекула, бастапқы қозбаған (тыныштық) күйге қайта түскенде, сіңірілген энергия: жылу түрінде, флуоресценция, фосфоресценция, фотохимиялық реакцияларға, химиялық энергия, энергияның миграциясы түрінде бөлінеді. Яғни, хлорофилл негізінен екі түрлі қызмет атқарады: энергияны сіңіруі және тасымалдап беру. Хлорофилл молекуласының негізгі (90%) бөлігі жарық жинақтаушы комплекс (ЖЖК) құрамына кіреді. Фикобилиндер мен каратиноидтар сәулелерді сіңіру тиімділігін арттырады, өйткені хлорофилл нашар (аз) сіңіретін сәулелерді олар көбірек сіңіреді. Фикобилиндер – көк жасыл және қызыл теңіз балдырлары мен криптомонадаларда болады. Фикобилин грекше “phicos” – балдыр, латынша “bilis” – өт деген мағынаны білдіреді. Фикобилиндерге – фикоцианин, фикоэритрин, аллофикоцианин жатады. Қызыл балдырларда негізінен фикоэритрин, цианобактерияларда фикоцианин болады. Фикоэритрин толқын ұзындығы 495-565 нм, ал фикоцианин – толқын ұзындығы 550-615 нм сәулелерді сіңіреді (7- сурет, 4). Құрылысы. Төрт пиррол сақиналары өзара метилдік (-СН=) және метилендік (-СН-) көпіршелер арқылы ашық тізбек құрайды. Құрамында Мg және басқа металл атомдары және фитол болмайды. Фикобилиндер (фикобилинпротеиндер) – глобулин белоктардың хромофорлы топтары болып табылады. Олардың хлорофилдерден айырмашылығы өзара берік ковалентті байланыстармен байланысқан. Каротиноидтар – алифатикалық құрылысты, майда еритін сары, қызғылт-сары түсті изопрен туындысы. Каротиноидтар барлық жоғары сатыдағы өсімдіктерде және көптеген микроорганизмдерде бар. Каротиноидтардың өкілдері: β-каротин – қызғылт-сары пигмент (С40Н56); ксантофил – сары түсті пигмент (С40Н56О2, С40Н56О4) (7 -сурет, 3). Каротиноидтарда көміртегі тізбегі екіге бөлініп, ұшында спирттік топтар пайда болғанда 2 молекула А витаминіне (дәрумен) айналады. Каротиноидтар өсімдіктердің жасыл емес бөліктерінде (мүшелерінде) бар. Мысалы, себіздің тамыр жемісінде. Жасыл жапырақтарда каротиноидтар хлорофилдердің әсерінен білінбей тұрады. Ал, күзде хлорофилл молекулалары ыдырап бұзылғанда каротиноидтар жапырақтарға қызыл, сары рең береді. Каротиноидтар бактериялар мен саңырауқұлақтарда да түзіледі. Ал, жануарларда каротиноидтар түзілмейді. Каротиноидтар: α, β, γ – каротиноидтар; ксантофилдер – лютеин, виалоксантин, зеаксантин. Каротиноидтардың қызметі: β-каротин толқын ұзындығы 482 және 452 нм сәулелерді сіңіреді, хлорофилл молекулаларын қайтымсыз фотототығуынан сақтайды. Д.И. Сапожниковтың пікірі бойынша, фотосинтез кезінде молекулалық оттегінің бөлініп шығуына ксантофилдердің тікелей қатысы бар. Каротиноидтар қызыл сәулелерді сіңіре алмайды және де флуоресценцияға қабілетсіз хлоропластар мен хроматофораларда каротиноидтар белоктармен комплекс түзеді және суда ерімейтін күйде болады. 5- ЛЕКЦИЯ. ФОТОСИНТЕЗДІҢ ЖАРЫҚ САТЫСЫ Дәріс мақсаты: Күн энергиясын сіңіру – жарық сатысы, яғни фотореакциялар; судың ыдырауы Электрондардың тасымалдану процестерімен таныстыру. Сұрақтар: 1. Энергия миграциясы және электрондардың тасымалдануы. 2. Бірінші және екінші фотожүйе. 3. Электрондардың циклді және циклсіз тасымалдануы. Негізгі бөлім: Қазіргі зерттеулер нәтижесі бойынша фотосинтез – тотығу-тотықсыздану процесі, яғни су оттегіге (О2) дейін тотығады, ал көмірқышқыл газы (СО2) көмірсуларға дейін (С6Н2О6) тотықсызданады. Фотосинтез процесі екі сатыдан (стадиядан) тұрады: а) күн энергиясын сіңіру – жарық сатысы, яғни фотореакциялар; б) көмір қышқыл газын (СО2) сіңіру, яғни қараңғы сатысы (күрделі биохимиялық-ферментативтік реакциялар). Фотосинтездің жарық сатысында хлорофилл а (хлорофилл в, каротиноидтар, фикобилиндер көмегімен) күн сәулесін сіңіріп, оны химиялық энергияға (АТФ, НАДФН) айналдыру жүзеге асады. Осы процестер хлоропластардың фотохимиялық активті (ырықты) мембраналарында жүреді. Яғни, мұнда фотофизикалық, фотохимиялық және химиялық реакциялар жүзеге асады. Хлоропластардың ламеллалар құрамына көп компанентті белок комплекстері кіреді. Олар: жарық жинақтаушы комплекстер (ЖЖК), фотожүйе 1 (ФЖ І) және фотожүйе II (ФЖ II), цитохромды комплекс, цитохромдар В6 және F, АТФ-азалық комплекс (АТФ-тың синтезіне қатысатын). Аталған комплекстер бір-бірімен тығыз байланыста жұмыс жасайды. Хлоропластарда екі фотожүйенің (ФЖ І және ФЖ II) болуын ең алғаш рет Р. Эмерсон анықтаған. Ол хлорелланы қысқа 650 нм және ұзын 750 нм толқын ұзындықтарындағы сәулелермен әсер етіп, хлорелладағы фотосинтез қарқынын зерттеген. Қысқа және ұзын толқынды сәулелермен бір мезгілде әсер еткенде фотосинтез қарқыны (аталған қысқа және ұзын толқындардың әрқайсысына қарағанда) жоғарылайтыны анықталған. Бұл әсерді Эмерсон эффектісі деп атайды. Осы және басқа тәжірбиелер арқылы екі фотожүйе болатыны дәлелденді. Әрбір фотожүйелердің реакциялық орталықтары бар. Фотожүйе 1 құрамы: жарық жинаушы комплекс (ЖЖҚ, хлорофилдер а672-692 антенналық комплекс ролін атқарады), реакциялық орталықтың димер пигменті П700 (хлорофилл а, 700 нм күн сәулесінің толқын ұзындығын сіңіреді); электрондардың алғашқы акцепторлары – а695 (А); электрондардың екінші акцепторлары – А2 және АВ (темір күкіртті белоктар – FeS); ФД – ферродоксин (құрамында темір және күкіртті орталықтары бар); пластоцианин (Пц) (8 сурет). Фотожүйе II құрамы: реакциялық орталық П680; антенналық пигменттер-хлорофилдер а670- 680; алғашқы акцептор феофитин (ФФ); пластохинон QA, QB; белок комплексі S (суды тотықтандырады); элоктрон тасымалдаушы Z (П680-ге донор болады); Mg, Cl, Ca; цитохром в559. Фотожүйе I және II-ні байланыстыратындар; пластохинондар және белокты цитохром комплексі (в6 және Ғ) (8- сурет). Антенналық комплекстер және пигменттер жүйесіндегі энергияның миграциясы. Күн сәулесі энергиясы антенналық жарық жинақтаушы комплекстерде (200-400 хлорофилл және каротиноидтар молекуласы) сіңіріліп, пигменттер арасында индуктивті резонанс принциптері бойынша беріледі және реакциялық орталықтарда жинақталады. Яғни, хлорофилл молекуласы квант энергияны жұтып, синглетті (S1 және S2) қозған күйге көшеді. Осы молекула төңірегінде электрлік өрістің өзгеруі, көрші молекулаларының қозуын туындатады. 8-сурет.Фотожүйелердегі және тиісті жарық жинаушы комплекстегі пигменттердің болжамды орналасуы және әрекеттестігі (Т. Гудвин, Э. Мерсер, 1986; Ж. Қалекенұлы, 2004). ФЖ І, ФЖ ІІ – фотожүйелер, ЖЖК – жарық жинаушы комплекс. Бұл кезде, бірінші донор молекуласы қалыпты күйге көшіп, ал екіншісі-акцептор молекуласы қозады (9 -сурет). Электрон энергиясының бір молекуладан екінші молекулаға резонанстық жолмен беріледі. Хлорофилдің бір молекуласынан екіншісіне энергияның өтуі өте жылдам. 1*10-12-2*10-12 секундта, ал каротиноидтан хлорофилге – 4*10-10 секундта болады. Энергияның мұндай тасымалдануы пигмент молекулаларының арасы жақын болғанда іс жүзіне асады. Мембранадағы хлорофилдер молекулаларының арасы 1 нм шамасында. 9- сурет. Көк және қызыл жарық квантын сіңіргеннен кейінгі хлорофилдің қозған күйге ауысуы және қалыпты жағдайға келуі (Э. Либберт бойынша) Пигменттердің бір молекуласынан екіншісіне энергияның тасымалдануы өте тиімді (мысалы, хлорофилл в-дан хлорофилл а-ға 90%, каротиноидтардан хлорофилге – 40% энергия өтеді), бірақ шамалы шығындар болады. Қысқа толқынды сәулелерде энергия көбірек. Сондықтан, энергия миграциясы қысқа толқынды жарық сәулесін сіңіретін пигменттерден ұзын толқынды сәуле сіңіретін пигменттерге қарай бағытталады. Кері процестің болуы мүмкін емес. Жарық жинаушы комплекстердің (ЖЖК) құрылысы фотосинтездеуші өсімдіктердің систематикалық тегіне және өскен орта жағдайына көп байланысты. Мысалы, көлеңкеге төзімді өсімдіктердің жарықты жинақтаушы комплекстерінің (ЖЖК) көлемі жарықта өскен (жарық сүйгіш) өсімдіктердің ЖЖК-сы көлемінен үлкендеу болады. Реакциялық орталықтар. Құрамында ұзын толқынды жарық энергиясын сіңіретін хлорофилл пигменттері П680-П700 бар белоктарды –реакциялық орталықтар деп аталады. 3. Электрондарың циклсіз және циклды тасымалдануы Электрондардың циклсіз (айналымсыз) тасымалдануы. Бұл процесс циклсіз фотосинтездік фосфорлану деп аталады. Циклсіз деп аталуы – электрондардың айналымсыз жолмен тасымалдануына байланысты, ал фото деп аталуы – электрондар тек энергияның әсерінен жылжитындығынан; фосфорлану деп аталу себебі – бұл процесте бөлінген энергия АДФ-тың фосфорланып (минеральды фосфордың қосылуы) АТФ синтезделуіне жұмсалатындығына байланысты. Электрондардың циклсіз тасымалдану ағынына екі фотожүйе де қатысады (10 -сурет). Сіңірілген сәуле кванты энергиясы жылжып, ФЖ І орталығы П700 молекуласына келеді. П700 молекуласында электрон жоғары энергетикалық деңгейге (S*1) ауысады. Жарық квантын сіңірген жағдайда П700 молекуласы қозған күйге ауысып, оның тотығу-тотықсыздану потенциалы (әлеуеті) – 0,80В деңгейіне дейін өзгереді. Электронын бергеннен кейін П700 молекуласы тотығып, оң зарядталған молекула күйінде болады (10- сурет). Хл+hv→Хл*; Хл*→(Хл)++ē, Мұнда Хл* – хлорофилдің қозған түрі (формасы); (Хл)+ – хлорофилдің тотыққан түрі. Фотожүйе І-дің (ФЖ І) реакциялық орталығы П700 қозғанда оның екі электрондарын хлорофилл а-ға (А1); соңғысынан электрон тасымалдайтын (темір күкіртті белок ҒеS) А2 және Ав-ға; олардан (суда еритін белок ҒеS) ферродоксинге (Ео-0,43) және кофактор ретіндегі НАДФ-қа (Ео- 0,32) беріледі. Бұл тасымалдауды маманданған фермент белок (ферродоксин-НАДФ-редуктаза) жүргізеді. Оның коферменті – флавинадениндинуклеотид (ФАД). Ал, редуктаза НАДФ-қа дейін тотығады (10 -сурет). 10-сурет. Фотосинтез процессінде электрондардың айналымсыз (циклсіз) тасымалдану тізбегі. (Т. Гудвин, Э. Мерсер, 1986; Ж. Қалекенұлы, 2004). ІФЖ–І фотожүйе, ІІФЖ –ІІ фотожүйе, ЖЖП – жарық жинаушы пигменттер, А1-а хлорофилдің мономерлі түрі, А2, АВ – FeS белоктар, ФД – ферредоксин, ФД:НАДФ ОР – ферредоксин:НАДФ оксиредуктаза, ФФ – феофитин, Цb – цитохром b, ПХ – пластохинон, цf – цитохром f, ПЦ – пластоцианин. Электронын бергеннен кейін П700 ионизацияланған молекула күйінде болады және потенциалы (әлеуеті) қайтадан +0,43 негізгі күйге ауысады. Сондықтанда ол (П700) электрондарды қабылдайтын жақсы акцептор. Осы ”бос орынды“ электронмен толықтыратын – фотожүйе ІІ. Осы фотожүйе ІІ-де судың фотототығуы жүріп, оттегі (О2) бөлінеді: 2Н2О 4нv → 4Н++4ē+О2↑ Фотожүйе ІІ-ден фотожүйе 1-ге электрондардың тасымалдануы төмендегідей: судан бөлінген электронды П680 қабылдайды да, электронды алғашқы акцептор феофитин (ФФ) молекуласына өткізеді, одан пластихинонға (ПХ) өтеді. Пластохинон электронды да, протонды да тасымалдаушы. Электрондар пластохиноннан в/Ғ комплекске, одан темір-күкірт белок цитохром Ғ- ке (Цит Ғ) өтеді. Цитохром Ғ-тің әлеуеті (потенциалы) Ео+0,360. Электронды қабылдағанда цитохром тотықсызданады: Ғе3++ē → Ғе2+. Келесі тасымалдаушы – пластоцианин (ПЦ). Электронды пласто-ционға беру барысында цитохром тотықтанады: Ғе2+- ē → Ғе3+. Пластоцианиннің өзі – құрамында мыс бар белок (әлеуеті Ео-0,370). ФЖ ІІ-нің құрамына кіретін суды ыдыратушы комплекстің активті орталығында марганецтің (Мn2+)4 топ иондары бар. Олар суды тотықтандырып, ыдыратуға тікелей қатысады: 2Мn4++2Н2О→2Mn2++4H++4ē+O2↑ Бұл реакция жүзеге асу үшін суды ыдыратушы комплекс жүйесіне марганецпен бірге Cl- және Ca2+ иондары қажет. Сонымен, циклсіз фотосинтетикалық фосфорланудың ерекшеліктері: 1) судың екі молекуласының тотығуы; 2) екі фотожүйенің қатысуы; 3) су молекуласынан (алғашқы донор) электрондарды тасымалдаушы тізбектер арқылы НАДФ-қа (соңғы акцептор) дейін жеткізу. Яғни, циклсіз фотофосфорлану процесінде пайда болған қосындылар – тотықсызданған никотинамидадениндинуклеотидфосфат (НАДФН+Н+) және АТФ. Бұл қосындылар фотосинтездің қараңғы сатысындағы реакцияларда пайдаланылады. Электрондардың циклды тасымалдануы. Хлоропласт мембраналарында электрондардың циклсыз тасымалдануынан басқа циклды тасымалдануы да жүзеге асады. Бұл тасымалдауға ФЖ І мен цитохром (в6 және Ғ) комплекстері қатысады. Яғни, реакциялық орталық П700 қозып, электрондарын А1, А2, Аβ, ФД, пластохинон (PQ), цитохромдар: В6, ҒеSr, цитохром Ғ, ПЦ-ге тасымалданып, қайта П700-ге оралады. Электрон тасымалдау тізбегінің цитохром в және цитохром Ғ участкелері аралығында АТФ түзіледі. Бұл жағдайда П700 әрі донор, әрі акцептор болады (11 сурет). Циклді фотосинтетикалық фосфорлану өрнегі (формуласы) төмендегідей: АТФ+Н3РО4+hv → АТФ +H2O Қорыта айтқанда, хлоропластары бар өсімдіктерде фотосинтездің жарық сатысының өнімдері – НАДФН, АТФ және бос оттегі (О2) болып табылады. Ол екі жүйеден тұрады: ФЖ ІІ (мұнда Н2О молекуласы О2-ге дейін тотығады) және ФЖ І (НАДФ-тан НАДФН тотықсызданады). Бұл екі жүйелер өзара электрондар тасымалдайтын тізбектермен байланысты. Электрондар осы тізбектер арқылы тасымалданғанда АТФ синтезделеді. 11-сурет. Электрондардың циклді тасымалдану тізбегі (Т. Гудвин, Э. Мерсер, 1986; Ж. Қалекенұлы, 2004) 6- ЛЕКЦИЯ. ФОТОСИНТЕЗДІҢ ҚАРАҢҒЫ САТЫСЫ Дәріс мақсаты: Фотосинтездің караңғы сатысының ерекшеліктерімен, көмір қышқыл газын сіңіру, Кальвин Хетч және Слэк циклі мен Фотосинтездік тыныс алу жолдарымен таныстыру. Сұрақтар: 1. Фотосинтездің С3 жолы (Кальвин циклы); 2. Фотосинтездің С4жолы (Хетч және Слэк циклы); 3. Фотосинтездік тыныс алу (гликолат циклы). Негізгі бөлім: Фотосинтездің С3 жолы (Кальвин циклы). Фотосинтездің С3 жолы барлық өсімдіктерге тән. Оны 1946-1956 жылдары американ биохимигі Кальвин ашқан. Фотосинтез процесі кезінде өсімдік клеткасында: СО2↓ рибулозо-1,5-дифосфатпен әрекеттеседі. Фотосинтездің алғашқы өнімі – фосфоглицерин қышқылы (ФГҚ). Қысқаша көмір тегінің өзгеруі: С5+СО2→С6→ 2С3. Кальвин циклінің жүру жолы 3 сатыдан тұрады: карбоксилдену, қайта түзілу (қалпына келу) және регенерация. 1. Карбоксилдену фазасы. Рибулозо-5-фосфат АТФ-тың және фосфорибулозокиназаның қатысуымен фосфорланып, рибулозо-1,5-дифосфат (РДФ) түзеді. РДФ СО2- мен рибулозодифосфаткарбоксилаза арқылы байланысқа түседі. Түзілген өнім екі триозаға: 2 молекула 3-фосфоглицерин қышқылына (ФГҚ) айналады. 2. Қайта түзілу фазасы. 3-ФГҚ фосфоглицерин альдегидіне (3 ФГА) айналады. 3-ФГҚ-ы АТФ және фосфоглицераткиназаның қатысуымен фосфорланып, 1,3-дифосфоглицерин қышқылына айналады. Соңғысы НАДФН және фосфоглицерин альдегидінің дегидрогеназасының қатысуымен тотықсызданып 3-ФГА-ны түзеді. 3. Регенерация фазасы нәтижесінде СО2-ның алғашқы акцепторы (рибулозо-1,5- дифосфат) және қанттар түзіледі. Реакциялар барысында 3 молекула СО2 қосылысқа түсіп, 6 молекулалы фосфотризалар түзіледі. Солардың 5 молекулаларынан рибулозо-1,5-дифосфат, ал 1 молекуласынан глюкоза түзіледі. Фотосинтез процесінің негізгі өнімі қанттар (глюкоза, фруктоза). Осыған сәйкес, фотосинтездің жиынтық теңдеуін төмендегіше сипаттауға болады. І. Жарық сатысы а) циклсыз фосфорлану: 12НАДФ+12АДФ+12Фм+12Н20→12НАДФН+12Н++12АТФ+6О2↑ б) циклді фосфорлану: 6АДФ+6Фм→6АТФ, Мұнда Фм-минералды фосфор. ІІ. Қараңғы сатысы 6РДФ+6СО2↓+12НАДФН+12Н++18АТФ→6РДФ+С6Н12О6+6Н2О+12НАДФ+18Фм. (глюкоза) Сонымен, глюкозаның бір молекуласының түзілуіне 12 молекула НАДФН және 18 молекула АТФ қажет. Фотосинтездің С4 жолы. (Хетч, Слэк және Карпилов циклі). Фотосинтездің С4 жолын 1966 жылы австралиялық ғалымдар М. Д. Хетч және К. Р. Слэк және совет ғалымы Ю,С.Карпилов ашқан. Фотосинтезді С4 жолы қант қызылшасына, жүгері, амарант, құмай, т.б. өсімдіктерге тән. Жалпы айтқанда, қуаңшылық және тұзды жерлерде өсетін өсімдіктерге тән. Өсімдіктердің бұл түрлерінде екі түрлі клетка және хлоропласттар болады: 1) мезофилл клеткаларындағы граналары бар, майда пластидтер; 2) түтік шоқтарының қоршау клеткаларында ірі, ішінде граналары жоқ хлоропласттар бар. Бұл клеткалардың қабықшасы қалыңдаған, хлоропластар мен митохондриялар саны көбірек, түтік шоқтарының айналасында бір немесе екі қабат болып орналасқан (12 - сурет). Лептесіктер арқылы енген СО2 мезофилл клеткаларының (майда хлоропластары бар) цитоплазмасында фермент ФЕП-карбоксилазаның әсерінен фосфоенолпирожүзім қышқылымен (ФЕП) әрекеттесіп, карбоксилдену реакциясы жүреді де, қымыздық қышқылы (оксалоацетат) түзіледі. Соңғысы НАДФН-тың қатысуымен алма қышқылына (малат) немесе аспарагин қышқылына (аспартат) айналады. Аспарагин қышқылының пайда болуы үшін NH4+ болуы керек. Сосын алма қышқылы (немесе аспарагин қышқылы) плазмодесмалар арқылы өткізгіш шоқтардың қоршау клеткаларындағы хлоропластарға өтеді. Қоршау клеткаларында алма қышқылы малатдегидрогеназа ферментінің қатысуымен карбоксилсізденіп, пирожүзім қышқылы (пируват) (ПЖҚ) және СО2 пайда болады. Содан кейін СО2 Кальвин цикліне қосылып, рибулозо-1,5- дифосфатпен (РДФ) әрекеттеседі. Ал, пируват мезофил клеткасына қайта өтіп, СО2-ның алғашқы акцепторы ФЕП-қа айналады. Екі жағдайдада СО2-ні қалыпты сіңіретін клеткалары қарайтыңқырап көрсетілген (12 - сурет). С4-өсімдіктерінде майда пластидтері бар мезофилл клеткалары СО2-ні активті тасымалдауға маманданған. Аталған мезофилл клеткалары өткізуші шоқтардың қоршау клеткаларында СО2:О2 жоғары арақатынасын қалыптастырады. Осы қоршау клеткаларында СО2-ні сіңіру циклы жүреді. Жапырақта түзілген сахароза өткізуші шоқтар арқылы басқа барлық ұлпаларға тасымалданады. 12-сурет. С3-өсімдігі (I) және С4 (II) жапырақтарының салыстырмалы анатомиялық құрылысы: 1-хлоропласт; 2-өткізуші шоқ; 3-өткізуші шоқтардың қоршау клеткалары; 4- мезофилл клеткалары; 4а-майда пластидттері бар мезофилл клеткалары; 5-лептесік; 6- эпидермис (Б. Албертс және басқалары бойынша). Сонымен, фотосинтездің С4-жолында карбоксилдену реакциясы екі рет жүреді. Мұның артылықшылығы бар және де клеткада көміртегі қоры молаяды. Фототынысалу. Фотосинтезі С3-жолды өсімдіктерде фототынысалу процесі қарқынды жүреді. Фототынысалу дегеніміз – бұл Кальвин циклінің аралық өнімдерін субстрат ретінде пайдаланып, жарықта оттегіні (О2) сіңіріп, СО2-ні шығару процесі. Зерттеу нәтижелеріне қарағанда, Rubisco (РДФ-карбоксилаза/оксигеназа) ферменті екі жақты қызмет атқарады: а) Кальвин цикліндегі карбоксилдену реакциясын катализдеу (РДФ+ СО2→2ФГҚ), б) Сонымен бірге, Rubisco (РДФ-карбоксилаза/оксигеназа) оттегімен әрекеттесіп, оксигеназаның реакциясының жүруі нәтижесінде фосфогликоль қышқылы пайда болады. (РДФ+О2→ФГҚ+фосфогликоль қышқылы). Сосын фосфогликоль қышқылы біраз өзгерулер нәтижесінде СО2-ні бөліп ыдырайды. С3-жолды өсімдіктерде фототынысалу температура көтеріліп, жарық күшейгенде артады. Сондықтанда, оңтүстіктегі ыстық және тропикалық аймақтарда С4-жолды өсімдіктердің фотосинтез өнімділігі жоғарылау болады. С3-жолды өсімдіктердің фотосинтез процесінің оптимальды температурасы 20-28 ̊С, ал С4-жолды өсімдіктерде – 30-45 ̊С және олар қуаңшылыққа, ыстық ауа райына төзімдірек. Жасаңшөптер тұқымдастарындағы органикалық қышқылдар метобализмі (ЖОҚМ). ЖОҚМ тропикалық аймақта өсетін өсімдіктерге тән. СО2 жапыраққа еніп, цитоплазмадағы ФЕП- карбоксилазаның әсерінен ФЕП-пен әрекеттесіп оксалоацетат түзеді. ФЕП-тың көзі – крахмал. Оксалоацетат НАДН-қа тәуелді малатдегидрогеназамен әрекеттесіп алма қышқылын түзеді. Алма қышқылы жапырақ клеткасының вакуолінде жинақталады. Түнде клетка сөлінің қышқылдылығы артады. Күндіз малат вакуольден цитоплазмаға тасымалданып, малат-энзимнің (декарбоксилдеуші малатдегидрогеназаның ) әсерінен пируват және СО2 түзіледі. СО2 хлоропластқа түсіп, Кальвин цикліне қатысады. Нәтижесінде қанттар түзіледі. Сонымен, ЖОҚМ фотосинтездің С4 жолына ұқсас жүреді. Олардың өзара ерекшелігі: ЖОҚМ – тәулікке тәуелді, ал С4 –жолы кеңістікке тәуелді болады. Бақылау сұрақтары 1. Фотосинтез процесінің анықтамасы; 2.Фотосинтез процесі туралы алғашқы ұғымдардың қалыптасуы; 3. СО2 ассимилляциялануы; 4. Пластидтер жүйесі, олардың қасиеттері мен қызметтері; 5. Хлорофилл құрылысы мен қасиеттері; 6. Хлорофилдің биосинтезін сипаттау; 7. Хлорофилдің физико-химиялық қасиеттері; 8. Фикобилиндердің құрылысы мен қасиеттері; 9. Фикобилиндердің маңызы қандай? 10. Каротиноидтердің құрылысы мен қасиеттері; 11. Фотосинтез процесінде каротиноидтардың ролі; 12. Фотосинтездің жарық сатысына сипаттама; 13. Фотожүйелерге сипаттама берініз; 14. Эмерсон эффектісі деп нені айтады? 15. Реакциялық орталық дегеніміз не? 16. Электрондардың циклді және циклсіз тасымалдануы дегеніміз не? 17. Фотофосфорлану дегеніміз не? 18. Фотосинтездің қараңғы сатысына сипаттама беріңіз; 19. Фотосинтездің С3 жолы (Кальвин циклі); 20. Фотосинтездің С4 жолы (Хетч және Слэк циклі) қай өсімдіктерге тән? 21. Фотосинтездік тыныс алу (гликолатты циклі); 22. Өсімдіктердің фототыныс алуы қандай органеллаларда жүреді? 23. Жапырақтың қандай анатомиялық белгілері, оның фотосинтез процесіне икемділігін көрсетеді? 24. Жапырақ тақтасының құрылысы; 25. Фотосинтезге жарықтың әсері қандай? 26. Фотосинтезге СО2 мөлшерінің әсері қандай? 27. Фотосинтезге температураның әсері қандай? 28. Фотосинтезге судың әсері қандай? 29. Фотосинтезге минералдық қоректенудің әсері қандай? 30. Фотосинтез және өнім дегеніміз не? 3-ТАҚЫРЫП. ӨСІМДІКТЕГІ СУ АЛМАСУ ФИЗИОЛОГИЯСЫ 7-ЛЕКЦИЯ. ӨСІМДІКТЕГІ СУ АЛМАСУЫ. Дәріс мақсаты: Организмдегі судың маңызы және негізгі қасиеттеріне шолып биохимиялық реакциялар жүретін негізгі орта екенін және өсімдіктегі ролін көрсету. Сұрақтар: 1. Судың өсімдік тіршілігіндегі маңызы; 2. Судың молекулалық құрылысы және ерітінділердегі күйі; 3. Клеткадағы судың күйлері; 4. Өсімдік клеткасы – осмостык жүйе; Негізгі бөлім: Өсімдіктер денесі негізінен (70-85%) судан тұрады. Организмдегі судың маңызы орасан зор және алуан түрлі. Су ең жақсы, күшті еріткіш және тіршілік әрекеттеріне байланысты биохимиялық реакциялар жүретін негізгі орта. Су биохимиялық процестерге тікелей катысады. Сонымен бірге, су фотосинтез процесінде электрондар доноры болса, тыныс алуда тотығу- тотықсыздану реакцияларына қатысады. Су көптеген заттардың ыдырау және синтезделу процестеріне қажет. Су молекуласында сутегі мен оттегі ядроларына ортақ екі жұп электрондар бар. Оттегі теріс зарядты болғандықтан оң зарядталған сутегі электрондарын өзіне тартады. Оң және теріс зарядтардың кеңістікте ашык, орналасуы су молекуласының дипольдығын (полярлығын) бейнелейді. Оттегі ядросы мен сутегі атомының жеке ядроларының аралығындағы қашықтық шамамен 0,099 нм, олардың байланысу аралығындағы бұрыш шамамен 105º-ка тең. Су молекуласындағы электрондар оттегі атомымен мықты байланысқандықтан протондар бөлінеді. Судың молекулалық құрылысының ерекшелігі – оның өте жоғары диэлектрлік өткізгіштігі. Су зарядты бөлшектер үшін жақсы еріткіш, ал полярсыз молекулалар үшін нашар еріткіш. Катионның электрлік өрісіндегі судың барлық жақын молекулалары теріс полюстерімен ішке карай бағытталады, ал аниондар айналасындағы судың молекулалары ішке карай оң полюстерімен бағытталады. Осы ішкі ионмен тығыз байланысқан су молекулаларының қабатын бірінші немесе жақын гидратация деп атайды. Бұл қабаттың сыртында қашықтау орналасқан молекулалар қабатын екінші немесе қашық гидратация деп атайды. Иондармен байланысқан суды осмостық байланысқан су деп те атайды. Клеткалар мен ұлпалардағы суды бос және байланысқан деп екі түрге бөледі. Байланыскан су осмостық (иондарды, молекулаларды гидраттайтын), коллоидтық және қылтүтікті байланысқан деген түрлерге бөлінеді. Клеткадағы су осмос және биокаллоидтардың бөріту күшімен ұсталып тұрады. Цитоплазмадағы қанттар, тұздар, липидтер және басқа қосындылар судың күйіне әсері үлкен. Клеткадағы ең суы көп бөлік – вакуоль. Егер клетканы таза суға малсақ, онда осмостық заңдылықтарға байланысты су клетканың ішіне енеді де, вакуольдың көлемі ұлғайып, протоплазманың қысымынан клетка қабығы керіледі. Ал клетка қабығы протоплазмаға кері қысым жасайды. Клетканың осы күйін керілген (тургорлық) деп, қабықтың қарсы қысымын тургорлық (керілу) қысым деп атайды. Клетка суға толық қаныққан кезде осмостық қысым (П) тургорлық қысымға (Т) тең болады: П = Т; П = 0 Клеткадан су буланғанда көлемі кішірейіп, осмостық қысымы жоғарылайды. Бұл жағдайда осмостық қысым тургорлық қысымнан жоғары болады: П = T+ S Мұндағы S-судың вакуольге енуін жүзеге асыратын қысым және клетканың сорғыштық күші (су потенциалы) деп атайды. 2. Судың топырақтан тамыр арқылы сіңуі. Тамыр қысымы –төменгі қозғағыш күш. Топырақтағы судың күйлері, олардың өсімдікке сіңгіштігі. Транспирация – жоғарғы қозғағыш күш. Төменгі сатыдағы өсімдіктер суды бүкіл денөсімен сіңіреді. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің суды сіңіретін мүшесі – тамырдың өте жіңішке ұштары. Онда клетка қабықтары жұқа және түкшелері көп. Тамыр түкшелері және эпидермистің басқа клеткалары арқылы сіңген су қабық элементтері, эндодерма, перицикл, орталық түтік паренхимасы арқылы тамыр құбырына (орталық цилиндр) дейін жылжиды. Топырақ бөлшектерімен және ондағы сумен тамыр түкшелері және эпидермис клеткалары жанасады. Орталық цилиндрдегі ксилема түтіктеріне судың енуі осмостық механизмге байланысты. Ксилема түтіктеріндегі және клеткалар қабығындағы осмостық активті заттарға – минеральдық заттар және метаболиттер жатады. Олар түтіктерді қоршаған паренхималық клеткалардың плазмалеммасында болатын активті иондық насостардың әсерінен бөлінеді. Осы заттардың түтіктерде жиналуынан ксилемаға судың осмостық тасымалдануын қамтамасыз ететін сорғыштық күш пайда болады. Судың өсімдік бойымен тамыр қысымының ықпалымен көтерілу механизмін төменгі шеттік қозғағыш күш деп атайды. Бұл құбылыс механизмі жөнінде Д. Пристлидің схемасы және Д.А. Сабининнің концепциясы бар. Топырақтың негізгі құрылысы: минеральдық заттар – қарашірік (гумус), топырақ ерітіндісі, топырақ ауасы. Топырақтағы бос қуыстарды су мен ауа толтырады. Топырақтағы су, өзінің белгілі сорғыштық күші бар, ерітінді күйде болады. Топырақтағы ірірек қуыстарды толтыратын су жылжымалы және гравитациялық деп аталады. Судың бұл түрі жаңбырмен, еріген қармен, суарумен енеді және жоғарыдан төмен бағытта жылжиды. Топырақтың жіңішке қылтүтіктерін толтырып, беттік кернеу күшімен ұсталып, судың жоғары бағытталған жылжуы қылтүтіктік (капиллярлық) деп аталады. Судың бұл түрлерін өсімдік өзіне оңай, диффузиялық осмостық жолмен сіңіре алады. Топырақ бөлшектерін қаптап, олардың бетінде адсорбциялық –молекулалық тарту күшімен ұсталып тұратын суды қабыршақ (пленкалық) деп атайды. Бұл су өсімдіктерге өте қиындықпен сіңеді. Құрғақ топырақтың құрамында 0,5%-дан (құм) 14%-ға (саз балшық) дейін су болады. Оны гигроскопиялық деп атайды. Бұл суды өсімдіктер сіңіре алмайды. Судың өсімдік денесінен, негізінен жапырақтардан булануын –транспирация деп атайды. Су жапырақ бетінен және лептесіктер (лептесік) арқылы буланады. Буланудың нәтижесінде жапырақ клеткаларындағы су азайып, олардың су потенциалы төмендеп, сорғыштық күші жоғарылайды. Сонымен, өсімдік бойымен судың жоғары жылжуын қамтамасыз ететін жоғарғы қозғаушы күші жапырақ паренхимасының клеткаларында сорғыштық күштің ұлғаюына байланысты. Су жоғары өрлеу (жылжуы) үшін буландырушы клеткалардың сорғыштық күші жеткілікті болуы керек. Бұл жапырақтардағы үздіксіз транспирация арқылы іс жүзіне асады. Сонымен, түтіктер арқылы судың жоғары жылжуы транспирацияның сорғыштық күшінің және тамыр қысымының бірлескен әсеріне байланысты. Бұл мәселелер студенттерге мұқият түсіндіріледі. Бақылау сұрақтары 1. Судың өсімдік тіршілігіндегі маңызы. 2. Судың молекулалық құрылысы мен қасиеттері. 3. Судың өсімдік клеткасындағы алмасуын сипаттаңыз. 4. Осмостық жүйе дегеніміз не? 5. Судың топырақтан тамыр арқылы сіңуін сипаттау. 6. Тамырдың құрылысы қандай? 7. Тамырдың өсуін сипаттаңыз. 8. Тамыр қысымы дегеніміз не? 9. Тамырға судың сіңірілуіне сыртқы жағдайлар қалай әсер етеді? 10. Топырақтағы судың күйлері, олардың өсімдікке сіңгіштік деңгейі қандай? 11. Транспирация дегеніміз не? 12. Транспирацияны сипаттайтын көрсеткіштерді атаңыз? 13. Устицалық және кутикулалық транспирацияны сипаттаңыз. 14. Әр түрлі экологиялық топтағы өсімдіктердің су алмасу ерекшеліктері. 15. Суармалы егіншіліктің физиологиялық негіздерін сипаттаңыз. 16. Өсімдіктер клеткаларының жануарлар клеткаларынан айырмашылығы? 17. Плазмолиз және деплазмолиз дегеніміз не? 18 . Осмос, осмостық қысым дегеніміз не? 19 . Транспирациалық коэффициент дегеніміз не? 20. Судың өсімдік тіршілігіндегі маңызын қалайша сипаттауға болады? 21. Судың құрылыстық маңызын қалай түсінесіз? 22. Сұйық судың молекулалық құрылысының клетка протоплазмадағы маңызы қандай? 23. Судың ертінділердегі күйімен клеткадағы күйінің арасында қандай байланыс бар? 24. Су молекуласы аниондар мен катиондар айналасында қалай орналасады? 25. Су өсімдік ұлпаларында қандай күйде болады және олардың қандай маңызы бар? 26.Топырақ суы қандай күйде болады және олардың қайсысы оңай және тиімді пайдаланылады? 27. Лептесік саңылауының ашық, жабық болуы неге байланысты? 28. Судың топырақтан өсімдік денесіне жылжуына құандай күштер әсер етеді? 29. Су алмасу ерекшеліктеріне байланысты жер бетіндегі өсімдіктер қандай экологиялық топтарға бөлінеді? 30. Ксерофиттер, гидрофиттер, мезофиттер деген ұғымдар нені білдіреді? СӨЖЖ Мақсаты: студенттердің дәріс тыңдау, лабораториялық сабақтар және СӨЖ кезінде алған білімдерін пысықтау, толықтыру және бекіту. Тақырыптар Сұрақтар Орындау түрі. Өсімдік клеткасының физиологиясы Биологиялық мембрананың физикалық, механикалық, химиялык қасиеті, клетканың және біртұтас организмнің төзімділігіндегі маңызы. Сырткы орта факторларының мембрананың өткізгіштігіне тигізетін әсері. Протоплазманың физико-химиялық қасиеті (тұтқырлығы, серпімділік қасиеті, тітіркендіргіштігі, органоидтар мен цитоплазманың қозғалғыштығы), олардың сыртқы ортамен өзара әсерінің физиологиялық маңызы. Заттарды сіңірудегі цитоплазманың ролі. Сыртқы ортаның әсеріне байланысты протоплазманың жауап беру реакциясы. ауызша Фотосинтез Фотосинтез процесіне ішкі және сыртқы жағдайлардың әсері. Фотосинтезгe жарықтың, СО2, температураның, судың, минералдық қоректенудің тигізетін әсері. Фотосинтез қарқындылығының тәулік және маусым мезгілдеріне байланысты өзгеруі. Фотосинтез және өнім. ауызша СӨЖ. Өсімдіктер клеткасының физиологиясы және фотосинтез тақырыбтарына берілетін сұрақтар: 1. Өсімдік клеткасына тән қасиеттері туралы; 2. Жеке клетканы неліктен дербес организм деп атауға болады? 3. Өсімдік клеткасының құрылысы мен атқаратын қызметі туралы; 4. Цитоплазма құрамы қандай бөліктерден тұрады? 5. Клетка қабығының құрылысы мен атқаратын қызметі қандай? 6. Клетка қабығының химиялық құрамы қандай? 7. Клетка қабығының қалыптасуы туралы; 8. Алғашқы және қайталама қабықтың айырмашылығы қандай? 9. Плазмодесмалардың құрылысы мен атқаратын қызметі туралы; 10. Симпласт және апопласт жолдарына сипаттама беріңіз; 11. Плазмалемма және оның атқаратын қызметі туралы; 12. Биологиялық мембраналардың құрылысы мен атқаратын қызметі; 13. Ядроның құрылысы мен атқаратын қызметі; 14. Ядрошықта не синтезделеді? 15. Хромосоманың құрылысы және атқаратын қызметі; 16. Ядродағы ДНҚ-ның саны неге байланысты? 17. Рибосомалардың құрылысы мен атқаратын қызметі; 18. Пластидтердің құрылысы мен атқаратын қызметі; 19. Түссіз және түсті пластидтерді атаңыз, олардың өзара ерекшеліктерін сипаттаңыз; 20. Амилопластар, элайопластар және протеинопластарды сипаттаңыз; 21. Хлоропластардың құрылысы мен атқаратын қызметі; 22. Гиалоплазма клетканың қандай құрылымдық бөлігі; 23. Митохондриялардың құрылысы мен атқаратын қызметі; 24. Пероксисома, глиоксисома және лизосомалардың құрылысы мен атқаратын қызметі; 25. Эндоплазмалық ретикулумның құрылысы және атқаратын қызметі; 26. Тегіс және түйіршікті эндоплазмалық тордың өзара ерекшеліктері; 27. Гольджи аспабының құрылысы мен атқаратын қызмет; 28. Вакуольдің құрылысы мен атқаратын қызметі; 29. Тонопласт ненің туындысы? 30. Провакуоль деп нені атайды? 31. Вакуольдың химиялық құрамы қандай? 32. Микротүтікшелер мен микрофиламенттерге сипаттама беріңіз; 33. Клетка органоидтарының қызметтеріндегі өзара байланыстылығы; 34. Гиалоплазмадағы процестерді сипаттаңыз; 35. Плазмалемма мен клетка қабығы арасындағы байланыстар; 36.Хлоропласт, митохондрия және цитоплазма арасындағы байланыстылықты түсіндіру; 37. Ядро мен цитоплазма арасындағы байланыстар; 38. Мембраналардың бір-бірінен пайда болуын түсіндірініз; 39. Өсімдік клеткасының онтогенезіне сипаттама беріңіз; 40. Клетканың бөлінуі кезіндегі физиологиялық және биохимиялық өзгерістерін сипаттаңыз; 41. Клетканың созылып өсуі, жіктелу кезеңіндерін сипаттаңыз; 42. Клетканың тітіркенгіштігіне сипаттама беріңіз; 43. Өсімдік клеткасына заттардың сіңуі қалай жүреді? 44. Өсімдік клеткасынан заттардың және судың бөлінуін сипаттаңыз; 45. Өсімдік клеткасының химиялық құрамына не кіреді? 46. Клеткадағы бос және байланысқан су түрлеріне сипаттама беріңіз? 47 . Клеткадағы бос және байланысқан судың маңызы қандай? 48. Клетканың иондық құрамы мен минерал заттарына сипаттама беріңіз; 49. Клеткадағы минералды заттар қандай күйде болады? 50. Клеткадағы минералды заттар клетка тіршілігіне қандай әсерлері бар?. 51. Фотосинтез процесінің анықтамасы; 52. СО2 - нің ассимилациялануы қандай жолдармен жүзеге асады және өзара айырмашылықтары қандай? 53. Пластидтер жүйесі, олардың қасиеттері мен қызметтері қандай? 54. Хлорофилл құрылысы мен қасиеттері қандай? 55.Хлорофилдың физико-химиялық қасиеттерін және биосинтезін сипаттаңыз; 56. Фикобилиндердің құрылысы, қасиеттері және маңызы қандай? 57. Каротиноидтардың құрылысы мен қасиеттерін сипаттаңыз; 58. Фотосинтез процесінде каротиноидтардың ролі қандай? 59. Фотосинтездің жарықтағы сатысын сипаттаңыз; 60. Фотосинтез процесінде энергия миграциясы және электрондардың тасымалдануы туралы; 61 .Фотожүйелерге сипаттама беріңіз; 62. Эмерсон эффектісі деп нені атайды? 63. Антенналық комплекстер мен пигмент жүйелеріндегі энергияның миграциясын түсіндірініз; 64. Реакциялық орталықтар дегеніміз не? 65. Электрондардың циклды және циклсіз тасымалдануын түсіндіріңіз. 66. Фотофосфорлану дегеніміз не? 67. Электрондар мен протондар тасымалдаушы реакциялардың тилакоид мембраналарында шоғырлануын түсіндіріңіз; 68. Фотосинтездің қараңғы сатысына сипаттама беріңіз; 69. Фотосинтездің С3-жолы (Кальвин циклі) қандай өсімдіктерге тән және оның жүру сатылары қандай? 70. Фотосинтездің С3 жолында (Кальвин циклі ) глюкозаның бір молекуласының түзілуіне неше НАДФН және АТФ қажет? 71. Фотосинтездің С4 жолы (Хетч және Слэк циклі) қандай өсімдіктерге тән? 72. Фотосинтездің С4 жолы жүретін өсімдіктерде қандай хлоропластар болады және олардың ерекшеліктері қандай? 73. Жасаңшөп тұқымдастарындағы органикалық қышқылдар метобализмі (ЖОҚМ) қандай өсімдіктерге тән? 74. Фотосинтездің С4-жолы мен ЖОҚМ жолдарының өзара ұқсастығы мен айырмашылығы неде? 75. Фотосинтездік тыныс алу (гликолатты цикл) қалай жүреді? 76. Өсімдіктің фототынысалуы қандай органеллада жүреді? 77. Жапырақтың анатомиялық құрылысын сипаттаңыз; 78. Фотосинтез процесінің жапырақ және тұтас өсімдік деңгейінде реттелуі қандай? 79. Фотосинтез процесіне ішкі және сыртқы жағдайлардың тигізетін әсерін сипаттаңыз; 80. Фотосинтезге жарықтың әсері қандай? 81. Фотосинтезге СО2 мөлшерінің әсері қандай? 82. Фотосинтезге температураның әсері қандай? 83. Фотосинтезге судың әсері қандай? 84. Фотосинтезге минеральды қоректендіру әсері қандай? 85. Фотосинтез қарқындылығының (интенсивтілігінің) тәуліктік және маусымдық өзгеруін сипаттаңыз; Практика сабақтарының жоспары Сабақтар әрбір тақырып бойынша студенттерге пысықтау сұрақтарын қою арқылы жүргізіледі. No 1- сабақ Тақырып. Өсімдіктерді өсіру методтары және қоректік заттарды дайындау әдістері. Мақсаты. Студенттерді өсімдік өсірудің және қоректік ерітінділер дайындаудың әр түрлі методтарымен және әдістерімен таныстыру. Тапсырма:1. Су, қыйыршық, құм дақылдары. Гидро және аэропоника; 2. Моляр, нормал және проценттік ерітінділер дайындау принциптері; 3.Концентрацияланған ерітінділерден араластырылған ерітінділер дайындау әдістері (Крест ережесі). Әдебиеттер: 1. Ж. Қалекенұлы, «Өсімдіктер физиологиясы», Алматы, 2004ж. 2. К. Жайлыбай. «Өсімдіктер физиологиясы», оқу-әдістемелік комплекс, Алматы, 2007ж. No 2- сабақ Тақырып. Клеткалардың мембрана арқылы жүйелеу принциптері. Мақсаты. Өсімдік клеткаларының мембранасының структурасы және оның өзекті функцияларымен танысу. Тапсырма. 1. Өсімдік клекалары мембраналары структурасы; 2. Мембрана негіздес (Гольджи комплексі, ЭПТ, плазмолемма, тонопласт) органдарына сипаттама; 3. Биологиялық мембраналардың басты функциялары; 4. Заттардың трансмембранды тасымалдануы; No 3-сабақ Тақырып. Өсімдіктерде су алмасу. Транспирация. Плазмолиз. Деплазмолиз. Осмос қысымы; Мақсаты. Өсімдік клеткаларының су қабылдау заңдылықтарымен танысу; Тапсырма. 1. Өсімдікке судың маңызы; 2. Судың структурасы және ерекшелігі. Клеткалардағы судың формасы. Өсімдік клеткаларының су алмасуы; 3. Өсімдік бойына су таралу механизмдері. Топырақтан су қабылдау; 4. Суды радиалды транспорттау. Судың түтік жүйелері арқылы таралуы; 5.Транспирация. Транспирацияның қарқыны және өнімділігі, транспирация коэффиценті; No 4- сабақ Тақырып. Күн сәулесін пайдаланудағы биотехнологияның мүмкіндіктері. Мақсаты. Күн сәулесін пайдаланудағы биотехнология мүмкіндіктерімен танысу. Тапсырма:1. Сутек фотоөндірісі;2. Фотосутекті алуға оқшауланған хлоропластарды және бактерияларды пайдалану; 3. Күн сәулесі энергиясын айырбастауға галофильді бактерияларды қолдану; No 5- сабақ Тақырып. Фототынысалу. Фотосинтез экологиясы. Мақсаты. Фотосинтез экологиясының негізгі проблемалары және бұл процестің экологиялық факторлардан тәуелділігі жайында танысу. Тапсырма:1. Фототынысалу процестерінің өзекті заңдылықтары. 2.Әртүрлі экологиялық топтардағы өсімдіктердің фотосинтездегі ерекшеліктері.3. Фотосинтез өнімділігі. 4. Фотосинтез эффективтілігін көтерудегі генетикалық инженерияның мүмкіндіктері. No 6- сабақ Тақырып. Өсімдік тіршілігінде тыныс алудың маңызы. Тыныс алу және ашу қарым-қатынасы. Мақсаты. Өсімдіктердің тыныс алуының маңызы жайында түсінік. Тапсырма:1. Тыныс алу процесінің ашу процесінен айырмашылығы. 2.Тыныс алудың өсімдік клеткаларының басқа функцияларымен байланысы. 3. Тыныс алудың сыртқы факторларға тәуелділігі. 4. Тыныс алу қарқындылығының өсімдік онтогенезіндегі өзгеріп тұруы. No 7- сабақ Тақырып. Өсімдік клеткаларына иондарының енуі. Мақсаты. Иондардың өсімдік клеткаларына түсінуінің негізгі принциптерімен танысу Тапсырма:1. Диффузия және адсорбция. 2. Иондардың мембрана арқылы активті және пассивті тасымалдануы. 3. Иондардың өсімдіктер бойына симпластикалық және апопластикалық қозғалыс жолдары. 4. Тамыр, Сабақ және жапырақтарға иондардың тасымалдануы. Тест тапсырмалар топтамасы ТЕСТ Топтамасы. Тақырып: Өсімдіктер клеткасының физиологиясы 1. Протопласт құрамы: А. Цитоплазма, ядро, органоидтар, құрылыстық белоктар; В. Физиологиялық активтi заттар, крахмал, белок; С. Липидтер, крахмал түйiршiктерi, глюкозидтер; Д. Қорлық заттар (крахмал, белок); Е. Алколоидтер, илiк заттар, гормондар. 2. Цитоплазма құрамы қандай? А.Митохондрия, лизосома, сферосома; В.Гранулалар, хлоропласт, рибосома; С.Мембраналардан (плазмалемма, тонопласт, эндоплазматикалық тор), майда денешiктерден лизосома, сферосома, диктоисома) және цитоплазматикалық негiзден тұрады; Д.Органикалық қышқылдар, көмiрсулар, илiк заттар; Е. Физиологиялық активтi заттар; 3. Ядро құрамы қандай? А. Пластидтер, лизосома, сферосома; В. Митохондрия, гранула, хлоропласт; С. Рибосома, аппарат Гольджи, эндоплазма- тикалық тор; Д. Нуклеоплазма, хормосомдар, ядрошық; Е. Хлоропласттар, лейкопластар, лизосома- лар; 4. Вакуоль құрамында қандай заттар бар? А. Крахмал, белок, липид; В.Органикалық қышқылдар, көмiрсулар, алкалоидтар, илiк заттар, глюкозидтер; С.Витаминдер, ауксин, гиббереллин; Д. Аммиак, темiр тотығы, фосфор қышқылы; Е. Физиологиялық активтi заттар. 5. Клетканың iшкi мембраналар жүйесiн қалай атайды? А. Плазмалемма; В. Эндоплазматикалық тор (ретикулум); С. Нуклеоплазма; Д. Гранула; Е. Сферосома. 6. Ядродағы рибосома бөлiктерi пайда болатын аймақты қалай атайды? А. Нуклеоплазма; В. Гранула; С. Ядрошық; Д. Вакуоль; Е. Лизосома. 7. Рибосоманың атқаратын қызметi А. Липидтердi синтездеу; В. Крахмалды синтездеу; С. Белоктарды синтездеу; Д. Алкалоидтарды синтездеу; Е. Фитогормондарды синтездеу. 8. Митохондрияның атқаратын қызметi А.Тотығу-тотықсыздану, электрон тасымалдау, тотыға фосфорлану; В.Глюкоза, фруктоза, сахароза және басқа көмiрсуларды полимеризациялау; С. Алкалоид және илiк заттарды синтездеу; Д. Минеральды иондарды сiңiру; Е. Физиологиялық активтi заттарды синтездеу. 9. Митохондрия мембранасының құрамында қандай заттар көбiрек болады? А. Көмiрсулар; В. Белоктар; С. Фосфолипидтер; Д. Минералды иондар; Е. Витаминдер; 10. Клетканың негiзгi органоиды А. Цитоплазма; С. Полисома; В. Рибосома; Д. Ядро; Е. Вакуольдар; 11. Хлоропластар өсiмдiктiң қандай мүшелерiнде көбiрек болады? А. Тамырда; В. Сабақта; С. Жапырақты; Д. Гүлдерде; Е. Тұқымда. 12. Клеткадағы тотығу-тотықсыздану, энергия алмасу орталығы А. Цитоплазма; С. Рибосома; В. Ядро; Д. Митохондрия; Е. Пластидтер; 13. Клеткадағы туынды (қор) заттар А.Ферменттер, витаминдер, гормондар; В. Крахмал, белок, май; С.Алкалоид, глюкозид, дубильдi заттар; Д.Моносахарид, дисахараид, мальтоза; Е. Глюкоза, фруктоза, сахароза; 14. Өсiмдiк клеткасындағы осмостық құбылыстар клетканың қандай бөлiктерiмен тығыз байланысты? А. Ядро; С. Митохондрия; В. Рибосома; Д. Вакуоль; Е. Лизосома; 15. Жасыл өсiмдiктерде органикалық заттардың алғашқы синтезделу жолы? А. Биосинтез ; С. Фотосинтез; В. Хемосинтез ; Д. Химиялық синтез; Е. Симбиоз; 16. Лизосомалар қандай қызмет атқарады? А. Клеткалық тыныс алуға қатысады; В.Әртүрлi заттардың ыдырауын жүргiзедi; С.Тұқым қуалау процестерiне қатысады; А. Белок түзуге қатысады; Е. Крахмал түзуге қатысады; 17. Митохондриялық мембраналардың iшке қарай өскен бөлiктерi қалай аталады? А. Ламелла; С. Тилакоид; В. Грана; Д. Криста; Е. Тонопласт; 18. Вакуольдi қоршап тұрған мембрана қалай аталады? А. Плазмалемма; С. Матрикс; В. Тонопласт; Д. Ламелла; Е. Грана; 19. Қай органоидтар тек өсiмдiк клеткасына тән? А. Ядро; С. Эндоплазматикалық тор; В. Вакуоль; Д. Рибосома; Е. Лизосома; 20. Клетка iшiндегi қай бөлiм барлық құрылымдарды өзара байланыстырып тұрады? А. Рибосома; С. Гольджи аппараты; В. Митохондрия ; Д. Эндоплазматикалық тор; Е. Лизосома; 21. Ғылыми айналымға клетка терминiн ең алғаш ендiрген кiм? А. Шван мен Шлейден; С. Гук; В. Пуркинье; Д. Горянинов; Е. Сакс; Тест тапсырмалары топтамасы Тақырыбы. Фотосинтез. 22. Хлорофилл молекуласында қанша пиррол сақиналары өзара байланысып, порфирин ядросын құрайды? А. 2; В. 4; С. 6; Д. 8; Е.10. 23.Фотосинтезге қатысты пигменттер қанша фотожүйеге жинақталған? А. 1; В. 2; С. 3; Д. 4; Е. 5. 24. Фотосинтездiң жарық сатысында қандай заттардың синтезделуiмен аяқталады? А. Белоктар мен липидтер; В. Көмiрсулар мен витаминдер; С. Пирожүзiм қышқылы және сахароза; Д. НАДФН және макроэргтi АТФ; Е. Фитогормондар (ауксин, гибереллин); 25. Фотосинтез процесiнде алғашқы пайда болатын қандай қосынды? А. Фруктоза-1,6-дифосфат (Ф-1,6-ДФ); В. Фосфоглицерин қышқылы (ФКҚ); С. Фосфоглицерин альдегидi (ФГА); Д. Глюкоза-6-фосфат (Г-6-Ф); Е. Белоктар мен липидтер; 26. Фотосинтез процесiнде НАДФ-ты тотықсыздандыруға керектi екi протонды қайдан алады? А. Липидтен; В. Белоктан; С. Судан; Д. Крахмалдан; Е. Көмiрқышқыл газынан (СО2); 27.Фотосинтездiң жарықты қажет етпейтiн ”қараңғы”сатысында негiзгi қандай реакция жүредi? А. Көмiр қышқыл газының (СО2) көмiрсуларға айналу реакциясы; В. НАДФ тотықсыздарнып НАДФН-қа айналу реакциясы; С.АДФ фосфорланып АТФ-қа айналу реакциясы; Д. Сахарозоның крахмалға айналу реакциясы; Е Фитогормондардың синтезделу реакциясы; 28. Кальвин циклiнiң алғашқы реакциясы қандай? А. Фруктоза-1,6- дифосфатқа СО2 қосылады; В. Глюкоза-6-фосфатқа СО2 қосылады; С. Рибулозо-1,5- дифосфатқа СО2 қосылады; Д.Фосфоглицерин альдегидiне СО2 қосылады; Е. Амин қышқылдарының белокқа айналуы; 29. Фотосинтездiң С4-жолы қандай өсiмдiктерде байқалады? А. Жүгерi, қант тростнигi, күрделi гүлдiлер т.б.; В. Бидай, арпа, сұлы т.б.; С. Бұршақ тұқымдастығы өсiмдiктерiнде; Д. Асқабақ тұқымдастығы өсiмдiктерiнде; Е. Алма, өрiк, алмұрт өсiмдiктерiнде; 30. Кальвин циклiнiң соңғы реакциясында (13) қандай қосынды пайда болады? А. Фруктоза-1,6-дифосфат; В. Рибулозо-5-фосфат; С. Фосфоглицерин альдегидi; Д. Глюкоза-6-фосфат; Е. Аминқышқылдары; 31. Төменде келтiрiлген органоидтардың қайсысы тек өсiмдiк клеткасына тән? А. Рибосома; В. Хлоропласттар; С. Митохондрия; Д. Ядро; Е. Ядрошық; 32. Фотосинтез барысындағы оттегiнiң шығу тегi? А. Көмiрқышқыл газынан; В. Глюкозадан; С. Судан; А. Крахмалдан; Е. Белоктан; 33. Фотосинтездiң С3-жолын кiм анықтады? А. Тимирязев; В. Хилл; С. Кальвин; Д. Карпилов; Е. Ничипорович; 34. Фотосинтездiң С4-жолын толық сипаттаған кiм? А. Незговорова; В. Карпилов; С. Тарчевсекий; Д. Хэтч,Слэк; Е. Гудвин, Мерсер; 35. Фотосинтездегi негiзгi энергия көзi не? А. Температура; В. Жарық; С. Су; Д. Минеральды тыңайтқыштар; Е. Ауа; 36. Фотосинтездiң ғарыштық ролiн ең алғаш қалыптастырған кiм? А. Ломоносов; В. Сакс; С. Гельмгольц; Д. Ничипорович; Е. Тимирязев; 37. Хлорофиллдер неде жақсы еридi? А. Ацетонда; В. Суда; С. Фитолда ; Д.Органикалық қышқылдар ерiтiндiсiнде; Е. Тұздар ерiтiндiсiнде; 38. Фотосинтез қарқыны алдымен қандай факторға байланысты? А. Хлорофилл мөлшерiне; В. Каротиноидтар мөлшерiне; С. Оттегi мөлшерiне; Д. Жарық деңгейiне; Е. Ауадағы азот (N2) мөлшерiне; 39. Фотосинтездiң С4-жолды өсiмдiктерде таңбалы көмiртегiн (14СО2) енгiзгенде көмiртегi атомы (14С) қандай қосындыларда байқалады? А. Фруктоза-1,6-дифосфат (Ф-1,6-ДФ); В. Қымыздық сiрке қышқылы (ҚСҚ), алма қышқылы (Ал.қ), 3-фосфоглицерин қышқылы (3-ФГҚ); С. Глюкоза-6-фосфат (Г-6-Ф); Д. Рибулозо-1,5-дифосфат (Р-1,5-ДФ); Е. Крахмалда; 40. Фотосинтездiң С4-жолында карбоксилдену реакциясы неше рет қайталанылады? А. 5 рет; В. 4 рет; С. 3 рет; Д. 2 рет; Е. 1 рет; 41. Негiзiнен ферменттiк болып есептелiнетiн фотосинтездiң “қараңғы” сатысындағы реакциялардың жылдамдығы температура 100С-қа (Q10) көтерiлгенде неше есе жоғарылайды? А. 1-2 есе; В. 2-4 есе; С. 4-6 есе; А. 8-10 есе; Е. 11-12 есе; 42. Жапырақ ұлпаларында су тапшылығы ұзаққа созылғанда алдымен қандай қолайсыз жағдайлар туындайды? А. Электрондардың тасымалдануы мен фосфорлану процесi әлсiрейдi; В. Сахарозаның крахмалға айналу реакциясы нашарлайды; С.Көмiрқышқыл газының (СО2) көмiрсуларға айналу реакциясы нашарлайды; Д. Фосфоглицерин альдегидiне СО2-нiң қосылу реакциясы нашарлайды Е. Белоктардың синтезделуi нашарлайды; 43. Электрондардың тасымалдану жолын шартты түрде неше бөлiкке бөлуге болады? А. 1; В. 3; С. 5; Д. 7; Е. 9 44. Өсiмдiктiң қандай мүшелерiнде хлоропласт көбiрек болады? А. Тамырда; В. Сабақта; С. Жапырақта; Д. Гүлде; Е. Тұқымда; 45. Фотосинтез процесiнiң өте тез, жарықта және қараңғыда жүзеге асатын екi сатылы реакциялардан тұратындығын қандай ғалымдар ашты? А. Кальвин; В. Эмерсон және Арнольд; С. Курсанов; Д. Тарчевский және Карпилов; Е. Гудвин және Мерсер; 46.Клеткадағы белоктар биосинтезiнiң орталығы? А. Митохондрия; В. Лизосома; С. Рибосома; Д. Цитоплазма; Е. Пластидтер; 47. Фотосинтез процесiне тiкелей қатысатын пигменттер жүйесi А. Хромопласт; В. Этиопласт; С. Амилопласт; Д. Хлоропласт; Е. Протопластидтер; 48.Кальвин циклiнде сырттан енген СО2 қандай қосындымен реакцияланады? А. Фосфоглицеринальдегид; В. Фруктоза-6-фосфат; С. Ксилулоза-5-фосфат; Д. Седогептулоза-7-фосфат; Е. Рибулозо-1,5-дифосфат; 4 – ТАҚЫРЫП. 8 ЛЕКЦИЯ. ӨСІМДІКТЕРДІҢ ТЫНЫС АЛУЫ Дәріс мақсаты: Тыныс алу организм тіршілігі үшін қажет энергияның ішкі көзі және негізгі зат алмасу процестерін өзара байланыстырушы орталық болып саналатынын түсіндіру. Сұрақтар: 1. Клетканың тыныс алу процесі; 2. Гликолиз процесі; Негізгі бөлім: Тыныс алу жер бетіндегі барлық организмдерге, кез келген органға, жеке ұлпаларға, клеткаларға тән өте күрделі процесс. Өсімдіктердің тыныс алуында фотосинтез нәтижесінде пайда болған өнімдер оттегінің әсерінен тотыға ыдырап, қарапайымдау аралық заттарға және ең аяғында анорганикалық өнімдерге (СО2, Н2О) айналады. Ыдырау барысында бөлінген энергия клетканың бөлінуіне, өсу, даму және көбею, судың және қоректік заттарды сіңіру, таралу және алуан түрлі синтездік процестерге жұмсалады. Жалпы айтқанда тыныс алу біріншіден организм тіршілігі үшін қажет энергияның ішкі көзі, екіншіден негізгі зат алмасу процестерін өзара байланыстырушы орталық болып саналады. Өсімдіктер тыныс алуына оттегі қажет. Фотосинтез процесінде түзілген органикалық заттар тыныс алуда ыдырайды, демек көмірқышқыл газы, су және энергия бөлініп шығады. Басқаша айтқанда тыныс алу көміртек ассимилясына немесе фотосинтезге қарама-қарсы процесс. Тыныс алу процесіндегі негізгі тотығы-тотықсыздану реакциялары жүріп клетканы энергиямен қамтамасыз етуші негізгі органоид – митохондрия. Барлық клеткаларда тыныс алуда универсалды энергия көзі глюкоза болып есептеледі. Тыныс алу дегеніміз – ол екі этапты (аәробты және анаэробты) қамтушы тотығу-тотықсызданушы процесі. Глюкозаның толық қанды тотығу процесі үш стадиядан тұрады: гликолиз, кребе циклі, терминалды тотығу. Гликолиз дегеніміз – глюкозаның ферментативті ыдырауы. Гликолиз жағдайында заттардың өзгеру схемасы: глюкоза ―> фруктоза —> 2 ФГА —> 2 ФГҚ — 2ПЖК. Күн радиациясы энергиясын пайдаланып, фотосинтез процесінде органикалық заттарда жинақталған энергия екі түрлі жолмен босатылады, олар тыныс алу және ашу (брожжение). Тыныс алу – бұл органикалық заттардың аэробты жағдайда оттегінің қатысуымен тотығып, энергия бөлінуі және жай, органикалық емес заттарға дейін ыдырауы. Бұл жағдайда электрондар акцепторы ролін оттегі атқарады. Ашу (брожжение) – органикалық заттардың анаэробты жағдайда жай, қарапайым заттарға дейін ыдырап, энергия бөлінуі. Бұл процесте электрондар акцепторы ролін органикалық заттар атқарады. Тыныс алудың жалпы қосынды теңдеуі төмендегіше: С6Н12О6+6О2 → 6СО2+6Н2О+2867 кДж. Тыныс алу кезінде босаған энергия АТФ қосындысында жинақталған жағдайда ғана өсімдік клеткасының тіршілік әрекеттеріне пайдаланылады. Қазіргі кезде С. П. Костычевтің және оның әріптестерінің (1912-1928 жж.), неміс биохимигі К. Нейбергтің және басқа ғалымдардың зерттеу нәтижелері бойынша, өсімдік клеткасында жүретін тыныс алу мен ашу процестері пирожүзім қышқылы (ПЖҚ) арқылы өзара байланысатыны дәлелденді. Тыныс алу процесінде органикалық заттардың тотығуы ферменттер арқылы жүзеге асады. Ферменттер жоғары интенсивтілігімен (ырықтылығымен), өзіндік таңдағыштылығымен ерекшеленеді. Тотығу-тотықсыздану раекциялары. Тотығу процесі 4 түрлі жолмен жүреді, олар электрон берумен байланысты: а) электрондардың тікелей ауысуы; б) сутегінің бөлінуі; в) оттегінің байланысуы; г) аралық гидраттанған қосындының пайда болып, одан 2 электрон мен протонның бөлінуі. Оксиредутазалар. Бір заттың тотығуы (электрон мен протон беруші-донорлар) екінші заттың (оларды қабылдаушы – акцепторлар) тотықсыздануымен қатар жүретіндіктен, осы реакцияларды катализдейтін ферменттерді оксиредуктазалар деп атады. Олар ферменттердің 1 класына жатады: Донор (Д) электрондар мен протондарын береді, акцептор (А) – оларды қабылдап алады, энзим (Е) – электрондар мен протондарды тасымалдауды жүзеге асырады. Оксидоредуктазалардың 3 тобы бар: а) анаэробты дегидрогеназалар электрондарды әртүрлі аралық акцепторға тасымалдайды, бірақ оттегіні тасымалдамайды; б) аэробты ДН2 Д Е ЕН2 АН2 А дегидрогеназалар – электрондарды әртүрлі акцепторларға, соның ішінде оттегіге ауыстырады; в) оксидазалар-электрондарды тек оттегіге жеткізеді. Көмірсулардың (углевод) тыныс алу процесінде тотығып өзгеруі екі жүйемен және екі жолмен іс жүзіне асады: 1) гликолиз+Кребс циклі (гликолиздік); 2) пентазофосфатты тотығу (ПФТ). 2. Гликолиз. Өсімдік клеткасындағы тыныс алу арқылы зат алмасу процесі екі фазадан тұрады. Бірінші фаза – анаэробты (гликолиз), екінші фаза-аэробты. Анаэробты фаза – гликолиз цитоплазманың еритін бөлімінде (цитозольде) және хлоропласта жүреді, ал аэробты фазасы митохондрияда өтеді. Гликолиз процесінің мәнін ашқан неміс биохимиктері Г. Эмбден, О.Ф. Мейергоф және совет биохимигі Я.О. Парнас. Гликолиздің жүру жолы бірнеше сатыдан тұрады: 1) дайындық сатысы – гексозаның фосфорлануы және оның екі фосфотриозаға ыдырауы; 2) бірінші субстратты фосфорлану, яғни 3-фосфоглицерин қышқылымен аяқталады. Бұл энергияның босап шығуымен қатар жүреді. Әрбір фосфотриозаға 1 молекула АТФ синтезделеді; 3) екінші субстратты фосфорлану кезінде 3-фосфоглицерин қышқылы тотығып фосфаттың бөлінуі арқылы АТФ түзіледі. Глюкоза тұрақты қосылыс болғандықтан, оның ырықтануына (активтенуіне) көп энергия жұмсалады. Глюкоза гексозаның қатысуымен АТФ-пен фосфорланып, глюкозо-6-фосфат түзеді. Ол глюкозофосфат-изомеразаның әсерімен изомерленіп, өзгеріп фруктозо-6-фосфатқа айналады. Сосын фруктозо-6-фосфат фосфофруктозокиназаның қатысумен екінші рет АТФ-пен фосфорланып, фруктозо-1,6-дифосфат түзеді. Фруктозо-1,6-дифосфатта симметриялы орналасқан фосфат топтары болады. Екі фосфат топтары теріс зарядты болады (олар бірін-бірі электростатикалық тебеді). Мұндай қосылыс тез ыдырап, екі фосфотриозаға ыдырайды. Яғни, дайындық сатысында гексоза молекуласы екі рет фосфорлану нәтижесінде фуранозалық формаға ауысып, 3- фосфоглицерин альдегидіне (3-ФГА) және фосфодиоксиацетонға (ФДА) ыдырайды. Глюкоза мен фруктоза молекулаларындағы көміртегінің 6 атомы 3 ФГА 3 атомына, ал фруктозо-1,6- дифосфаттағы көміртегінің бірінші атомы болып қалады. 3 ФГА және ФДА триозофосфаттың әсерінен өзара бір-біріне оңай ауысып отырады. ІІ-сатысында 3 ФГА-ның алғашқы субстратты фосфорлануы жүзеге асады. Фосфоглицерин альдегидінің дегидрогеназа ферменті (НАД-тәуелді SH-фермент) әсерінен 3 ФГА субстраттық комплексі түзіледі. Мұнда тотығу процесі жүріп НАД+-ға электрондар мен протондар беріледі. Фосфоглицерин альдегидінің фосфоглицерин қышқылына дейін тотыққанда фермент- субстратты комплексте жоғары энергиялық меркаптанды байланыс орнайды. Кейіннен осы байланыста фосфоролиз жүріп, нәтижесінде SH-фермент субстраттан бөлініп, ал субстраттың карбоксильді тобының қалдығына минералды фосфат қосылады. Мұнда ацилфосфатты байланыс энергия қорын сақтап қалады. Жоғары энергиялық фосфатты топ АДФ-ке беріліп АТФ түзіледі. Сонымен, гликолиздің екінші сатысында тотықсызданған НАДН және АТФ түзіледі. ІІІ-сатысы. 3-фосфоглицерин қышқылы фосфоглицератмутазаның әсерінен 2- фосфоглицерин қышқылына айналады. Енолаза ферменті 2-фосфоглицерин қышқылынан Н2О-ны бөледі, осының нәтижесінде фосфоенолпируват түзіледі (соңғысында жоғары энергетикалық фосфатты байланыс болады). Осы фосфат пируваткиназаның әсерінен АДФ-ке фосфатты беріп, АТФ түзеді. Бұл реакцияның жүруіне Мg2+ немесе Mn2+ қатысуы керек. Ал, енол пируват тұрақты форма пирожүзім қышқылына айналады және бұл гликолиздің соңғы өнімі. Сонымен, гликолиздің жалпы қосынды теңдеуі төмендегідей: С6Н12О6+2АТФ+2НАД+2Фм+4АДФ→2ПЖҚ+2НАДН+2Н++4АТФ+2АДФ, мұнда Фм-минеральды фосфор. Гликолиз процесінде 4 молекула АТФ түзіледі, оның 2 молекуласы субстратты алғашқы (алдын ала) активтендіруге (ырықтандыруға) жұмсалады. Яғни, 2 молекула жинақталады. Гликолиз процесінде АТФ молекуласының синтезделуі – субстратты фосфорлану деп аталады, өйткені энергетикалық байланыстар тотықтанған субстрат молекуласында пайда болады. Ал, синтезделген ПЖҚ тыныс алудың аэробты фазасына қатысады. 9. ЛЕКЦИЯ. ДИ ЖӘНЕ ҮШ КАРБОН ҚЫШҚЫЛДАРЫНЫҢ ЦИКЛІ (КРЕБС ЦИКЛІ) Дәріс мақсаты: Кребс циклының манызын, жүру жолын түсіндіру. Сұрақтар: 1. Кребс циклінің жүру сатылары; 2. Глиоксилатты цикл; 3. Глюкозаның пентозофосфатты тотығуы (ПФТ); Негізгі бөлім: Тыныс алудың аэробты фазасы митохондрияда өтеді және де оттегінің қатысуын қажет етеді. Клеткада оттегі концентрациясы жеткілікті болғанда ПЖҚ (пируват) тыныс алу процесінде толық тотығып СО2 және Н2О түзеді. Жалпы қосынды теңдеуі төмендегідей: 2ПЖҚ+5О2+6Н2О→6 СО2+5 Н2О Бұл процесс негізінен үш стадияда өтеді: 1) пирожүзім қышқылының (ПЖҚ) тотығып декарбоксилденуі; 2) үш карбон қышқылдарының циклі (Кребс циклі); 3) тотығудың соңғы стадиясы – электрон тасымалдау тізбегі (ЭТТ) оттегінің (О2) қатысуын міндетті түрде қажет етеді.Аталған стадиялардың алғашқы екеуі митохондрия матриксінде өтеді, ал электрон тасымалдау тізбегі митохондрияның ішкі мембранасында жинақталған. Бірінші стадия – ПЖҚ-ның тотығып декаркарбоксилденуі. Бұл процестің жалпы қосынды теңдеуі төмендегідей: СН3СОСООН+НАД+КоА-SH→CН3СО-S-КоА+НАДН+Н++СО2 Аталған процесс бірнеше реакциялардан тұрады және де мұны пируватдекарбоксилаза мультиферментінің күрделі жүйесі катализдейді. Пируватдекарбоксилаза құрамына үш фермент және бес коферменттер (тиаминпирофосфат, липой қышқылы, коэнзим А-КоА-SH, ФАД және НАД) кіреді. Осы процесс нәтижесінде активті ацетат-ацетилкоэнзим А (ацетил-КоА), тотықсызданған НАД (НАДН+Н+) және СО2 (алғашқы молекула) бөлінеді. Тотықсызданған НАД электрон тасымалдау тізбегіне қосылады, ал ацетил-КоА үш карбон қышқылдарының цикліне (Кребс цикліне) қатысады (13 сурет). Екінші стадия – үш карбон қышқылдарының циклі (Кребс циклі). Активтенген ацетил- КоА қымыздық қышқылының фенолдық формасымен әрекеттеседі. Бұл реакцияда цитратсинтетазаның әсерінен лимон қышқылы түзіледі. Келесі сатыда екі реакция аконитатгидротаза немесе аконитаза арқылы жүзеге асады. Бірінші реакцияда лимон қышқылы дегидротацияланып, цис-аконит қышқылын түзеді. Екінші реакцияда аконитат гидротацияланып, изолимон қышқылын түзеді. Изолимон қышқылы НАД немесе НАДН-қа тәуелді изоцитратдегидрогеназа ферменті арқылы тотығып, тұрақсыз қымыздық-янтар қышқылын түзеді. Мұнда протондар мен электрондар НАД-ға тасымалданып, НАДН+Н+ пайда болады (синтезделеді). Бұл реакцияның өтуіне магний немесе марганец ионы қажет. Тұрақсыз қымыздық-янтар қышқылы лезде декарбоксилденіп а-кетоглутар қышқылы түзіледі. Пайда болған а-кетоглутар қышқылы ПЖҚ сияқты тотығып декарбоксилденеді. Бұл реакция – құрамында тиамин пирофосфат, липой қышқылы, коэнзим А, ФАД, НАД бар мультиэнзим ферменттік комплексі кетоглютаратдегидрогеназа мен катализденеді. а-кетоглютараттың тотығып декарбоксилденуі нәтижесінде СО2↑ бөлінеді, сонымен бірге НАД- тың бір молекуласы тотықсызданып НАДН және жоғары энергиялы сукцинил-КоА түзіледі. Келесі сатыда сукцинил-КоА ыдырап, янтар қышқылы және НS-КоА пайда болады. Бұл реакцияда бөлінген энергия АТФ-тағы макроэнергиялық фосфатты байланыста жинақталады. Сосын янтар қышқылы фумар қышқылына дейін тотығады. Бұл реакция суксинатдегидрогеназамен (ҒАД-кофермент) жүзеге асады. Фумар қышқылы фумаратдегидрогеназаның әсерінен Н2О-ні қосып алып, алма қышқылына (малатқа) айналады. 13- сурет. Кребс циклы (Т. Гудвин, Э. Мерсер, 1986; Ж. Қалекенұлы, 2004). Соңғы сатыда малат НАД- қа тәуелді малатдегидрогеназаның әсерімен қымыздық қышқылын түзеді. Қымыздық қышқылы өздігінен енолды формаға ауысады. Сөйтіп, келесі Кребс цикліне қатысады. Тыныс алу процесінде глюкозаның тотығуы мен Кребс циклінде 38 молекула АТФ (8 молекула АТФ гликолизбен байланысты) түзіледі және 6 молекула СО2↑ бөлінеді. Сонымен, биологиялық тотығу – бұл көп сатылы, энергия бөлінетін ферментативтік процесс. Үшінші стадия – электрон тасымалдау тізбегі (ЭТТ). Кребс циклі процесінде пирожүзім қышқылының (ПЖҚ) тотығуы нәтижесінде екі сутегі (2Н) пайда болады. Мұны 2Н++2ē деп түсінуге болады. Тек осындай түрде тасымалдаушы тізбектер арқылы жылжиды. Протондар мен электрондарды тасымалдау процесінде ферменттердің ролі үлкен. Бұл ферменттер – оксиредуктаза класына жатады. 2. Глиоксиатты цикл Бұл циклді Кребс циклінің модификацияланған түрі деп қарастыруға болады (1957 ж. Г.Л. Коренберг және Г.А. Кребс ұсынды). Глиоксилатты цикл майлы өсімдіктердің тұқымдарында ырықты (интенсивті) жүреді, сондай-ақ басқа өсімдіктердің құрамында қор ретінде жиналған майлардың қантқа айналу (глюконогенез) процесінде жүзеге асады. Глиоксилатты цикл глиоксисомаларда жүреді. Жүру жолы. Қымыздық қышқылы ацетил-КоА мен әрекеттесіп, лимон қышқылын түзеді. Содан кейін, изолимон қышқылы изоцитратлиазаның әсерінен глиоксил және янтар қышқылына айналады. Глиоксилат малатсинтетазаның әсерінен екінші ацетил-КоА-ның молекуласымен байланысқа түсіп, алма қышқылын түзеді. Сонымен, глиоксилат циклінің Кребс циклінен ерекшелігі реакцияларға екі молекула ацетил- КоА қатысады. Сондай-ақ, осы ацетил-КоА тотығу процесіне түспей, янтар қышқылын түзуге қатысады. Глиоксилат циклінде клеткадағы май қорлары ыдырап, ацетил-КоА молекулалары түзіледі. Әрбір ацетил- КоА молекуласына бір молекула НАДН тотықсызданады, бұл энергия митохондриядағы АТФ синтезі мен басқа реакцияларға қатысады. 3. Глюкозаның пентозофосфатты тотығуы (ПФТ) Гликозаның пентозофосфатты жолы бірқатар ғалымдардың О. Варбург, Ф. Диккенс, В.А. Энгельгард (1935-1938 ж) және кейіннен Ф. Липман зерттеулері нәтижесінде ашылды.Глюкозаның пентозофосфатты тотығуы цитоплазманың еритін бөлімінде (цитозольде), сондай-ақ пропластидтер мен хлоропластарда жүреді. ПФТ клетка мембранасындағы синтез процестерінің (липидті компоненттердің, нуклеин қышқылдарының, клетка қабықшыларының және фенолды қосылыстардың) белсенді жүруі кезінде орын алады. ПФТ жолында АТФ тек қана соңғы өнім түзуге (глюкозаның фотофосфорланып глюкоза-6-фосфатқа айналу кезінде) ғана пайдаланылады. Бұл циклде АТФ түзілмейді. ПФТжүру сатылары–глюкозаның тотығуы, қанттардың рекомбинациясы. І-сатысы. Глюкозо-6-фосфатдегидрогеназа ферментінің әсерінен глюкоза дегидридтеніп, глюкозо-6-фосфатқа айналады. Бұл фермент акцептор ретінде НАДФ-ты пайдаланады. Ол глюкозо- 6-фосфаттың бір С атомымен дегидридтеп, 6-фосфоглюкон қышқылын түзеді. Аталған қышқыл дегидридтенеді және декарбоксилденеді. Реакцияны фосфоглюконатдегидрогенеза ферменті және кофермент НАДФ катализдейді. Нәтижесінде рибулозо-5-фосфат және НАДФН+Н+ түзіледі. Бұл реакциялар бір бағытта жүреді. Реакциялардың толық циклі өтуі үшін гексозомонофосфаттың 3 молекуласы керек. Өз кезегінде ол рибулозо-5-фосфаттың 3 молекуласына айналады және НАДФН түзіледі: 3-гексозомонофосфат + 6НАДФН + 3Н2О→3пентозофосфат + 6НАДФН+ Н+ + 3СО2 ; ІІ- сатысы. Пайда болған пентозалардың үш молекуласы (рибулозо-5-фосфат) өзгерістерге ұшырайды. Рибулозо-5-фосфаттың бірінші молекуласы эпимераза ферментінің әсерінен ксилулозо- 5-фосфатқа айналады. Рибулозо-5-фосфаттың екінші молекуласы фосфопентоизо-мераза ферментінің әсерінен рибозо-5-фосфатқа айналады. Ксилулозо-5-фосфат рибозо-5-фосфатпен реакцияланып жеті көміртекті қант-седогептулозо-7-фосфат және фосфоглицерин альдегиді (ФГА) түзіледі. Аталған реакция транскетолаза ферментінің әсерінен өтеді. Жеті көміртекті қант ФГА-мен реакцияланып, фруктозо-6-фосфат және эритрозофосфат пайда болады. Фруктозо-6-фосфат изомерленіп, глюкозо-6-фосфатқа айналады. Эритрозо-фосфат рибулозо-5-фосфаттың үшінші молекуласымен реакцияға түсіп, глюкозо-6-фосфат және ФГА-ді пайда болады. ФГА-ді глюколитикалық жолмен өзгеріп, пирожүзім қышқылына (ПЖҚ) айналады, сосын одан әрі ол Кребс цикліне қатысады. Бақылау сұрақтары 1. Өсімдік организмінде тыныс алу процесінің маңызы; 2. Тыныс алу туралы ілімнің дамуы; 3. Клетканың тыныс алуы деп нені айтады? 4.Өсімдіктің тыныс алу процесі туралы алғашқы ұғымдардың қалыптасуын сипаттау; 5. Тыныс алудың ферменттік жүйелеріне сипаттама беріңіз; 6. Оксидазаларға сипаттама беріңіз; 7. Гликолиз процесінің сипаттамасы; 8. Гликолиздің энергетикалық шығымы қандай? 9. Ди-және үш карбон қышқылдар циклінің (Кребс циклі) сипаттаңыз. 10. Глиоксилатты циклді сипаттаңыз; 11. Глиоксилатты цикл қандай өсімдіктерге тән? 12. Тыныс алудағы электрондар тасымалдану тізбегі және тотыға фосфорлану процестерін түсіндіріңіз; 13. Тыныс алу-зат алмасу процестерін байланыстырушы орталық екенін дәлелдеңіз; 14.Тыныс алу процесіне және кейбір ішкі жағдайлардың әсерін сипаттаңыз. 5 – ТАҚЫРЫП. ӨСІМДІКТЕРДІҢ МИНЕРАЛДЫҚ ЗАТТАРМЕН ҚОРЕКТЕНУ ФИЗИОЛОГИЯСЫ. 10 –ЛЕКЦИЯ. ӨСІМДІКТЕРДІҢ МИНЕРАЛДЫҚ ЗАТТАРМЕН ҚОРЕКТЕНУ НЕГІЗДЕРІ. Дәріс мақсаты: Өсімдіктердің минералдық заттармен көректену негіздерін түсіндіру. Сұрақтар: 1. Жеке элементтердің өсімдік тіршілігіндегі физиологиялық маңызы; 2. Макроэлементтер; 3. Өсімдік тіршілігіндегі азоттың маңызы; Негізгі бөлім: Өсімдіктің сусыз құрғақ заты құрамында көміртегі – 46%; оттегі – 42%; сутегі – 6,5 %; азот – 1,5 %; минеральды элементтер – 5% шамасында. Өсімдіктің құрғақ салмағының 95%-ын органогендік элементтер (С, О, Н, N), ал қалған 5%- ін минералдық элементтер құрайды. Органогендер деп аталатын элементтердің (С, О, Н, N) үлесіне өсімдіктердің құрғақ салмағының 95% тиеді, қалған 5% ғана минералдық элементтер құрайды. Органогендерді өсімдіктер атмосферадан (СО2, Н2О және N2) алады, қалғандарын (К, Са, Мg, Р, S, Сu, Fe, Mn, Zn, Mo, B, CI) топырақтан қабылдайды. Орташа есеппен өсімдіктің сусыз құрғақ заттың құрамында көміртек - 46%, оттегі - 42%, сутегі – 6,5%, азот – 1,5%. Өсімдік денесіндегі мөлшерінде байланысты минемалдық элементтер мынадай топтарға бөлінеді: 1. Макроэлемеенттерге-0,01-ден ондаған процеске дейін жететін элементтер жатқызылады. Бұл топқа – С, О, Н, N-ттан басқа Si, Ca, K, Mg, P, S, Al енеді. 2. Микроэлементтерге – Mn, B, Cu, Zn, Ba, Ti, Li, Br, Mo, Co, т.б. жатады. Қазіргі кезеңде 20- дан астам микроэлементтердің физиологиялық маңыздылығы ғылыми тәжірибелермен дәлелденді. Физиологиялық маңызы толық дәлелденген микроэлементтер туралы қысқаша баяндалып, студенттерге түсіндіріледі. 3.Ультрамикроэлементтерге – мөлшері аз – Cs, Se, Cd, Hg, Ag, Au, Ra, т.б. жатады. Жоғары сатылы өсімдіктерде ауа немесе жапырақ (фотосинтез) және топырақ немесе тамыр (минералды қоректену) арқылы қоректену әдістері бар. Қоректену типеріне тәуелді өсімдіктер гетеротрофтық, автотрофтық, сапрофиттік, паразиттік және симбионттар тобына бөлінеді. Автотрофтар – көмірқышқыл газын ауадан бөліп алып зат айналымына ықпал етуші және органикалық заттар түзуші өсімдіктер. Гетеротрофты немесе сапрофиттер болса органикалық заттарды ыдыратып оларды бастапқы минералды күй қалпына жеткізуші өсімдіктер. Жеке элементтердің өсімдік тіршілігіндегі физиологиялық маңызы. Азот – белоктар, нуклеин қышқылы, ферменттер, оның ішінде НАД және НАДФ, витаминдер және басқада органикалық заттар құрамының негізгі компоненті. Сондықтан азоттың жеткілікті мөлшерде болуы фотосинтез процесін күшейтіп, өсімдіктердің жылдам өсуіне және жоғары биомасса құрауына жағдай жасайды. Жер ғаламшарындағы азоттың негізгі түрлері – литосферадағы байланысқан және атмосферадағы молекулалық азот. Атмосфера құрамында азоттың мөлшері 75-76%-ға жетеді. Бірақ, жоғары сатыдағы өсімдіктер азоттың бұл түрін өздігінен игере (сіңіре) алмайды. Литосферадағы байланысқан азоттың жалпы мөлшері 18×105 тонна шамасында. Ол азот негізінен NH4+ және NO3– иондары түрінде болады және бұлар өсімдікке сіңімді. Топырақтағы органикалық азоттың аммонийге айналу процесі аммонийлену (аммонификация) деп аталады. Өсімдіктерді азотпен камтамасыз етуде органикалық заттардың микроорганизмдердің тіршілік әрекеті нәтижесінде ыдырауы маңызды роль атқарады. Аммоний (NH4+) күйдегі азоттың нитратқа дейін биологиялық тотығуы екі сатыдан тұрады. Бұл процесс хемосинтездеуші автотрофты Nitrosomonas және Nitrobacter бактерияларының қатысуымен жүзеге асады. Атмосферадағы молекулалық азоттың (N2) микроорганизмдердің ерекше тобының тіршілік әрекеті нәтижесінде игерілуі биологиялық азотфиксация деп аталады. Осындай азот жинағыштарға Azotobacter, Clostridium, фотосинтездеуші бактериялардың жеке түрлері, көк-жасыл балдырлардың біразы жатады. Селбесіп, симбиозда тіршілік ететін азот жинағыштарға Rhizobium туысындағы, өсімдіктер тамырында түйнекшелер түзетін бактериялар, актиномицеттер және цианобактериялардың кейбір түрлері жатады. Сонымен, азот атмосфера, топырақ және тірі организмдер араларында үздіксіз айналымда болатын тұрақсыз, бірақ өте керекті элемент. Молекулалық азоттың игерілуі, азот игерілу процесінің химиялық жолдары, нитраттардың тотықсыздануы, аммиактың өсімдік организмінде ассимиляциялану жолдары, аминдену, қайталап аминдену нәтижесінде азотты қосындылардың пайда болуының биохимиялық реакциялары, процестері жүреді. Азот - өсімдіктер үшін маңызды элементтер қатарына жатады. Ол амин қышқылдары, нуклейн қышқылдары, нуклеотидтер, ферменттер, коферменттер, хлорофилдер және витаминдер құрамына кіреді. Өсімдіктер азотты топырақ құрамындағы азот қышқылы тұздарынан және аммонилық құралымдардан алады. Органикалық азоттың бейорганикалық қосылыстарға ауысуы екі этаптан тұрады. Бірінші – аммонификация – топырақ органикалық заттарының ыдырау барысында аммиак (NH3) түзуі, екінші этап – нитрофикация, демек, ұшақ заттың (аммиактың) азоттық және азот қышқылына ауысуы. Бұл құбылыс әртүрлі бактериялардың әрекетімен іске асады. Фосфор – оның қоры топырақта айтарлықтай көп емес – 1 гектарда 2-4,4 тонна аралығында. Өсімдікте фосфор қатысуымен екі типті реакция жүреді: 1 – органикалық құрылымдардың бірінші фосфорлану процестері, 2 – фосфор қышқылы қалдықтарының бір молекуладан басқа молекулаға тасымалдану процестері. Өсімдікте фосфор нуклеин қышқылдары, нуклеотидтер, ФАД, НАД, НАДФ коферменттері, коэнзим А, қант фосфаттары, фосфолипидтер, яғни энергетикалық айналымда айырықша роль атқарады, себебі клеткадағы энергия фосфордың жоғарғы энергетикалық эфирлік байланыс формасына қорыйды. Калий - өсу-даму ұлпаларында – меристемада, камбиде, жас жапырақтарда, өркіндерде, бүршіктерде кездеседі. Цитоплазмаға, белок синтезіне, ыдырауына әсер етеді, кейбір ферменттердің белсенділігін көтеріп, клетка сөлінің осмостық қысымына әсерін тигізеді. Оның тапшылығы жапырақ ұштарының, қырларының сарғаюына әкеліп соғады. Кальций – клетка құрылымына ықпалын тигізеді, клетканың бөлінуі және өсуі, клетка органеллаларының нормалды қызметіне, мембраналар тұрақтылығына қажетті. Кальций топырақ структурасын көтереді және өсімдікке бордың, марганецтің, молибденнің түсуіне ықпалын тигізеді. Калий протоплазма құрамының ылғалдылығын арттырып, қоюлану процесін тежейді. Калийдің көп бөлігі (70%) клеткада бос ион түрінде кездеседі, ал қалған бөлігі (30%) адсорбталған жағдайда болады. Калий өсімдіктегі көмірсулар қозғалысына және көмір-су белок алмасу процесіне колайлы әсер етеді, механикалық ұлпалардың синтезделіп құралуын қамтамасыз етіп, саңырауқұлақ ауруларына төзімділігін күшейтеді. Калий клеткаға оңай сіңеді де, оның осмотикалық қысымы мен тургорлық жағдайына әсер етеді. Клеткадағы су режімін, жапырақтың фотосинтетикалық қызметін, ассимиляттардың вегетативтік органдарынан қоректік заттарды жинақтаушы органдарына (мысалы, масақтағы дәндерге) жылжуын реттейді. Калийдің топырақтағы қоры фосфорға қарағанда 8-40 есе, азоттан 5-50 есе артық. Топырақта калий минеральдық кристалды торларында алмасқыш және алмаспайтын күйде, жылжымалы қалдықтар құрамында және микроорганизмдерде, топырақ ерітіндісінде минеральдық тұздар күйінде кездеседі. Осы аталған макроэлементтермен бірге күкірт, кальций, магний, кремний, темір, натрий, хлор, алюминий элементтерінің өсімдік тіршілігіндегі физиологиялық ролі өте зор. Магний – атмосферада таралу жағынан магний сегізінші орында- 2,1%. Топырақ құрамында – 0,5% шамасында ғана. Топырақ магний минералдар, алмасқыш, топырақ ерітіндісінде иондар күйінде кездеседі. Өсімдік тамыры еріген және алмасқыш магниді оңай сіңіреді. Фотосинтездік фосфорлануда эллектрондар тасымалдану реакцияларының бірқатары магнидің қатысуымен жүзеге асады: НАДФ-тың тотықсыздануы, Хилл реакциясы ІІ-фотожүйеден І-фотожүйеге электрондардың ауысуы. Магний жас клеткалар, жыныс органдары және қор ұлпаларында көбірек кездеседі. Хлорды - өсімдіктер аз мөлшерде тұтынады, ол кейбір ферменттердің (карбоксилазалар) құрамына кіреді. Натрий - өсімдіктер көп тұтынатын элементтер қатарына жатады. Әсіресе тұзды топырақтарда өніп-өсетін галофиттер органдарында натрий өте көп жиналады. Натрий калий сияқты фотосинтездік фосфорлануда кофакторлық маңызды рөл атқарады. Темір - өсімдік тіршілігіне өте қажетті, маңызды элементтердің бірі болып саналады. Клеткадағы зат алмасу процесіне темірдің маңызы ең алдымен оның катализаторлық қасиеттеріне байланысты. Темір цитохромоксидазаның, НАДФН – цитохром – с – редуктазаның, пероксидаза мен каталазаның активті орталығына енеді. Темірдің тапшылығынан өсімдіктер хлороз (сарғаю) ауруына шалдығады. Марганец – азоттық алмасуға қатысады, тыныс алуда кейбір ферменттердің активтілігін көтереді. Валенттілігінің өте кең ауқымда өзгергіштігінің нәтижесінде марганец биологиялық тотығу- тотықсыздану реакцияларына қатысады. Мn2+↔Мn3+ жүйесінің реакциясы бейтарапты ортадағы тотығу-тотықсыздану мүмкіндігі (потенциалы) +1,098 В-қа тең. Осы деңгейдегі энергия су молекуласынан оттегіні бөліп шығаруға жеткілікті. Фотосинтез процесіндегі оттегінің бөлінуі негізінен марганецке байланысты екендігі дәлелденді. Сонымен қатар, гликолиз бен Кребс цикліндегі реакцияларды катализдейтін ферменттердің көпшілігі марганецтің әсерінен фосфорлы қосындылардың, ДНҚ, РНҚ алмасуы жеделдеп, жапырақтардағы белоктардың мөлшері артады. Табиғи жағдайда марганец тапшылығының сыртқы белгілері қант қызылшасы, картоп, асбұршақ, сұлы, шабдалы, өрік, алма, шие, таңқурай өсімдіктерінде жиі кездеседі. Марганец тапшылығының негізгі белгісі –жапырақ жүйкелерінің арасы қоңырланып, содан кейін қурап қалады. Мыс – ферменттер құрамына кіреді, В тобы витаминдерінің алмасуын катализдейді, көмірсулар және белоктар метаболизміне әсерін тигізеді, саңырауқұлақ ауруларына төзімділігін көтереді. Мырыш – кейбір ферменттер құрамына кіреді, ауксин синтезіне қатысады, мырыш тапшылығында гибберелиндер деңгейі төмендейді. Көптеген ферменттердің құрамына енеді. Ал құрамына мырыш енбеседе, осы микроэлементтің әсерінен біраз ферменттердің активтілігі күшейеді. Хлоропластардың құрамына мырыш пен марганецтің енетіндігі анықталды. Хлоропласт граналарында мырыш басқа элементтермен қосылып, судың фотохимиялык ыдырау реакциясына қатысады. Мырыш тапшылығынан өсімдіктердің өсуі баяулайды, буын аралықтарының өсуі тоқтайды. Кейбір өсімдіктерде (қызанақ, күнбағыс) мырыш жетіспегенде ауксиннің мөлшері кемиді, ауксин молекуласының қалыптасуының, алдыңғы заты – триптофан синтезінің нашарлауына байланысты. Табиғи жағдайда мырыштың тапшылық белгілері қытай бұршақ жүгері, зығыр, үпілмәлік, құлмақ өсімдіктерінде және де алма, алмұрт, өрік, шие, жүзім сияқты жемісті өсімдіктерде жиі байқалады. Молибден – тотығу-тотықсыздану реакцияларына қатысады. Кобальт – құрамында витамин В12 бар коферменттер құрамына кіріп түйнек бактерияларының азотты фиксациялау процесіне қатысады. Бор–ферменттермен байланысы жоқ, бірақ органикалық құрылымдардың тасымалдануына қатысы бар. Бұл элементтің өсімдік тіршілігіндегі физиологиялық ролі алуан түрлі. Мысалы, бор жетіспеген жағдайда қант қызылшасының тамыры шіри бастайды, жапырақтары сарғаяды. Бор жетіспеген жағдайда көмірсулардың синтезі, тасымалдануы, өсімдіктердің репродуктивті мүшелерінің дамуы, ұрықтануы және жеміс түзу қабілеті бұзылады. Өсімдіктердегі бор тапшылығының белгілері көбінесе карбонатты, қоңыр түсті батпақты, известелген топырақтарда байқалады. Бордың жетіспеуіне қант қызылшасы, зығыр, қырыққабат, алма, алмұрт өсімдіктері сезімтал. 3. Өсімдіктердің топырақтағы минералдық (қоректік) заттарды сіңіру жолдары мен механизмдері. Еритін заттарды топырақтың сіңіріп, мықты ұстап тұрушылық қасиеті – сіңіргіштік қабілеті деп, ал осы қабілетті туындататын топырақтың коллоидты бөлігі – топырақтың сіңіргіш жиынтығы (ТСЖ) деп аталады. Топырақ коллоидтарының түрліше катиондармен қаныққан күйде болатындығын К.К. Гедроиц анықтады. Олардың топырақтың 100 г-на есептегендегі миллиграмм- эквиваленттік (мг-экв.) мөлшері – сіңіру сиымдылығы деп аталады. Заттардың топыраққа сіңуінің бес түрі бар: 1) Механикалык сіңіру қабілеті. Топырақтың саңылаулы-қуысты дене ретінде бөлшек заттарды бойында ұстап қалу қасиеті (сүзгі); 2) Физикалық сіңіру қабілеті. Қатты топырақ бөліктері мен ерітіндінің жанасқан жерінде беттік кернеуге байланысты майда бөлшекшелердің – иондардың шоғырлануы (концентрациясының жоғарылауы, адсорбциялануы); 3) Физико-химиялық сіңіру қабілеті. Элементтердің біразы топырақ бөлшектерінің бетінде адсорбцияланады да, басқалары топырақ бөлшектерімен химиялық алмасу реакцияларына қатысады; 4) Химиялық сіңіру қабілеті. Топыраққа енген заттардың ерімейтін қосындыларға айналуы. Мысалы, кальциі мол топыраққа фосфорлы тұздар енгенде, өте нашар еритін қосынды – Саз(РО4)2 пайда болады. 5) Биологиялық сіңіру қабілеті. Бактериялардың, саңырауқұлақтардың және басқа микроорганизмдердің тіршілік ерекеттеріне байланысты элементтердің сіңуі. Тамыр клеткаларына сыртқы ортадан ерітінділердің, топырақтың қатты бөліктерінен қоректік заттардың енуі әртүрлі жолдармен – апопластық, симпластық, мембранадағы өзекшелер арқылы, ауыстырушылардың, тасымалдаушылардың – иондық насостардың (АТФ-азалар) көмегімен жүзеге асатын өте күрделі, жан-жақты процесс. Иондар мен әртүрлі қосындылар мембраналардың липидтік бөлігінен мынадай жолдармен өтеді: 1) Липидтік бөліктер арқылы, липидтерде еритін заттардың жай диффузиялануы; 2) Гидрофильді заттардың липофильді ауыстырушылардың көмегімен жеңіл диффузиялануы (ірігуі); 3) Гидрофильді – иондық өзекшелер арқылы жай диффузиялану (ірігу). 4) Заттардың активті (ырықты) ауыстырушылардың – насостардың қатысуымен ауысуы; Иондар ағынының барлық түрлері активті және активсіз деген екі топқа бөлінеді. Активті тасымалдану деп заттардың мембраналар арқылы электрохимиялық айырмашылыққа қарсы, зат алмасу энергиясын (АТФ) пайдалану арқылы жылжуы. Активсіз тасымалдануға заттардың диффузиялану жолымен концентрациялық (химиялық) және электрохимиялық айырмашылық бағытымен жылжуы. Бақылау сұрақтары 1. Минералды қоректену туралы ілімнің даму тарихы; 2. Минералды элементтердің өсімдік тіршілігіндегі маңызы; 3. Минералды элементтердің өсімдіктегі мөлшері қандай? 4. Ю. Либих қалыптастырған өсімдіктердің қоректенуі туралы теориясы; 5. Жеке элементтердің өсімдік тіршілігіндегі физиологиялық маңызы қандай? 6. Макроэлементтердің өсімдік тіршілігіндегі маңызы; 7. Фосфордың биосферадағы айналымын сипаттау; 8. Күкірттің биологиялық айналымын түсіндіріңіз; 9. Калий, кальций, магний, темір, натрий, хлор, кремний және алюминийдің өсімдік организміндегі мааңызы; 10. Биосферадағы азоттың айналымы қандай? 11. Өсімдік тіршілігінде азоттың мңызы; 12. Микроэлементтер қасиеттері, олардың өсімдік организмінде атқаратын қызметтері; 13. Қоректік заттардың тамырға сіңу жолдары мен механизмдері; 14. Иондардың клетка қабығы арқылы сіңімін сипаттаңыз; 15. Иондардың бос кеңістік-анопластық жылжу жолын түсіндіріңіз; 16. Иондардың симпластық жылжу жолын түсіндіріңіз; 17. Иондардың клетка мембрана арқылы тасымалдануы қалай жүреді; 18. Қоректік заттардың өсімдік мүшелеріне тасымалдану жолдары; 19. Өсімдіктердің минералдық қоректенуіне сыртқы орта жағдайларының тигізетін әсері; 20. Топырақ ерітіндісінің концентрациясына түсініктеме беріңіз; 21. Топырақ ылғалдылығы деген не? 22. Өсімдіктің қоректенуіне аэрацияның әсері қандай? 23. Өсімдіктің қоректенуіне жылудың әсері қандай? 24. Өсімдіктің қоректенуіне жарықтың әсері қандай? 25. Тұздың физиологиялық реакциясы деген не? 26. Минералдық тыңайтқыштарға сипаттама беріңіз; 27. Минералдық тыңайтқыштарды қолданудың қандай әдістері бар; 6–ТАҚЫРЫП. ӨСІМДІКТЕРДІҢ ӨСУІ МЕН ДАМУ ФИЗИОЛОГИЯСЫ. 11, 12- ЛЕКЦИЯЛАР ӨСІМДІКТЕРДІҢ ӨСУІ МЕН ДАМУЫ Дәріс мақсаты: Өсімдіктердің өсуі мен дамуын түсіндіру. Сұрақтар: 1. Өсімдіктің дамуы 2. Дифференциалдану 3. Регенерация 4. Фитогормондар Негізгі бөлім: Өсу процесі - өсімдік органдарының ұзарып, енденіп жуандап, көлемінің, салмағының ұлғаюымен және жеке мүшелерінің (жапырақ, бұтақ, өркен, тамыр, т.б.) жаңадан қалыптасып, сандарының көбеюімен бейнеленеді. Өсімдіктердің өсуі клеткалдардың дамуына байланысты. Өсімдіктердің тіршілік мерзімі өсу жіне көбею деген екі кезеңге бөлінеді. Бірінші өсу кезеңінде жапырақтар, сабақтар, тамырлар қарқынды қалыптасып, көбейіп, бұтақтанады, түптенеді, гүл мүшелері қалыптасады. Екінші кезеңінде өсімдік тозаңданып жемістенеді. Өсімдіктің дамуы деген ұғым сапалы физиологиялық және морфологиялық, биохимиялық өзгерістерді бейнелейді. Бұл онтогенездің белгілі сатыларын – жастық шағын, жыныстық жетілуін, көбею, қартаю және тіршілігінің тоқтау кезеңдерін сипаттайды. Өсімдіктің жеке мүшелерінің және ұлпаларының өсуі біркелкі болмайды. Органдардың өсуі әдетте өсу төбешігінде (меристема), немесе мүшелерінің (тамыр, жапырақ) ұштарында жүзеге асады. Өсімдіктің өсуі үш кезеңге бөлінеді: а) Ұрықтық (эмбрионалдық); б) созыңқы; в) жіктеу (дифференцалдау). Эмбрионалдық клеткалардың қызметтік жағынан белгілі бір бағыттарда дамуы-жіктелуі (дифференцалдану) деп аталады. Дифференцалдану, басқаша айтқанда, өсімдіктердің даму процесінде әртүрлі клеткалар, ұлпалар функционалды және структуралы өзгерістердің пайда болуы. Әрбір организмнің дамуы – бұл өсу және дифференцалдану процестері. Өсімдіктердің ұлғаю этаптарының ауысып индивидуалды даму процесі онтогенез деп аталады. Онтогенез 4 этаптан тұрады. 1-эмбрионалдық, демек ұрықтан тұқым жетіскенге дейін; 2- вегетативті – тұқым бүршіктенуінен жыныс органдары түзілуіне дейін; 3-жынысты – репродуктивтік органдарының қалыптасуы және түзілуі – тұқым жемістер пайда болуы; 4-сенилдік (кәрілік) – гүлдену доғарылған моменттен өсімдік өліміне дейінгі период. Өсімдіктер үш түрлі жолмен көбейеді: жынысты, жыныссыз және мүшелері арқылы (вегетативті). Дифференциалдану активтілігінің негізгі факторы – фитогормондар. Қайта қалыптасу (регенерация). Организмнің жарақаттанған, немесе жыртылған бөлігіннің қалыптасып, орнына келуі регенерация деп аталады. Қайта қалыптасу физиологиялық және зақымды болып бөлінеді. Табиғи тозудан кейінгі бұрынғы қалпына келу физиологиялық регенетация деп аталады. Бұл, мысалы, тамыр қынының түлеген клеткаларының орнына жаңа клеткалардың қалыптасуын, ксилеманың жаңғыруын, ағаш қабықтың алмасуын келтіруге болады. Өз ретінде зақымды регенерация екі топқа бөлінеді: 1. Клеткалардың қайталап жіктелуіне байланысты қалпына келуі. Оны жараның бітуі (жазылуы), каллмустан мүшелердің қалыптасуы (органогенез). 2. Жаңадан пайда болған басқа ұрықтардан мүшелердің дамуы. Енді көрсетілген регенерация түрлерінің қысқаша анықтамасына назар аударайық. Жараның жазылуы. Жарақаттанған бөліктің үстіңгі ұлпалары қайтадан жіктеліп (ыдырап) клеткалары бөліне бастайды. Жараның беті каллус ұлпасы арқылы бітеді. Каллустан мүшелердің қалыптасуы. Клеткалардың бағытсыз бөлінуінен каллус ұлпасы пайда болады. Жеке клеткалар немесе топтар кірме мүшелерге – тамырға, өркенге, жапыраққа бастама бола алады. Денелеік (соматикалық) ұрықтың пайда болуы (эмбригенез). Бұнда да жаралған бөлікте каллус қалыптасады. Жеке клеткалардың бөлінуінен денелік ұрықтар (эмбриодтар) қалыптасады, белгілі жағдайларда олардан тұтас организм дамиды. Өсімдік бөліктерінің қайтадан қалыптасуының басқа түрлері ұщтық, немесе бүйір меристеманың әрекетіне байланысты: Ұштық меристеманың қалыптасуы. Өсу төбешігін қақ жарса әр жартысынан жеке төбешік (апекс) қайта қалыптасады. Өркеннің, тамырдың өсу төбешігі меристеманың кіші аралық бөліктерінен де қайта қалыптасады. Фитогормондар - өсу және форма түзуші эффект туғызушы, бірақ қоректік және фитотоксиндік көз емес табиғи және синтетикалық заттар. Қазіргі кезеңде гормондардың 7 түрі бар: ауксиндер, гиббериллиндер, цитокининдер, абсциз қышқылы, этилен, брассиностерондтар, фузикокциндер. Ауксиндер, цитокининдер және гиббереллиндер - өсу стимуляторлары, ал абсциз қышқыл және этилен – ингибиторлар. Ауксиндер – жаратылысы индол тектес фитогормондар – индолилсірке қышқылы (ИСҚ) және оның қосындылары. Олар клеткалардың өсіп-созылуына ықпал етеді, жанама тамырлар түзілуіне қажетті және апикалды доминантануға әсер етіп өсу қарқындылында басты рөл атқарады, демек аникалды бүршіктің қолшық бүршігінің өсуіне әсер етуін тоқтатып, каллус культурасындағы клеткалардың бөлінуін индукциялайды. Гиббереллиндер – гибберелл қышқылдары және гиббереллиндер. Олардың әсері - өсімдіктердің сабақтарын ұзарту. Олар өсімдіктің жас органдарында, ткандарында синтезделеді. Олар тағы да ферменттердің синтезделуіне тікелей қатысады. Цитокининдер – пуриндер текті фитогормондар. Олар цитокинезге (клетка бөлінуі) тікелей қатысып, соған ықпалын тигізеді. Алғашқы табиғи цитокинин – жүгерінің жетілмнген дәнегінен алынған – зеатин. Ол клетканың бөлінуіне және өсуіне, тұқым өнуіне және апикалды доминанттануды тоқтатып тұтас өсімдіккте және оқшауланған клеткалар культурасында бүршіктердің туындауына ықпал етеді. Абсциз қышқылы (АБҚ) - өсімдіктің кез-келген органдарында синтезделеді, өсімдік ұлғайған сайын және ылғалдылықтың тапшылығынан қолайсыз жағдайлардың пайда болуынан олардың синтезделу интенсивтігі арта түседі. Тұқымның өнуіне кедергі жасап жапырақ түсуін жеделдетеді. Тыныштық қалпын реттейді, себебі ол тұқым және бүршіктердің даму ингибиторлары болып табылады. Этилен - өсімдіктің барлық органдарда, әсіресе меристемалық ұлпаларда синтезделеді. Ол стресстік жағдайларда синтезделеді, сондықтан оны «стресс гормоны» деп атайды. Этилен жемістердің пісіп-жетілуін, ұлпалар қараюын, тұқым өнуін, клеткалар созылуын, гүл дамуын, тамыр түктенуін, патогендерден қорғануды қадағалайды. Фитогормондар өсімдіктер ұлпаларын және клеткаларын in vіtro күйінде культивирлегенде қолданылады. Ауксиндер аналогтары: 2,4Д, ИМҚ, ИСҚ, 2,4,5 –Т. Пропион қышқылдары. Олар өсімдіктерді биотехнологияда қаламшалау методымен вегетативтік көбейтудегі тамыр түзуде, өсімдік шаруашылығында қолданады. Цитокининдер аналығына кинетин және БАП жатады. Олар антистресстік активтілігімен сипатталады. Биотехнологияда оларды каллус алуда клетка бөліну активтігін өркендер дифференциялануын, апикалды доминанттануды тоқтатуда және клонды микрокөбейтуде қолданады. Гиббереллиндер аналогы: ГА3, ГА4, ГА7. 13 ЛЕКЦИЯ. СИНТЕТИКАЛЫҚ ӨСУ РЕГУЛЯТОРЛАРЫ. ЖОҒАРҒЫ САТЫ ӨСІМДІКТЕРІНІҢ ДАМУ ФАЗАЛАРЫ Дәріс мақсаты: Синтетикалық өсу регуляторлары және өсімдіктердің даму сатыларын түсіндіру. Сұрақтар: 1. Синтетикалық өсу ингибиторлары; 2. Гербицидтер; 3. Фиторегуляторлар. Негізгі бөлім: Өсімдік клеткаларында активатор-гормондардан (ауксиндер, цитокининдер, гибберилиндер) басқа тағы да өсу процестерін тоқтатушы, демек өсу ингибиторлары бар. Табиғи өсу ингибиторларына абсциз қышқылы, этилен басқа да әр түрлі фенол құрылымдары (кумарин, скополетин, паракумар қышқылы, арбутин т.б.) жатады. Абсциз 3 қышқылы (АБК). 1964жылы алғашқы рет мақта қауыршағынан бөлініп алынған, ол өсімдіктің барлық органдарында синтезделеді. Оның синтезделу екпіндігі қартайған сайын, тағы қолайсыз жағдайларға, әсіресе ылғалдық жетіспей жатқан кезде көбейе бастайды. Ол тұқым бүршіктенуін тежеп, жапырақ түсуін жеделдетеді. АБК тыныштық құбылысын реттейді, себебі ол тұқым өсуін және тыныштық ингибиторы болып есептеледі. Тыныштық құбылысы өсімдік тіршілігінде өте маңызды, себебі ол өсімдікті кейбір қолайсыз жағдайлардан сақтап қалады. Тыныштықтың 2 түрі бар: физиологиялық және мәжбүрлі. Мәжбүрлінің себебі-ол сыртқы орта факторлары, олар тұқымның өркендеуіне кедергі жасайды. Физиологиялық тыныштық өсімдіктің физиологиялық жағдайына байланысты, ол гормон ингибиторлардың, өсу активаторларының арақатынасымен айқындалады. Тағы да бір ингибитор-өсімдік ұлпаларның тіршілік өнімі-этилен. Этилен өсімдік организмінің барлық бөліктерінде, бірақ активті түрде меристемалық ұлпаларда синтезделеді. Этиленнің синтезделуі көбінесе стресті жағдайларға байланысты (топан су, төменгі және жоғарғы температураларда), сондықтан оны стресс гормоны деп атайды. Этилен синтезделуіндегі жалғыз көз-ол күкіртті амин қышқылы-метионин. Этилен бақылауындағы өсімдік физиологиялық процестері:-жеміс пісуі және ұлпа қартаюы, тұқым өркендеуі, клеткалардың созылып өсуі, гүлдердің дамуы, тамыр талшықтарының түзілуі, патогендерден сақтау. Синтетикалық өсу ингибиторлары. Гербицидтер–арам шөптерге қарсы қолданатын препараттар. Фитоормоналді регуляциялау механизмдерін білу өсімдіктердің өсу және даму процестерін реттеуге зор көмегін тигізеді. Фиторегуляторлар-бұлар табиғи немесе синтетикалық заттар. Олар өсу және форма түзу эффектісіне ықпал етеді және қолдану концентрациясы деңгейінде қорек көзі немесе фитотоксин ретінде пайдаланбайды. Ауксиндер аналогы-ИМҚ (индол май қышқылы), НСҚ (никотин сірке қышқылы). Оларды тамыр түзуге биотехнологияда жеке өсімдік шаруашылығында өсімдіктерді қалемшелеу әдісімен көбейтуде қоданады. Ауксиндер аналогтарының ішінде ерекше орында-2,4-Д4- хлорфеноксисірке қышқылы, 2,4,5-Т, пропион қышқылы. Жоғарыда көрсетілген құрылымдардың ауксиндік активтігі өте жоғары. Бұларды каллус түзуде өте аз концентрацияда (0,5-2 мг/л), ал көп мөлшерде гербицидтер ретінде қолданады. Цитокининдер аналогтары қатарына кинетин, БАП (бензилоаминопурин) жатады. Олар антистресстік активтігімен ерекшеленеді. Өсімдіктер биотехнологиясында оларды клеткалардың бөлінуін активациялау үшін каллус ұлпаларын алуда, каллус сабақ дифференцациясын қоздыруға, апикалды доминанттылықты жойып, микроклоналды көбейтуде оның маңызы зор. Бақылау сұрақтары 1. Өсімдіктердің өсу процестері қандай көрсеткіштері арқылы сипатталады; 2. Өсу және даму процестерінің айырмашылығы және байланысын қалай түсінесіз? 3. Алғашқы меристема мен қайталама меристеманың айырмашылығы қандай? 4. Клеткалардың жіктелуі (дифференциялануы) қандай белгілермен сипатталады? 5. Сабақта жапырақтардың орналасу реті қалай бейнеленеді? 6. Өсімдіктің негізгі мүшелерінің (жапырақ, сабақ, тамыр) өсу ерекшеліктері қандай? 7. Өсімдік гормондары туралы қандай түсінігіңіз бар, негізгі түрлерінің өзара айырмашылығы неде? 8. Жеке өсімдіктің негізгі даму сатылары және олардың қысқаша анықтамалары қандай? 9. Өсімдіктердің қысқа және ұзақ күндік болып бөлінуі неге байланысты? 10. Өсімдіктердің қартаю сатысы деген ұғымды қалай түсінесіз? Бұнда қандай физиологиялық өзгерістер байқалады? 11. Өсімдіктердің жынысты жолмен көбеюі қандай кезеңдерге бөлінеді? 12. Ауксиндердің ерекшелігі, маңызы қандай? 13. Гиббереллиндердің әрекеті (функциясы) неде? 14. Өсу ингибиторларының сипаттамасы? 15. Өсімдікке сыртқы факторлардың әсерін сипаттаңыз? 16. Онтогенез және даму этаптарын атаңыз 17. Өсімдіктің жеке даму этаптарын атаңыз. 18. Вегетативті өсу этапында қандай өзекті процестер жүреді? 19. Жынысты даму этапының сенилді дамудан айырмашылығы неде? 20. Қандай заттар синтетикалық стимуляторларға және ингибиторларға жатады? 7–ТАҚЫРЫП. 14-15 ЛЕКЦИЯЛАР. ӨСІМДІКТЕРДІҢ АБИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАРҒА ТӨЗІМДІЛІГІ Дәріс мақсаты: Өсімдіктердің абиотикалық жағдайларға төзімділігін түсіндіру. Сұрақтар: 1. Төзімділік туралы жалпы ұғым; 2. Жылылықтың, Жарықтың әсері; 3. Өсімдіктердің ыстыққа және суыққа төзімділігі. Негізгі бөлім: Табиғи жағдайда өсімдіктердің өсіп-дамуына көптеген факторлар жыйынтығы әсерін тигізеді. Жылылықтың әсері. Өсудің төменгі температуралық шегі клетка сөлінің қату температурасына, яғни 1-3 ºC тура келеді. Ең жоғары температуралық шек протоплазма белоктарының коагуляциялану нүктесіне, яғни 50-60 ºC жақын болады. Өсімдіктердің қалыпты өсіп- дамуының температуралық шектерінің аралығы онша қашық болмайды. Өсімдіктердің өсіп- дамуының әр түрлі кезеңдерінде әр түрлі органдарының қалыпты өсуі үшін температура деңгейі біркелкі бола бермейді. Мысалы өркендердің жедел өсуі 10-тан 20ºC аралығында байқалады. Қоныржай аймақтарда өсімдік өркенінің өсуі 15ºC пен 25ºC аралығында қалыпты болса, тропикалық және субтропикалық аймақтарда 30ºC мен 40ºC аралығында байқалады, таулы және салқын аймақтарда өсімдіктер дамуы 0ºC шамасында байқалады. Жарықтың әсері. Жер бетіндегі жылылықпен ылғалдылыққа қарағанда өсімдіктердің өсіп- дамуына жарық жеткілікті. Бірақ жарық күші жер бетінде әр түрлі, сондықтан өсіп-даму да әрқыйлы. Жарық қабылдауы жағынан өсімдіктер жарық сүйгіш және көлеңке шыдамдылар болып бөлінеді. Жарықта өскен өсімдіктердің түсі жасыл, сабақтары жуан, буын аралықтары қысқа, әрі жақын, жапырақтары, жанама өркендері дұрыс қалыптасқан. Көлеңкеде өскен өсімдіктер бейнесі басқаша: жапырақтары ірілеу, сабақтары жіңішке, буын аралықтары ұзын, әрі алшақтау болып келеді. Радиоактивті сәулелердің әсері. Өсімдіктердің өсуіне сіңгіш – α, β және γ-сәулелер үлкен әсер етеді. Радиоактивті сәулелердің өсу процестеріне залалды ықпалы нуклеин қышқылдарының синтезделуінің нашарлап, клеткалар бөлінуінің бұзылуына негізделеді. Төзімділік туралы жалпы ұғым. Жер шарының әр түрлі аймақтарында климаттық жағдайлар, топырақ структурасы мен химиялық құрамдары, жылдың жылы және салқын маусымдарының ұзақтығы мен ара-қатынастары, температура айырмашылығы, т.б. біркелкі емес, алуан түрлі болып келетіндігі мәлім. Өсімдіктердің табиғатта таралу олардың шыққан тегіне байланысты; мысалы оңтүстікте жылы сүйгіш қысқа күндік, солтүстікте ұзақ күндік салқындыққа бейімделген өсімдіктер тараған. Өсімдіктердің ішінде ортаның қолайсыз жағдайларының әсеріне біртіндеп бейімделуінің нәтижесінде төзімді және төзімсіз топтар, түрлер, өкілдер пайда болған. Температуралық жағдайларға байланысты өсімдіктер-ыстыққа, салқындыққа, аязға төзімді және төзімсіз болып бөлінеді. Өсімдіктердің ыстыққа төзімділігі. Әр түрлі өсімдіктің өзіне тән ең жоғары (максимум) температуралық деңгейі болады. Көптеген өсімдіктер +51 ºC ыстыққа 10 минуттан артық төтеп бере алмайды. Ыстыққа төзімділігіне қарай өсімдіктер 6 топқа бөлінеді: 1. Көлеңке өсімдіктері – температуралық максимум - +40,5-42,5 ºC 2. Су өсімдігі элодея - +38,5 ºC 3. Біршама көлеңкелеу жерде өсетін өсімдіктер - +45-46 ºC 4. Ең жоғары температуралық деңгейде өсетін өсімдіктер - +48 ºC 5. Қоңыржай аймақтарда өсетін (мезофиттер) – 49,5 және +47 ºC 6. Ыстыққа өте төзімді жасаң шөптер (суккуленттер) +48,5-54,5 ºC Өсімдіктердің салқындыққа, төмен температураға төзімділігі. Шығу тегі жағынан оңтүстік өсімдіктердің көпшілігі төмен, жағымды (+) температураның (+1+10 ºC) дейінгі аралықта зақымданады. Қоңыржай аймақ өсімдіктері бұған төзімді, өсіп-өнуін тоқтатпайды: арпа, сұлы, бидай, зығыр сияқты өсімдіктер. Қыста қар қалың жауып және ол ұзақ уақыт сақталатын аудандарда күздік дақылдар бореу ауруына шалдығады. Өсімдіктердің түншығуы күзде, немесе көктемде егістік бетінде шалшық судың көп уақыт жиналып қалуына байланысты. Өсімдіктердің дүмпуі тамыр жүйісінің үзілуіне байланысты. Өсімдіктердің қуаншылыққа төзімділігі. Қуаншылық ұзақ созылған, немесе қысқа мерзімді жауын-шашынсыз, ауа температурасы мен ылғал тапшылығы жоғарылап, өсімдіктер сусызданып, залалданып, өнімі төмендеп, кейде түгел қурап өліп қалатын кезең деп сипатталады. Қуаншылық өсімдіктерге екі жақты әсер етеді: 1. Өсімдік денесінің температурасын көтереді; 2. Сусыздандырады. Тұзға төзімділік. Тұзды топырақтар жер шарындағы мемлекеттердің көптеген аймақтарын алып жатыр-құрлықтың 25% тұзды аймақтар үлесіне тиеді. Тұзды аймақ көлемі Қазақстанда - 65%. Әдетте топырақтың тұздылығы оның беткей айналмалы (30-40см) қабатындағы тұздар концентрациясымен анықталады. Егер тұз мөлшері 0,25% кем болса ол топырақ тұздыға жатпайды, ал 0,25% тен жоғары болған жағдайда тұздылау деп атайды. Құрамында 1% немесе одан да көп болған жағдайда – сор топырақ деп атайды. Қоршаған ортаның (топырақ, су) тұздылығына байланысты өсімдіктер екі топқа – галофиттер және гликофиттер деп бөлінеді. Тұзға бейімделген өсімдіктер – галофиттер деп аталады, ал тұзды ортаға бейімделу қабілеті қалыптаспаған және тұздан оңай, тез зақымданатын өсімдіктер гликофиттер деп аталады Пысықтау сұрақтары 1. Қандай өсімдіктер ыстыққа төзімді келеді, оның себептері неге байланысты? 2. Жылу сүйгіш өсімдіктердің төмен (+) температура әсерінен зақымдануының қандай себептері бар? 3. Аязға төзімділік пен тыныштық күй арасында қандай байланыс бар? 4. Топырақ тұздануы қандай себептерге байланысты және оның қандай түрлері бар? 5. Өсімдіктің өсу процестері қандай көрсеткіштер арқылы сипатталады? 6. Клеткалардың жіктелуі (дифференциялануы) қандай белгілерімен сипатталады? 7. Өсімдіктің негізгі мүшелерінің (жапырақ, сабақ, тамыр) өсу ерекшеліктері қандай? 8. Өсімдік гормондары туралы қандай түсінігіңіз бар, негізгі түрлерінің өзара айырмашылығы неде? 9. Жеке өсімдіктің негізі даму сатылары және олардың қысқаша анықтамалары қандай? 10. Өсімдіктердің жынысты жолмен көбеюі қандай кезеңдерге бөлінеді? 11. Өсімдіктердің қысқа және ұзақ күндік болып бөлінуі неге байланысты? 12. Өсімдіктің мүшелері арқылы (вегетативтік) көбеюдің қандай әдістері бар? Практика сабақтарының жоспары Сабақтар әрбір тақырып бойынша студенттерге пысықтау сұрақтарын қою арқылы жүргізіледі. No 8- сабақ Тақырып. Басты органикалық және минералдық тыңайтқыштар Мақсаты. Негізгі органикалық және минералдық тыңайтқыштарға сипаттама беру және классификациялау Тапсырма:1. Қарапайым және күрделі минералды тыңайтқыштар. 2. Өсімдіктердің минералды элементтер мен қоректену диагностикасы. 3. Минералды қоректену және өсімдіктер өнімділігі. No 9- сабақ Тақырып. Өсімдіктер гормондары Мақсаты. Фитогормондардың негізгі класстарымен және олардың өсімдік өсу-даму процесіндегі ролі жайында танысу. Тапсырма: 1.Метоболизм, транспорт, фитогормондардың физиологиялық және биохимиялық әрекеттері.2. Өсу ингибиторлары. No 10- сабақ Тақырып. In vivo және in vitro регенерация тәсілдері. Мақсаты. Клеткаларды In vivo және in vitro регенерациялау тәсілдерімен танысу. Тапсырма: 1. In vivo және in vitro регенерациялау процестерінің айырмашылығы.2. Оқшауланған клеткалар, ұлпалар және оргондар культурасы. 3. Өсімдіктер биологиясының даму проблемасын шешу үшін клеткалар дақылдандыру әдісін пайдалану. No 11- сабақ Тақырып. Өсімдіктер жылжуы. Жемістердің жетілуі. Жапырақтар түсуі. Мақсаты. Өсімдіктердің кейбір жылжу әдісімен танысу. Тапсырма: 1. Жылжу механизмдері. 2. Тропизмдер (геотропизмдер, термотропизмдер). 3. Жемістер жылжуы және жапырақтар түсу кезіндегі физиологиялық және биохимиялық өзгерістер. No 12- сабақ Тақырып. Ыстыққа төзімділік. Суық және аязға төзімділік. Мақсаты. Өсімдіктердің жоғарғы және төменгі температураларға төзімділігін физиологиялық және биохимиялық ерекшеліктерімен байланыстыру. Тапсырма:1. Өсімдіктердің жоғарғы температураға төзімділігінің физиологиялық және биохимиялық себептері. 2. Ыстыққа төзімділігіне қарай өсімдіктерді классификациялау. 3. Өсімдіктердің төменгі температураға төзімділігі физиологиялық және биохимиялық ерекшеліктері. No 13- сабақ Тақырып. Фиторемедиация негіздері және принциптері. Мақсаты. Фиторемедиацияның өзекті принциптерімен танысу. Тапсырма:1. Ионды улану (токсикоз). 2. Ауыр металдар жалпы сипаттамалары.3. Ауыр металдардың өсімдікке әсері. 4. Ауыр металдарға төзімді өсімдіктер алуда биотехнологиялық методтарды пайдалану. No 14- сабақ Тақырып. In vitro культурасында өсімдіктердің вируссыз материалын алу. Мақсаты. Өсімдіктер клеткасын in vitro культивирлеу методтарының өзекті принциптерімен танысу. Тапсырма: 1. Қоректік орталар дайындау методтары. 2. Экспланттарды (стерилизациялау және культивациялау методтары. 3. Вируссыз өсімдік материалын алудағы клетка және ұлпалар культуралдау методтарын пайдалану ерекшелігі. No 15- сабақ Тақырып. Өсімдіктерді клеткалы селекциялау. Оның басты принциптері және қолдану перспективалары. Мақсаты. Өсімдіктерді клеткалы селекциялаудың негізгі принциптері. Тапсырма:1. Тіке және бұрылым клетка селекциясы.2. Клетка селекциясы методтарын қолданып абиотикалық факторларға төзімді өсімдіктер алу. СӨЖЖ Мақсаты: студенттердің дәріс тыңдау, лабораториялық сабақтар және СӨЖ кезінде алған білімдерін пысықтау, толықтыру және бекіту. Тақырыптар Сұрақтар Орындау түрі. Тыныс алу Глюкозаның тотығу жолдарының өзара байланыстылығы. Тыныс алудағы электрондар тасымалдану тізбегі және тотыға фосфорлану. Тотыға фосфорлану. Тыныс алу-зат алмасу процестерін байланыстырушы орталық. Тыныс алу процесінің реттелуі. Электрондар мен протондардың тасымалдану түрлері. Тыныс алуға пайдаланылатын заттар және тыныс алу коэффициенті Тыныс алудың реттелуі. Тыныс алу процесіне сыртқы және кейбір ішкі факторлардың әсері. ауызша Өсімдіктердегі су алмасу физиологиясы Топырақ – өсімдіктерді сумен қамтамасыз етуші орта. Топырақтың суды ұстаушы күші, copy коэффициенті Топырақ суының күйі мен формасы. Өсімдіктердің суды сіңірудегі сыртқы ортаның әсері (ертіндінің рН, температура, ылғалдылық, оттегі). Тамыр жүйесі арқылы судың сіңуі. Тамыр жүйесі арқылы судың тасымалдануы. Тамыр қысымы. ауызша Минералдық қоректену Тамыр жүйесі – зат алмасу, минералды заттарды қабылдау, сіңіру мүшесі. Иондар антагонизмі, синергизмі, адиттивтілігі. Топырақтан өсімдік тамырына қоректік заттардың сіңу механизмі. Тамырдың заттарды бөліп шығаруы. Су өсімдіктері, оларды су қоймаларын ауыр металдардың артық мөлшерінен тазартуға пайдалану. Минералды тыңайтқыштарды тиімді және оларды экологиялық қауіпсіздік мақсатында пайдалану жолдары. ауызша СӨЖ. Тыныс алу 1. Өсімдік организмінде тыныс алу процесінің маңызын сипаттаңыз. 2. Тыныс алу туралы ілімнің дамуы. 3. Тыныс алу мен ашу процестерінің байланыстылығын сипаттаңыз. 4. Тыныс алудың ферменттік жүйелері. 5. Оксидазаларға сипаттама беріңіз. 6. Гликолиз процесін сипаттаңыз. 7. Гликолиздің энергетикалық шығымы қандай? 8. Ди және үш карбон қышқылдар циклін (Кребс циклі ) сипаттаңыз. 9. Глиоксилатты циклды сипаттаңыз. 10. Глиоксилатты цикл қандай өсімдіктерге тән? 11. Глюкозаның пентозофосфатты тотығу жолын түсіндіріңіз. 12. Тыныс алудағы электрондар тасымалдану тізбегі және тотыға фосфорлану процестерін түсіндіріңіз. 13. Тыныс алу – зат алмасу процестерін байланыстырушы орталық екенін дәлелдеңіз. 14. Тыныс алу процесінің реттелуін түсіндіріңіз. 15. Тыныс алу процесіне сыртқы және кейбір ішкі жағдайлардың әсерін сипаттаңыз. a. Өсімдіктердегі су алмасу физиологиясы 16. Судың өсімдік тіршілігіндегі маңызы. 17. Судың молекулалық құрылысы және ерітінділердегі күйі. 18. Клеткадағы судың күйлері. 19. Өсімдік клеткасы – осмостық жүйе. 20. Судың топырақтағы күйлері, олардың өсімдікке сіңгіштік деңгейі. 21. Судың топырақтан тамыр арқылы сіңу ерекшеліктері. 22. Тамыр құрылысы. 23. Тамырдың өсуін сипаттаңыз. 24. Судың тамырға сіңуіне сыртқы жағдайлар әсері. 25. Транспирация туралы түсінік. 26. Транспирация – жоғарғы сорғыштық күші. 27. Лептесіктік және кутикулалық траснспирацияны сипаттаңыз. 28. Әртүрлі экологиялық топтағы өсімдіктердің су алмасу ерекшеліктері. 29. Транспирацияның сорғыштық күшінің және тамыр қысымының бірлескен әсері туралы түсінік. 30. Суармалы егіншіліктің физиологиялық негіздемесі туралы. б) Минералдық қоректену физиологиясы 1. Жеке элементтердің өсімдік тіршілігіндегі физиологиялық маңызы. 2. Минералды элементтердің өсімдіктегі мөлшері. 3. Макроэлементтер, олардың өсімдік тіршілігіндегі манызы. 4. Ю. Либих қалыптастырған өсімдіктердің қоректену теориясы туралы. 5. Өсімдік тіршілігіндегі азоттың манызы. 6. Биосферадағы азот айналымы. 7. Өсімдік тіршілігіндегі фосфордың маңызы. 8. Фосфордың биосферадағы айналымы. 9. Күкірттің биосферадағы биологиялық айналымы. 10. Калий, кальций, магний, темір, натрий, хлор, кремний, алюминийдің өсімдік тіршілігіндегі маңызы. 11. Микроэлементтер, олардың өсімдік организміндегі атқаратын қызметі. 12. Қоректік заттардың тамырға сіңу жолдары және механизмдері туралы. 13. Иондардың клетка қабығы арқылы сіңуін сипаттаңыз. 14. Иондардың бос кеңістік – апопластық жылжу жолын сипаттаңыз. 15. Иондардың симпластық жылжу жолын сипаттаңыз. 16. Иондардың клетка мембраналары арқылы тасымалдануы қалай жүреді? 17. Ауыстырушылар мен иондық насостар туралы. 18. Қоректік заттардың өсімдік мүшелеріне тасымалдану жолдарын сипаттаңыз. 19. Өсімдіктің минеральды коректенуіне сыртқы орта жағдайларының әсері туралы. 20. Топырақ ерітіндісінің концентрациясына түсініктеме беріңіз. 21. Өсімдіктің қоректенуіне аэрацияның әсері туралы. 22. Өсімдіктің қоректенуіне температураның әсері туралы. 23. Өсімдіктің қоректенуіне жарықтың әсері қандай? 24. Топырақ ылғалдылығының өсімдік қоректенуіне әсері туралы. 25. Физиологиялық қышқыл, бейтарап (нейтральды), сілтілі тыңайтқыштар туралы түсінік. 26. Минеральды тыңайтқыштарға сипаттама беріңіз. 27. Әртүрлі дақылдарға минеральды тыңатқыштарды қолданудың морфофизиологиялық негіздемесі. 28. Әртүрлі дақылдарға минеральды тыңатқыштарды қолданудың мөлшері, мерзімі, әдістемелері. Өсімдіктер физиологиясы пәні бойынша No1 аралық бақылау тест сұрақтары. 1. Өсімдіктер физиологиясы нені зерттейді? А) + Физиологиялық-биохимиялық процестердің заңдылықтары, олардың мәні және өсімдіктер тіршілігіндегі қоршаған орта мен қарым-қатынасы. В) Өсімдіктердің заңдылық процестерін сақтау және нәсілдік информацияларды тарату. С) Өсімдііктердің тұқым қуалау және өзгергіштік процестер заңдылықтары. D) Өсімдіктер клеткаларын in vitro күйінде культивирлеу Е) Өсімдіктерді сұрыптау (селекция) заңдылықтары 2. Прокариоттарға тән касиеттер. А) + оқшаулы ядроның болмауы. В) оқшаулы ядролы. С) мезосомалары бар. D) жгутиктері бар. Е) клетка мембраналар жүйесі жоқ. 3. Эукариотқа тән касиеттер. А) ядросыз В) + ядролы С) мезосомалары бар. D) жгутиктері бар. Е) клетка мембраналар жүйесі жоқ. 4.Өсімдік клеткаларында болмайды А) ядро В) цитоплазма С) вакуоль D) + бұлшық ет талшықтары Е) плазмолемма 5. Рибосомалар – бұл: А) полисахаридтер В) + глобуларлы рибонуклепротеидтер С) вирустар D) дезоксирибонуклеопротеидтер Е) гликопротеидтер 6. Өсімдік клеткалары мембраналары негізінде мына заттардан құрастырылған А) ДНК және белоктар В) + белоктар және липидтер С) липидтер және амин қышқылдары D) амин қышқылдары және РНК Е) РНК және полисахаридтер 7. Плазмолемма – бұл шеңберлетуші мембрана А) + протоплазмалы В) вакуольды С) хлоропласты D) ядролы Е) митохондриялы 8. Тонопласт – шеңберлетуші мембрана А) протоплазмалы В) + вакуольды С) хлоропласты D) ядролы Е) митохондриялы 9. Эндоплазмалық тор – бұл: А) + Элементарлы мембранамен шектеуленіп жәншілген күбірлер жүйесі В) Вакуольды шектеу мембранасы С) Ядро шектеу мембранасы D) Элементарлы мембранамен шектелген жәншілген күбірлер жүйесі Е) Жәншілген күбірлер жыйынтығы 10. Клетка ядросы құрамында: А) ДНК, гликоген, липидтер В) ДНК, РНК, белоктар С) РНК, гликоген, липидтер D) РНК, гликоген, липидтер Е) липидтер, амин қышқылдары, фосфатидтер 11. Клетка ядросы мына функцияларды атқарады: А) + Информация сақтау, оны клеткадан клеткаға тарату, информацияны цитоплазмаға жеткізу В) Информацияны клеткадан клеткаға жеткізу С) Цитоплазмаға информацияны жеткізу D) Информацияны сақтау Е) Белокты синтездеу 12. Ядрошықтың мекен жайы. А) + Клетка ядросында В) Цитоплазмада С) Плазмолеммада D) Хромосомада Е) Митохондрияда 13. Ядрошық қатысады: А) Рибосома түзуде В) Белок синтездеуде С) + Рибосома түзуде және белок синтезінде D) Митохондрия түзуде Е) Белок және ДНК синтезінде 14. Митохондрия меккен жайы: А) Ядрода В) + Цитоплазмада С) Клеткаарасында D) Плазмолеммада Е) Вакуольде 15. Митохондрияның басты функциясы: А) + АТФ энергиясын синтездеу В) Белок синтезінде С) Полисахаридтер синтезінде D) Гликоген синтезінде Е) ДНК синтезінде 16. Пластидтерге жатады. А) + хлоропластар, митохондриялар, лейкопластар В) лейкопластар, митохондриялар, хромопластар С) митохондриялар, хромопластар, хлоропластар D) хлоропластар, лейкопластар, хромопластар Е) хлоропластар, лейкопластар, митохондриялар 17. Лейкопластар – олар пластидтер: А) жасыл, қызыл түсті пигментті каратиноидтар В) жасыл пигментті – хлорофилл және каротиноидтар С) + реңсіз, пигментсіз, бірақ құрамында крахмал немесе липидтері бар D) көгілдір пигментті Е) дұрыс жауабы жоқ 18. Хромопласт – пластидтер: А) + сары, қызыл реңді пигменттер В) жасыл түсті пигментті С) реңсіз, пигментсіз, бірақ крахмалды немесе липидті D) көкшіл пигментті 19. Хлоропластар – олар пластидтер: А) сары, қызыл реңді пигмент В) + жасыл түсті пигмент С) реңсіз, пигментсіз, бірақ крахмалы немесе липидтері бар D) көкшіл пигментті 20. Хлоропластардың басты функциясы – процеске қатысу: А) нуклеин қышқылдар синтезіне В) клеткалар бөлінуіне С) + фотосинтезге D) АТФ синтезіне Е) амин қышқылдар синтезіне 21. Сәуле қабылдау (сіңіру) – атқарылады: А) + тилакоидтағы хлорофилмен В) матрикстегі хлорофилмен С) матрикс белоктарымен D) нуклеин қышқылдарымен Е) липидтермен 22. Хлоропластарда тилакоидтар көрінісі А) матрикс В) + грандар С) сыртқы мембрана D) квантосомдар Е) кристер 23. Митохондриялар иемдейді: А) матрикс В) кристер С)+ матрикс және кристер D) тилокоидтар, матрикс Е) тилокоидтар, кристер 24. Диктиосоманың басты функциясы (аппарат Гольджи) – ол: А) АТФ синтезі В) ДНК синтезі С) секрет синтезі D) синтез, секрет сақтау Е) + синтез, сақтау, секреттер бөлу 25. Диктиосомалар – бұлар: А) рибосома бөлікшелері В) + жаншылған күбілер жыйыны С) бөлек-бөлек торсықтар D) бөлек-бөлек күбілер Е) глобулярлы бөлікшелер 26. Өсімдік клеткасы тұрады: А) плазмолеммадан В) клетка қабырғасынан С) + плазмолеммадан және клетка қабырғасынан D) плазмолеммасыз Е) клетка қабырғасы жоқ 27. Клетканың алғашқы қабырғасы мына органоидтардан тұрады: А) целлюлозалы микрофибрилдерден және матрикстен В) целлюлозалы микрофибрилдерден С) гемицеллюлозалы матрикстен D) лигиннен Е) + целлюлоза жәәне лигиннен 28. Еріткіштің молекулаларының жоғары концентрациядан төменгі концентрация деңгейіне көшуі – аталады: А) осмос В) гидролиз С) гидратация D) + диффузия Е) тургор 29. Вакуоль шеңберленген: А) плазмоллемамен В) кариолеммамен С) плазмоллема және кариолеммамен D) + тонопласпен Е) тонопласт және кариолеммамен 30. Плазмолиз – бұл құбылыс: А) судың клеткаға еніп, протопластардың көлемін үлкейтуі В) + судың клеткадан таратылу себебінен протопластар көлемінің кішіреуі және олардың клетка қабырынан ажырауы С) су ағынымен байланыссыз D) заттардың синтезуіне байланысты Е) су ағынына байланысты 31. Тамырдың бастапқы функциясы – ол: А) су булануы В) + су және минерал заттарды сіңіру С) минерал заттарды сіңіру D) минерал заттарды синтездеу Е) өсімдіктерді субстратқа бекіту 32. Су жапыраққа жоғарылай түседі: А) перициклмен В) қабығымен С) + ксилема арқылы D) флоема арқылы Е) ксилеме және флоема арқылы 33. Транспирация – бұл физиологиялық процесс: А) + жапырақ булануы В) тамырмен су сіңіру С) булану және сіңіру D) сіңіру және су жылжыуы Е) сіңіру, жылжу, булану 34. Фотосинтез – бұл процесс: А) АТФ синтездеу В) жарық энергиясын синтездеу С) химия энергиясын синтездеу D) + организм қабылданған сәуле энергиясын органикалық қосылымдардың химиялық энергиясына трансформациялау Е) бұл тұста тотықсызданған органикалық қосылымдар энергия бөле отырып тотықсызданған формаларға ауысады 35. Күн жарығының сәуле энергиясы көмірсулардың химиялық энергиясына ауысуы мына заттарда өтеді: А) ядрода В) митохондрияда С) + хлоропласта D) диктиосомада Е) вакуольде 36. Фотосинтез процесі мынадан тұрады: А) жарық фаза В) қараңғы фаза С) + жарық және қараңғы фаза D) химиялық және физикалық 37. Фотосинтездің жарық фазасы өнімдері: А) + АТФ, НАДФН, О2 В) НАДФН, О2 С) О2, АТФ D) АТФ, НАДФН Е) Н2О, ФГА 38. Фотосинтездің қараңғы фазасы қайда өтеді: А) хлоропластың сыртқы мембранасында В) + хлоропласт тилакоидтарында С) хлоропласт стромасында D) клетка цитоплазмасында Е) клетка ядросында 39. Фотосинтездің қараңғы фазасы қайда өтеді: А) хлоропластың сыртқы мембранасында В) хлоропласт тилакоидтарында С) + хлоропласт стромасында D) клетка цитоплазмасында Е) клетка ядросында 40. С3 фотосинтездің ақырғы өнімі: А) + фосфоглицерин қышқылы В) сірке қышқылы С) қымыздық сірке қышқылы D) алма қышқылы Е) аспарагин қышқылы 41. С4 фотосинтездің ақырғы өнімі: А) фосфоглицерин және алма қышқылдары В) сірке және аспарагин қышқылы С) + қымыздық сірке, алма, аспарагин қышқылдары D) амин қышқылдары Е) трикарбон қышқылдары 42. Тыныс алу – бұл: А) + катаболикалық процесс. Бұл тұста тотықсызданған органикалық қосылыстар энергия бөліп тотықты формаларға ауысады. В) катаболикалық процесс. Бұл тұста тотыққан органикалық қосылыстар энергия бөлумен қоса тотықсыздану формаларына ауысады С) анаболикалық процесс. Бұл жағдайда тотықсызданған органикалық қосылыстар энергия жұмсап тотықтанған формаларға ауысады D) анаболикалық процесс. Тотыққан органикалық қосылыстар энергия бөліп тотықсызданған формаларға ауысады Е) организм қабылдаған жарық энергиясын органикалық қосылыстардың химиялық энергиясына трансформациялау процесі 43. Прокориоттарда митохондриялар функциясын атқарады: А) вакуоль В) ядро С) + клетка қабығы D) рибосома Е) цитоплазма 44. Тыныс алу процесінің басты субстраты: А) белоктар В) + глюкоза С) крахмал D) органикалық қышқылдар Е) амин қышқылдары 46. Клетканың қай органоидында тыныс алу жүреді: А) цитоплазмада В) ядрода С) хлоропласта D) + митохондрияда Е) вакуольде 45. Гликолиз – бұл. А) пирожүзім қышқылының тотығу- тотықсыздану процесі арқылы пайда болуы В) фруктозаның ферментативті ыдырау процесі С) фосфоглицерин қышқылының фосфоглицерин альдегидіне дейінгі тотықсыздану процесі D) + глюкозаның ферментативті ыдырау процесі 46. Глюкозаның толығынан тотықтану процесі қандай: А) кальвин циклі+терминалды тотықтану В) гликолиз+кребс циклі С) + гликолиз+кребе циклі+терминальды тотықтану D) гликолиз+терминалды тотықтану Е) гликолиз+кальвин циклі 47. Трикарбон қышқылдары циклі басқаша айтылуы: А) + кребс циклі В) кальвин циклі С) глиоксилат циклі D) пентозофосфат циклі Е) хэтч-слэк циклі No 2 аралық бақылау тест сұрақтары. 1. Минералды қоркетену – бұл: А) өсімдіктің жарық (сәуле) қабылдану В) өсімдіктің СО2 қабылдану С) + қабылдау, жылжу және химиялық элементтерді минерал тұздарының иондары формасында игеру D) өсімдіктердің оттегіне (О2) қабылдауы 2. Минералды қоректену элементтерінің үлесі: А) өсімдіктердің құрғақ заттарының 10- 15% В) өсімдіктердің құрғақ заттарының 5- 7% С) өсімдіктердің құрғақ заттарының 25- 30% D) өсімдіктердің құрғақ заттарының 1- 5% Е) өсімдіктердің құрғақ заттарының 50- 70% 3. Гетероторфтар – бұлар қандай организмдер: А) шірік органикалық қалдықтармен қоректенеді В) басқа тірі организм органикалық қосылыстармен қоректенеді С) көмірқышқыл газынан көміртекті игеріп оны органикалық қосылыстарға дейін қайта құрайды D) + органикалық қосылыстардың көміртегін қолданады 4. Кораның (сыртқы қабық) сыртқы қабаттарының атауы: А) эндодерма В) + экзодерма С) меристема D) эпиблема Е) ксилема 5. Катиондар мембрана арқылы қалай өтеді: А) пассивті В) активті С) диффузия жолымен D) молекулярлы «иондық насостар» арқылы Е) + активті, диффузия жолымен 6. Мембрана арқылы аниондар қалай енеді: А) молекулярлы «иондық насостар» көмегімен В) диффузия жолымен С) пассивті D) молекулярлы «иондық насостар» арқылы, пассивті Е) активті 7. Бір катиондардың екінші катиондар улылығын төмендетуі: А) синергизм В) + антогонизм С) аддитивтік D) таңдаулық 8. Гидропоника деген – бұл: А) өсімдіктерді тығыз қоректік ортада дамыту В) + арнайы сұйық қоректік ортада дамыту С) топырақта өсіру D) өсімдіктерді сұйық қоректік ортада дамыту Е) өсімдіктерді топырақсыз дамыту 9. Қоректік орталардың негізгі компоненттері: А) макроэлементтер, микроэлементтер, белоктар, амин қышқылдары В) макроэлементтер, микроэлементтер, ферменттер, гормондар С) +макроэлементтер, микроэлементтер, көмірсулар көздері, витаминдер D) макроэлементтер, микроэлементтер, көмірсулар, амин қышқылдары Е) макроэлементтер, микроэлементтер, көмірсулар, ферменттер 10. Топырақ құрамындағы органикалық заттардың ыдырап аммиак түзу процесі: А) динитрификация В) нитрификация С) + аммонификация D) дифференциация Е) ферментация 11. Нитрификация – бұл: А) азотты қышқылдың азат қышқылына айналуы В) + аммиактың азот қышқылына ауысуы С) азот қышқылының аммиакқа дейінгі ыдырауы D) аммиактың азотты қышқылға ауысуы 12. Өсімдіктегі фосфор қорының негізгі формасы: А) + фитин қышқылы В) аденозинтрифосфор қышқылы С) фосфор қышқылы D) рибонуклеин қышқылы Е) ортофосфор қышқылы 13. Фосфор тапшылығы салдарынан: А) ферменттер синтезінің баяулауы В) белоктар синтезі С) + белок синтезінің төмендеуі және қанттың көбеюі D) қанттар синтезінің тоқтауы Е) аминқышқылдары синтезі 14. Калий тапшылығы салдарынан: А) жанама сабақтар дамуы В) гүлдер дамуы С) + жапырақтар ұштарының сарғаюы D) жапырақтар бозғылттануы Е) сабақтар сарғаюы 15. Күкірттің ең көп шоғырланған жері: А) тамыр және тұқым В) жапырақ және жеміс С) тұқым және тамыр D) гүл және жеміс Е) + жапырақ және тұқым 16. Күкіртті органикалық заттар ыдырағанда бөлініп шығады: А) О2 В) + күкіртсутек С) сутек D) СО2 Е) аммиак 17. Хлорофилл молекуласына қандай химиялық элемент кіреді: А) натрий В) калий С) азот D) + магний Е) темір 18. Сорлы топырақ өсімдіктері құрамында көп мөлшерде кездеседі: А) + натрий В) күкірт С) фосфор D) темір Е) магний 19. Мочевина – бұл тыңайтқыш: А) жай калий тыңайтқышы В) фосфор – азот тыңайтқышы С) + жай азот тыңайтқышы D) азот –калий тыңайтқышы Е) фосфор-калий тыңайтқышы 20. Өсу – бұл процесс? А) Клетка бөлінуі В) организм даму кезінде жүруші санамалы өзгерістер С) жаңа органдардың пайда болуы D) организм даму кезіндегі сапалы өзгерістер Е) органикалық заттардың ыдырауы 21. Даму – бұл процесс: А) сапалы физиологиялық өзгерістер В) санамалы өзгерістер С) сапалы морфологиялық өзгерістер D) + сапалы физиологиялық және морфологиялық өзгерістер 22. Дифференцировка – бұл процесс: А) даму кезінде жүретін санамалы өзгерістер В) + онтогенез барысындағы сапалы айырмашылықтар туындауы С) жоғалған оргондардың қайта құрылуы D) оқшауланған клеткалардан тұтас организм алу Е) in vitro күйінде маманданған клеткалар массасын алу 23. Меристема бастапқы ролі: А) белок синтезі В) фотосинтез процесін регуляциялау С) + өсімдік органдарын құрастыру D) фитогормондар синтезі Е) аминқышқылдары синтезі 24. Өсімдіік клеткаларының өсуі неге байланысты: А) дифференциацияға В) бөлінуге С) меристема түзуге D) + созылуға Е) митозға 25. Фитогормондардың жануарлар гормондарынан айырмашылығы неде: А) жаратылысы эндогенді В) өсімдік бойымен таралады С) синтез рындарында және қашықтықтан әсер етеді D) аз концентрацияда әсер етеді Е) + барлық жауаптар дұрыс 26. Көптеген фитогормондардың алғашқылыры: А) + аминқышқылдары В) органикалық қышқылдар С) нуклеин қышқылдары D) анорганикалық қышқылдары 27. Кәзіргі кезде қанша фитогормондар бар: А) 5; В) 4; С) 12; D) 7; Е) 3. 28. Ауксиндердің синтезделу мекені: А) жапырақтар В) + сабақ апекстері С) жемістер D) тамыр апекстері Е) гүлдер 29. Алғашқы гибберелиндер табылған организмдер: А) өсімдіктер В) + саңырауқұлақтар С) бактериялар D) вирустар Е) жануарлар 30. Индолилсірке қышқылы табиғи түріне жатады: А) гиббереллиндерге В) цитокининдерге С) + ауксиндерге D) брассиностероидтарға Е) өсу ингибиторларына 31. Цитокининдер қай фуекциясы стимульдеуге ықпалды: А) гистогенез В) гаметогенез С) морфогенез D) + цитокинез Е) ризогенез 32. Өсімдіктерде гиббереелиндер әсеріне тән ерекшелік: А) тамырдың жуандығы В) жапырақ өңіуі С) қолтық бүршіктері өсуі D) + сабақ ұзаруы Е) меристемалар пайда болуы 33. Кинетин қайсысына жатады: А) табиғи ауксиндерге В) + синтетикалық цитокининдерге С) табиғи өсу ингибитрларына D) табиғи цитокининдерге Е) аминқышқылдарға 34. Оқшауланған өсімдік клеткаларына өз әсерін тигізе алмайтын фитогормондар: А) + гибберелиндер В) ауксиндер С) этилен D) цитокининдер Е) АБК 35. Зеатин-жетілмеген жүгері тұқымдарынан бөлініп алынған: А) 1909ж; В) 1927ж; С) 1917ж; D) + 1963ж; Е) 1954ж 36. Каллус культурасында ауксин концентрациясын цитокиненнен әлдеқайда жоғары қолданғанда: А) + каллус жағсы дамыйды В) тамырлануға ықпалын тигізеді С) соматикалық эмбриогенезді қоздырады D) органогенезге ықпалын тигізеді Е) тамырлануға кедергілік жасайды 37. АБК-ның (абсциз қышқылы) басты атқару қызметі: А) тамырлануға ықпал ету В) апикалды доминаннттанудың деңгейін көтереді С) жанама бүршіктенуге ықпал етеді D) + бүршіктердің өсуі және тұқымдардың өнуіне кедергілік білдіреді Е) клеткалар бөлінуін қоздырады 38. Стресстік фитогормондар: А) кинетин В) абсциз қышқылы (АБҚ) С) нафтилсірке қышқылы (НСҚ) D) 2,4-дихлорфеноксисірке қышқылы (2,4-Д) Е) + этилен 39. Өсімдіктің дамуын баяулатушы синтетикалық заттар: А) гербинцидтер В) фунгицидтер С) + ретарданттар D) инсектецидтер Е) микотоксиндер 40. Өсімдік организмінің жеке даму процесі. А) овогенез В) + онтогенез С) гаметогенез D) сперматогенез Е) гистогенез 41. Дамудың қай фазасында өсімдіктер гүлдеу және көбеюіне қабілетсіз: А) + ювенильдік В) экспоненциалды С) эмбрионалды D) генеративті Е) стационарлы 42. Гүлдену регуляциясының азот- көміртектік теориясының авторы: А) Кребс В. В) + Клебс Г. С) Тимирязев К. D) Чайлахян М. Е) Мичурин И. 43.М.Чайлахян қандай гүлдену теориясын ойлап тапты: А) трофикалық В) химиялық С) + гормоналдық D) генетикалық Е) белоктық 44. Гүлдену гормондары: А) зеатин В) верналин С) флориген D) кинетин Е) + В+С 45. Өсімдіктердің жоғары температураға төзімділігі және күйреу: А) қуаншылық В) + ыстыққа төзімділік С) жылуға төзімділік D) жылу өткізгіштік 46. Өсімдік тіршілігінің температуралық шеңбері: А) + 5ºС-ден 40-45ºС В) 0ºС-ден 25-30ºС С) 0ºС-ден 15-45ºС D) 0ºС-ден 50-60ºС Е) 5ºС-ден 65-80ºС 47. Суыққа төзімді өсімдіктер температура көрсеткіші: А) + (+3)-(+5)ºС В) 0ºС С) -10 -12ºС D) -2 -4ºС 48. Қуаншылыққа төзімділік – бұл өсімдіктің икемділігі: А) + ұзақ мерзімді жауынсыз период В) күйреу С) ылғалдылық D) А+С Е) жоғары tº әсері 49. Топыраққа байланысты экологиялық факторлар: А) климаттық В) + эдафикалық С) физиологиялық D) химиялық Е) технологиялық Тест тапсырмаларының топтамасы. Тыныс алу 1. Биосферадағы орасан көп мөлшерде органикалық заттарды синтездеп, оттегi бөлiп шығаратын процесс қандай? А. Хемосинтез; В. Фотоситез; С. Ашу процесi; Д. Шiру процесi; Е. Химиялық реакцияла; 2. Өсiмдiктердiң негiзгi құрылыстық және қызметтiк бөлiгi? А. Ұлпа; В. Флоема; С. Сосудтар; Д. Клетка; Е. Ксилема; 3. Тыныс алудың төменгi теңдеуi бойынша: С6 Н12О6 + 6О 2= 6СО2 + 6Н2О қанша энергия бөлiнедi? А. 867 кДж; В. 1867 кДж; С. 2867 кДж; Д. 3867 кДж; Е. 4867 кДж; 4. Тыныс алу мен ашу (брожение) процестерi қандай органикалық аралық зат қышқылы арқылы байланысады? А. Лимон қышқылы; В. Кетоглютар қышқылы; С. Алма қышқылы; Д. Пирожүзiм қышқылы; Е. Янтар қышқылы; 5. Тыныс алудың дайындық сатысы “гликолиз” қанша этапқа (сатыға) бөлiнедi? А. 2; В. 3; С. 4; Д. 5; Е. 6 6. Гликолиздiң кейiнгi реакцияларына фосфоглицерин альдегидi (ФГА) қатысады. Осы қосынды гликолиздiң нешiншi реакциясында және қандай заттан пайда болады? А.Гликолиздiң бiрiншi реакциясында, глюкозадан; В. Гликолиздiң екiншi реакциясында глюкоза- 6-фосфаттан (Г-6-Ф) пайда болады; С.Гликолиздiң үшiншi реакциясында фруктоза-6-фосфат (Ф-6-Ф) қосындысынан пайда болады; Д.Гликолиздiң төртiншi реакциясында фруктоза-1,6-дифосфат(Ф-1,6-ДФ) қосындысынан пайда болады; Е.Гликолиздiң сегiзiншi реакциясында 1,3- дифосфоглицерин қышқылынан пайда болады; 7. Гликолиздiң энергетикалық тиiмдiлiгi қанша пайыз? А. 49%; В. 59%; С. 69%; А. 79%; Е. 89%; 8. Спирттiк ашу процесi ашытқыш клеткада бар қандай фермент арқылы iс жүзiне асады? А. Альдолаза; В. Дегидрогенеза; С. Изомераза; Д. Декарбоксилаза; Е. Пероксидаза; 9. Сүтқышқылдық ашу (брожение) қандай ферменттiң қатысуымен iс жүзiне асады? А. Альдолаза; В. Лактатдегидрогеназа; С. Изомераза; Д. Декарбоксилаза; Е. Пероксидаза; 10. Кребс циклiнiң екiншi реакциясында қандай органикалық қышқыл пайда болады? А. Алма қышқылы; В. Фумар қышқылы; С. Лимон қышқылы; Д. Кетоглютар қышқылы; Е. Янтар қышқылы; 11. Кребс циклiнiң 7-шi реакциясында қандай органикалық қышқыл пайда болады? А. Алма қышқылы; В. Фумар қышқылы; С. Лимон қышқылы; Д. Кетоглютар қышқылы; Е. Янтар қышқылы; 12. Кребс циклiнiң 4-шi реакциясында қандай органикалық қышқыл пайда болады? А. Алма қышқылы; В. Фумар қышқылы; С. Лимон қышқылы; Д. Кетоглютар қышқылы; Е. Янтар қышқылы; 13. Кребс циклiнiң 6-шi реакциясында қандай органикалық қышқыл пайда болады? А. Алма қышқылы; В. Фумар қышқылы; С. Лимон қышқылы; Д. Кетоглютар қышқылы; Е. Янтар қышқылы; 14. Кребс циклiнiң 5-шi реакциясында қандай органикалық қышқыл пайда болады? А. Алма қышқылы; В. Фумар қышқылы; С. Лимон қышқылы; Д. Кетоглютар қышқылы; Е. Янтар қышқылы; 15. Гликолиздiң 3-шi реакциясында қандай ферменттiң қатысуымен қандай қосынды пайда болады? А. Фосфофруктозокинеза ферментi қатысуымен фруктоза-1,6-дифосфат (Ф-1,6- ДФ) пайда болады; В. Альдолоза ферментi және 3- фосфоглицерин альдегидi (ФГА); С. Изомероза ферментi және фруктоза-6- фосфат (Ф-6-Ф); Д. Фосфоглюкозокинеза ферментi және глюкоза-6-фосфат (Г-6-Ф); Е. Пируваткиназа және енолпирожүзiм қышқылы; 16. Гликолиздiң 2-шi реакциясындағы қандай ферменттiң қатысуымен қандай қосынды пайда болады? А. Фосфофруктозокиназа ферментi және фруктоза-0,6-дифосфат; В. Альдолаза ферментi және 3- фосфоглицерин альдегидi(ФГА); С. Изомераза ферментi және фруктоза-6- фосфат(Ф-6-Ф); Д. Фосфоглюкозокиназа ферментi және глюкоза-6-фосфат(Г-6-Ф); Е.Пируваткинеза және енолпирожүзiм қышқылы; Өсімдіктердегі су алмасу физиологиясы 1.Өсiмдiк клеткасындағы осмостық құбылыстар клетканың қандай бөлiктерiмен тығыз байланысты? А. Ядро; В. Рибосома; С. Митохондрия; Д. Вакуоль; Е. Лизосома; 2. Иондармен өте тығыз байланысқан сулар қалай аталады? А. Бiрiншi гидротациялық қабат; В. Екiншi қабат; С. Құрылымы бұзылмаған су; Д. Бос су; Е. Су булары; 3. Белоктың иондық (NH+COO-) және бейтарапты (ОН, СО, NH2, CONH2) топтарымен тығыз байланысқан сулар қалай аталады? А. Бос су ; В. Құрылымы бұзылмаған су; С. Екiншi қабаттағы су; Д. Электростатикалық байланысқан су; Е. Су булары; 4. Цитоплазмадағы гидрофильдi коллоидтардың негiзгi түрлерiне қандай заттар жатады? А. Көмiрсулар С. Липидтер В. Белоктар Д. Алькалоидтар Е. Илiк заттар 5. Өсiмдiк клеткасындағы судың басым көпшiлiгi қандай бөлiгiнде жинақталады? А. Цитоплазмада С. Вакуольда В. Ядрода Д. Гольджи аппаратында Е. Пластидтерде 6. Клетка суға толық қаныққан кезде осмостық қысым (П) мен тургорлық (керiлу) қысымы (Т) қандай күйде болады? А. П=Т В. П>Т С. П<Т Д. ПТ Е. П=Т+S 7.Ксилема түтiктерiндегi осмостық активтi ырықты заттарға қандай заттар жатады? А. Крахмал; В. Липидтер; С.Минералдық заттар және метабалиттер; Д. Алькалоидтар және витаминдер; Е. Қорлық заттар; 8.Тамырдың ксилема түтiктерiнен (судың енуi) қандай мехнизмге байланысты? А. Осмостық В. Траснпирациялық С. Диффузиялық Д. Фотосинтетикалық Е. Хемосинтетикалық 9. Ксилемаға судың осмостық тасымалдануын қамтамасыз ететiн сорғыштық күш қалай пайда болады? А.Жапырақтағы транспирация әсерiнен; В.Тамыр түтiктерiн қоршаған паренхималық клеткалардың плазмолеммасында болатын иондық насостардың әсерiнен; С. Топырақтағы судың тамырға диффузиялық сiңуi әсерiнен; Д. Тамыр түтiктерiнде липидтердiң жинақталуы әсерiнен; Е.Тамыр түктерi орналасқан аймақтағы клеткаларды крахмалдың жинақталуынан; 10. Топырақтағы iрi қуыстарды толтыратын су қалай аталады? А. Капиллярлық су С. Пленкалық су В. Гравитациялық су Д. Гигроскопиялық су Е. Су булары 11. Топырақтағы жiңiшке түтiктердi толтыратын сулар қалай аталады? А. Гравитациялық су В. Пленкалық су С. Гигроскопиялық су Д. Капиллярлық(түтiктiк) су Е. Су булары 12. Топырақ бөлшектерiнiң бетiнде адсорбциялық-молекулярлық тарту күшiмен ұсталып тұратын су қалай аталады? А. Гравитациялық су ; В. Пленкалық су; С. Гигроскопиялық су ; Д. Капиллярлық(түтiктiк) су; Е. Су булары; 13. Құрғақ топырақ құрамындағы құмда 0,5%, сазды бөлшектерi құрамында 14%-ға дейiн су болады? Ол қалай аталады? А. Су булары; В. Капиллярлық (түтiктiк) су; С. Пленкалық су; Д. Гравитациялық су; Е. Гигроскопиялық су; 14. Өсiмдiк бойымен судың жылжуын қамтамасыз ететiн жоғарғы қозғағыш күш қалай аталады? А. Гуттация; В. Секреция; С. Транспирация; Д. Гидратация; Е. Тамырдың осмостық қысымы; 15. Жапырақ бетiнен судың тiкелей булануы қалай аталады? А. Кутикулярлық транспирация; В. Лептесiктiк транспирация; С. Судың диффузиялық шығуы; А. Гуттация; Е. Секреция; Минеральды қоректену физиологиясы 1. Өсiмдiктiң өсiп дамуына керектi макроэлементтерге өсiмдiк денесiнде қандай мөлшерде болатын элементтер жатады? А. 0,0001-0,001% аралығында В. 0,0001-0,01% аралығында С. 0,01-45% аралығында Д. 46-60% аралығында Е. 61-80% аралығында 2. Өсiмдiктерге керектi органогендiк элементтерге қандай элементтер жатады? А. P,Si,Ca,K C. Mg, S, Al, Fe B. C,O,H,N D. Mn, Cu, Zn, Mo E. Cs, Se, Cd, Hg 3. Өсiмдiктерге керектi ультрамикроэлементтерге қандай элементтер жатады? А. P,Si,Ca,K, т.б.; B. C,O,H,N, т.б.; C. Mg, S, Al, Fe, т.б.; D. Mn, Cu, Zn, Mo, т.б.; E. Cs, Se, Cd, Hg, т.б.; 4. Аммоний күйдегi азоттың нитратқа дейiн биологиялық тотығуы неше сатыдан тұрады? А. 1; В. 2; С. 3; Д. 4; Е.5 5. 2NH3 + 3O2 2HNO2 + 2H2O реакциясын қандай бактериялар немесе саңырауқұлақтар жүргiзедi? А. Нитробактер (Nitrobacter); В.Аскомицеттер (Ascmycetes); С. Нитрозоманас (Nitrozomanas); А.Зигомицеттер (Zigomycetes) класындағы грибтер; Е.Оомицеттер (Oomycetes) класындағы саңрауқұлақтар; 6.2HNO2 + O2 2HNO3 реакциясын қандай бактериялар немесе саңырауқұлақтар жүргiзедi? А. Нитробактар (Nitrobacter); В.Аскомицеттер (Ascоmycetes); С. Нитрозоманас (Nitrozomanas); Д.Зигомицеттер (Zigomycetes) класындағы грибтер; Е.Оомицеттер (Oomycetes) класындағы грибтер; 7. Симбиозда селбесiп өмiр сүретiн бактериялар қандай өсiмдiктерде болады? А. Астық тұқымдас өсiмдiктерде; В. Бұршақ тұқымдас өсiмдiктерде; С. Алқа тұқымдас өсiмдiктерде; Д. Асқабақ тұқымдас өсiмдiктерде; Е. Лилия тұқымдас өсiмдiктерде; 8. Өсiмдiкте аммонийдiң ассимиляцияланып сiңуi қандай амин қышқылының аминденуi арқылы iс жүзiнде асады? А. Янтар қышқылы арқылы; В. Алма қышқылы арқылы; С. Фумар қышқылы арқылы; Д. Кетоглютар қышқылы арқылы; Е. Лимон қышқылы арқылы; 9. Калий жеткiлiксiз болғанда өсiмдiкте қандай қолайсыз процестер туындайды? А. Өсiмдiкте минеральды иондар азаяды; В. Фотосинтездiң жарық сатысы реакцияларына керi әсер етедi; С. Жапырақтардан ассимиляттардың тасымалдануы нашарлайды; Д. Дәнде крахмалдың жинақталуын күшейтедi; Е. Кребс циклi жүруiн нашарлатады; 10. Қандай өсiмдiктерде кальций көбiрек жиналады? А. Күнбағыс, картоп, бұршақ тұқымдастарында; В. Астық тұқымдастарында; С. Зығырда; Д. Қант қызылшасында; Е. Лилия тұқымдасында; 11. Топырақ бөлiктерiмен және ондағы сумен өсiмдiк тамырының қандай бөлiктерi жанасады? А. Тамырдың жiктелген клеткалары; В. Тамырдың жуандаған, сабаққа жақын жерлерi; С. Тамырдың жоғарғы бөлiгi; Д. Тамырдың орташа бөлiгi; Е.Тамырдың түкшелерi және эпидермис клеткалары; 12. Жаз айларында тамыр өсетiн ортаға мұз қойып, 00С-қа дейiн салқындатса, өсiмдiк тамыры қандай жағдайда болады? А. Тамырдың суды сору қабiлетi күшейедi; В. Тамырдың суды сору қабiлетi орташа деңгейде болады; С. Тамырдың суды сору күшi бiр қалыпты болады; Д. Тамырдың суды сору қабiлетi төмендейдi; Е. Тамырдың суды сору қабiлетi бiртiндеп активтенедi; 13. Өсiмдiк клеткасындағы темiрдiң (Fe) маңызы оның қандай қасиеттерiне байланысты? А. Молекуласының ауырлығына байланысты; В. Валенттiлiгiнiң өзгеруiне ; С. Катализаторлық қасиетiне; Д. Иондануына; Е. Ерiгiштiгiне; 14. Өсiмдiктерге фосфор қай кезеңде көбiрек керек? А. Дақыл масақтанып, дән толысу кезiнде; В. Өсiмдiктiң сабақтану кезiнде ; С. Өсiмдiктiң жас кезiнде; Д. Өсiмдiктiң пiсуi жақындағанда; Е.Өсiмдiктiң өсiп дамуының барлық кезеңдерiнде; Қорытынды бақылауға арналған тест тапсырмаларының топтамасы 1. Протопласт құрамы А. Цитоплазма, ядро, органоидтар, құрылыстық белоктар; В. Физиологиялық активтi заттар, крахмал, белок; С. Липидтер, крахмал түйiршiктерi, глюкозидтер; Д. Қорлық заттар(крахмал, белок); Е.Алколоидтер, илiк заттар, гормондар ; 2. Цитоплазма құрамы қандай? А.Митохондрия, лизосома, сферосома; В.Гранулалар, хлоропластар, рибосомалар; С.Мембраналардан (плазмалемма, тонопласт, эндоплазматикалық тор), майда денешiктерден (лизосома, сферосома, диктоисома) және цитоплазматикалық негiзден тұрады; Д.Органикалық қышқылдар, көмiрсулар, илiк заттар; Е.Физиологиялық активтi заттар; 3. Ядро құрамы А.Пластидтер, лизосома, сферосома; В.Митохондрия, гранула, хлоропласт; С. Рибосома, аппарат Гольджи, эндоплазматикалық тор; Д.Нуклеоплазма, хормосом, ядрошық; Е.Хлоропласт,лейкопласт, лизосома; 4. Вакуоль құрамында қандай заттар бар? А. Крахмал, белок, липид; В.Органикалық қышқылдар, көмiрсулар, алкалоидтар, илiк заттар, глюкозидтер; С. Витаминдер, ауксин, гибереллин; Д. Аммиак, темiр тотығы, фосфор қышқылы; Е. Физиологиялық активтi заттар; 5. Клетканың iшкi мембраналар жүйесiн қалай атайды? А. Плазмалемма; В. Эндоплазматикалық тор (ретикулум); С. Нуклеоплазма; Д. Гранула; Е. Сферосома; 6. Ядродағы рибосома бөлiктерi пайда болатын аймақты қалай атайды? А. Нуклеоплазма; С. Ядрошық; В. Гранула Д. Вакуоль ; Е. Лизосома; 7. Рибосоманың атқаратын қызметi А. Липидтердi синтездеу; В. Крахмалды синтездеу; С. Белоктарды синтездеу; Д. Алкалоидтарды синтездеу; Е. Фитогормондарды синтездеу; 8. Митохондрияның атқаратын қызметi А. Тотығу-тотықсыздану, электрон тасымалдау, тотыға фосфорлану; В. Глюкоза, фруктоза, сахароза және басқа көмiрсуларды полимеризациялау; С. Алкалоид және илiк заттарды синтездеу; Д. Минералды иондарды сiңiру ; Е. Физиологиялық активтi заттарды синтездеу; 9. Митохондрия мембранасының құрамында қандай заттар көбiрек болады? А. Көмiрсулар; В. Белоктар; С. Фосфо липидтер; Д. Минералды иондар; Е. Витаминдер ; 10. Клетканың негiзгi органоиды А. Цитоплазма; С. Полисома ; В. Рибосома ; Д. Ядро; Е. Вакуольдар; 11. Хлоропластар өсiмдiктiң қандай органдарында (мүшелерiнде) көбiрек болады? А. Тамырда; В. Сабақта; С. Жапырақты; Д. Гүлдерде; Е. Тұқымда; 12.Клеткадағы тотығу-тотықсыздану, энергия алмасу орталығы А. Цитоплазма; С. Рибосома; В. Ядро; Д. Митохондрия ; Е. Пластидтер ; 13. Клеткадағы туынды (қор) заттар А.Ферменттер, витаминдер, гормондар; В. Крахмал, белок, май; С. Алкалоид, глюкозид, дубильдi заттар; Д.Моносахарид, дисахараид, мальтоза; Е. Глюкоза, фруктоза, сахароза; 14.Өсiмдiк клеткасындағы осмостық құбылыстар клетканың қандай бөлiктерiмен тығыз байланысты? А. Ядро; С. Митохондрия; В. Рибосома; Д.Вакуоль ; Е. Лизосома; 15. Өсiмдiктерде органикалық заттардың алғашқы синтезделу жолы? А. Биосинтез ; С. Фотосинтез; В. Хемосинтез ; Д. Химиялық синтез; Е. Симбиоз; 16. Хлорофилл молекуласында қанша пиррол сақиналары өзара байланысып, порфирин ядросын құрайды? А. 2; В.4; С.6; Д;8; Е.10. 17. Фотосинтезге қатысты пигменттер қанша фотожүйеге жинақталған? А. 1; В. 2; С. 3; Д. 4; Е. 5. 18. Фотосинтездiң жарық сатысында қандай заттардың синтезделуiмен аяқталады? А. Белоктар мен липидтер; В. Көмiрсулар мен витаминдер; С. Пирожүзiм қышқылы және сахароза; А. НАДФН және макроэргтi АТФ; Е. Фитогормондар (ауксин, гибереллин); 19. Фотосинтез процесiнде алғашқы пайда болатын қандай қосынды? А. Фруктоза-1,6-дифосфат (Ф-1,6-ДФ); В. Фосфоглицерин қышқылы (ФКҚ); С. Фосфоглицерин альдегидi (ФГА); Д. Глюкоза-6-фосфат (Г-6-Ф); Е. Белоктар мен липидтер; 20. Фотосинтез процесiнде НАДФ-ты тотықсыздандыруға керектi екi протонды қайдан алады? А. Липидтен; В. Белоктан; С. Судан; А. Крахмалдан; Е. Көмiрқышқыл газынан (СО2); 21. Фотосинтездiң жарықты қажет етпейтiн”қараңғы”сатысында негiзгi қандай реакция жүредi? А. Көмiр қышқыл газының (СО2) көмiрсуларға айналу реакциясы; В. НАДФ тотықсыздарнып НАДФН-қа айналу реакциясы; С. АДФ фосфорланып АТФ-қа айналу реакциясы;Д. Сахарозоның крахмалға айналу реакциясы; Е Фитогормондардың синтезделу реакциясы; 22. Кальвин циклiнiң алғашқы реакциясы қандай? А. Фруктоза-1,6- дифосфатқа СО2 қосылады; В.Глюкоза-6-фосфатқа СО2 қосылады; С. Рибулозо-1,5- дифосфатқа СО2 қосылады; Д. Фосфоглицерин альдегидiне СО2 қосылады; Е. Амин қышқылдарының белокқа айналуы; 23. Фотосинтездiң С4-жолы қандай өсiмдiктерде байқалады? А. Жүгерi, қант тростнигi, күрделi гүлдiлер т.б.; В. Бидай, арпа, сұлы т.б.; С.Бұршақ тұқымдастығы өсiмдiктерiнде; Д.Асқабақ тұқымдастығы өсiмдiктерiнде; Е. Алма, өрiк, алмұрт өсiмдiктерiнде; 24. Кальвин циклiнiң соңғы реакциясында(13) қандай қосынды пайда болады? А. Фруктоза-1,6-дифосфат; В. Рибулозо-5-фосфат; С. Фосфоглицерин альдегидi; А. Глюкоза-6-фосфат; Е. Аминқышқылдары; 25. Төменде келтiрiлген органоидтардың қайсысы тек өсiмдiк клеткасына тән? А. Рибосома ; С. Митохондрия; В. Хлоропласттар ; А. Ядро; Е. Ядрошық; 26.Фотосинтез барысындағы оттегiнiң шығу тегi? А. Көмiрқышқыл газынан ; С. Судан; В. Глюкозадан; Д. Крахмалдан; Е. Белоктан; 27. Фотосинтездiң С3-жолын кiм анықтады? А. Тимирязев; С. Кальвин; В. Хилл; Д. Карпилов; Е. Ничипорович; 28. Фотосинтездiң С4-жолын толық сипаттаған кiм? А. Незговорова ; С. Тарчевсекий; В. Карпилов; Д. Хэтч,Слэк; Е. Гудвин, Мерсер; 29. Фотосинтездегi негiзгi энергия көзi не? А. Температура; С. Су; В. Жарық; А. Минеральды тыңайтқыштар; Е. Ауа; 30. Фотосинтездiң ғарыштық ролiн ең алғаш қалыптастырған кiм? А. Ломоносов ; С. Гельмгольц; В. Сакс; Д. Ничипорович; Е. Тимирязев; 31. Хлорофиллдер неде жақсы еридi? А. Ацетонда; С. Фитолда; В. Суда; Д. Органикалық қышқылдар ерiтiндiсiнде; Е. Тұздар ерiтiндiсiнде; 32. Фотосинтез қарқыны алдымен қандай факторға байланысты? А. Хлорофилл мөлшерiне; В. Каротиноидтар мөлшерiне; С. Оттегi мөлшерiне; А. Жарық деңгейiне; Е. Ауадағы азот (N2) мөлшерiне; 33. Фотосинтездiң С4 - жолды өсiмдiктерде таңбалы көмiртегiн (14СО2) енгiзгенде көмiртегi атомы (14С) қандай қосындыларда байқалады? А. Фруктоза-1,6-дифосфат (Ф-1,6-ДФ); В. Қымыздық сiрке қышқылы (ҚСҚ), алма қышқылы (Ал.қ), 3-фосфоглицерин қышқылы (3-ФГҚ); С. Глюкоза-6-фосфат (Г-6-Ф); Д. Рибулозо-1,5-дифосфат (Р-1,5-ДФ); Е. Крахмалда; 34. Фотосинтездiң С4-жолында карбоксилдену реакциясы неше рет қайталанылады? А. 5 рет; В. 4 рет; С. 3 рет; Е. 2 рет; Д. 1 рет; 35. Негiзiнен ферменттiк болып есептелiнетiн фотосинтездiң “қараңғы” сатысындағы реакциялардың жылдамдығы температура 100С-қа (Q10) көтерiлгенде неше есе жоғарылайды? А. 1-2 есе; В. 2-4 есе; С. 4-6 есе; Д. 8-10 есе ; Е. 11-12 есе; 36. Жапырақ ұлпаларында су тапшылығы ұзаққа созылғанда алдымен қандай қолайсыз жағдайлар туындайды? А. Электрондардың тасымалдануы мен фосфорлану процесi әлсiрейдi В. Сахарозаның крахмалға айналу реакциясы нашарлайды С. Көмiрқышқыл газының (СО2) көмiрсуларға айналу реакциясы нашарлайды А. Фосфоглицерин альдегидiне СО2-нiң қосылу реакциясы нашарлайды Е. Белоктардың синтезделуi нашарлайды 37. Электрондардың тасымалдану жолын шартты түрде неше бөлiкке бөлуге болады? А. 1; В. 3; С. 5; Д. 7; Е. 9 38. Өсiмдiктiң қандай мүшелерiнде хлоропласт көбiрек болады? А. Тамырда ; С. Жапырақта; В. Сабақта; Д. Гүлде ; Е. Тұқымда; 39. Лизосомалар қандай қызмет атқарады? А. Клеткалық тыныс алуға қатысады; В. әртүрлi заттардың ыдырауын жүргiзедi; С. Тұқым қуалау процестерiне қатысады; А. Белок түзуге қатысады; Е. Крахмал түзуге қатысады; 40.Митохондриялық мембраналардың iшке қарай өскен бөлiктерi қалай аталады? А. Ламелла ; С. Тилакоид; В. Грана; Д. Криста; Е. Тонопласт; 41. Вакуольдi қоршап тұрған мембрана қалай аталады? А. Плазмалемма ; С. Матрикс; В. Тонопласт; Д. Ламелла; Е. Грана; 42. Қай органоидтар тек өсiмдiк клеткасына тән? А. Ядро; С. Вакуоль; В. Эндоплазматикалық тор; А. Рибосома; Е. Лизосома; 43. Клетка iшiндегi қай бөлiм барлық құрылымдарды өзара байланыстырып тұрады? А. Рибосома; С. Гольджи аппараты; В. Митохондрия; Д. Эндоплазматикалық тор ; Е. Лизосома; 44. Ғылыми айналымға клетка терминiн ең алғаш ендiрген кiм? А. Шван мен Шлейден ; С. Гук; В. Пуркинье; А. Горянинов; Е. Сакс; 45. Фотосинтез процесiнiң өте тез, жарықта және қараңғыда жүзеге асатын екi сатылы реакциялардан тұратындығын қандай ғалымдар ашты? А. Кальвин; В. Эмерсон және Арнольд; С. Курсанов; Д. Тарчевский және Карпилов; Е. Гудвин және Мерсер; 46. Клеткадағы белоктар биосинтезiнiң орталығы? А. Митохондрия; В. Лизосома; С. Рибосома; Д. Цитоплазма; Е. Пластидтер; 47. Фотосинтез процесiне тiкелей қатысатын пигменттер жүйесi А. Хромопласт; С. Амилопласт; В. Этиопласт; Д. Хлоропласт; Е. Протопластидтер; 48. Кальвин циклiнде сырттан енген СО2 қандай қосындымен реакцияланады? А. Фосфоглицеринальдегид; В. Фруктоза-6-фосфат; С. Ксилулоза-5-фосфат; Д. Седогептулоза-7-фосфат; Е. Рибулозо-1,5-дифосфат; 49. Биосферадағы орасан көп мөлшерде органикалық заттарды синтездеп, оттегi бөлiп шығаратын процесс қандай? А. Хемосинтез; В. Фотоситез; С. Ашу процесi ; А. Шiру процесi; Е. Химиялық реакциялар; 50. Өсiмдiктердiң негiзгi құрылыстық және қызметтiк бөлiгi? А. Ұлпа; В. Флоема; С. Сосудтар; Д. Клетка; Е. Ксилема; 51. Тыныс алудың төменгi теңдеуi бойынша: С6 Н12О6 + 6О 2= 6СО2 + 6Н2О қанша энергия бөлiнедi? А. 867 кДж; В. 1867 кДж; С. 2867 кДж ; А. 3867 кДж; Е. 4867 кДж; 52. Тыныс алу мен ашу (брожение) процестерi қандай органикалық аралық зат қышқылы арқылы байланысады? А. Лимон қышқылы; В. Кетоглютар қышқылы; С. Алма қышқылы; Д. Пирожүзiм қышқылы; Е. Янтар қышқылы; 53. Тыныс алудың дайындық сатысы “гликолиз” қанша этапқа (сатыға) бөлiнедi? А. 2; В. 3; С. 4; Д. 5; Е. 6 54. Гликолиздiң кейiнгi реакцияларына фосфоглицерин альдегидi (ФГА) қатысады. Осы қосынды гликолиздiң нешiншi реакциясында және қандай заттан пайда болады? А.Гликолиздiң бiрiншi реакциясында глюкозадан; В. Гликолиздiң екiншi реакциясында глюкоза- 6-фосфаттан (Г-6-Ф) пайда болады; С.Гликолиздiң үшiншi реакциясында фруктоза-6-фосфат (Ф-6-Ф) қосындысынан пайда болады; Д. Гликолиздiң төртiншi реакциясында фруктоза-1,6-дифосфат(Ф-1,6-ДФ) қосындысынан пайда болады; Е. Гликолиздiң сегiзiншi реакциясында 1,3- дифосфоглицерин қышқылынан пайда болады; 55. Гликолиздiң энергетикалық тиiмдiлiгi қанша пайыз? А. 49%:В. 59%; С. 69%; Д. 79%; Е. 89% 56. Спирттiк ашу процесi ашытқыш клеткада бар қандай фермент арқылы iс жүзiне асады? А. Альдолаза; В. Дегидрогенеза; С. Изомераза; Д. Декарбоксилаза; Е. Пероксидаза; 57. Сүтқышқылдық аùу (брожение) қандай ферменттiң қатысуымен iс жүзiне асады? А. Альдолаза; В. Лактатдегидрогеназа; С. Изомераза; Д. Декарбоксилаза; Е. Пероксидаза; 58. Кребс циклiнiң екiншi реакциясында қандай органикалық қышқыл пацда болады? А. Алма қышқылы; В. Фумар қышқылы; С. Лимон қышқылы; Д. Кетоглютар қышқылы; Е. Янтар қышқылы; 59. Кребс циклiнiң 7-шi реакциясында қандай органикалық қышқыл пайда болады? А. Алма қышқылы; В. Фумар қышқылы; С. Лимон қышқылы; Д. Кетоглютар қышқылы; Е. Янтар қышқылы.; 60. Кребс циклiнiң 4-шi реакциясында қандай органикалық қышқыл пайда болады? А. Алма қышқылы; В. Фумар қышқылы; С. Лимон қышқылы; Д. Кетоглютар қышқылы; Е. Янтар қышқылы;. 61. Кребс циклiнiң 6-шi реакциясында қандай органикалық қышқыл пайда болады? А. Алма қышқылы; В. Фумар қышқылы; С. Лимон қышқылы; Д. Кетоглутар қышқылы; Е. Янтар қышқылы; 62. Кребс циклiнiң 5-шi реакциясында қандай органикалық қышқыл пайда болады? А. Алма қышқылы; В. Фумар қышқылы; С. Лимон қышқылы; Д. Кетоглутар қышқылы; Е. Янтар қышқылы.; 63. Гликолиздiң 3-шi реакциясында қандай ферменттiң қатысуымен қандай қосынды пайда болады? А. Фосфофруктозокинеза ферментi қатысуымен фруктоза-1,6-дифосфат (Ф-1,6- ДФ) пайда болады; В. Альдолоза ферментi және 3- фосфоглицерин альдегидi (ФГА); С. Изомероза ферментi және фруктоза-6- фосфат (Ф-6-Ф); Д. Фосфоглюкозокинеза ферментi және глюкоза-6-фосфат (Г-6-Ф); Е. Пируваткиназа және енолпирожүзiм қышқылы; 64. Гликолиздiң 2-шi реакциясындағы қандай ферменттiң қатысуымен қандай қосынды пайда болады? А. Фосфофруктозокиназа ферментi және фруктоза-0,6-дифосфат В. Альдолаза ферментi және 3- фосфоглицерин альдегидi(ФГА) С. Изомераза ферментi және фруктоза-6- фосфат(Ф-6-Ф) Д. Фосфоглюкозокиназа ферментi және глюкоза-6-фосфат(Г-6-Ф) Е.Пируваткиназа және енолпирожүзiм қышқылы65. Өсiмдiк клеткасындағы осмостық құбылыстар клетканың қандай бөлiктерiмен тығыз байланысты? А. Ядро ; С. Митохондрия; В. Рибосома; Д. Вакуоль; Е. Лизосома; 66. Иондармен өте тығыз байланысқан сулар қалай аталады? А. Бiрiншi гидротациялық қабат; В. Екiншi қабат; С. Құрылымы бұзылмаған су; А. Бос су; Е. Су булары; 67. Белоктың иондық (NH+ COO-) және бейтарапты (ОН,СО,NH2,CONH2) топтарымен тығыз байланысқан сулар қалай аталады? А. Бос су; В. Құрылымы бұзылмаған су;С. Екiншi қабаттағы су ; А. Электростатикалық байланысқан су; Е. Су булары; 68. Цитоплазмадағы гидрофильдi коллоидтардың негiзгi түрлерiне қандай заттар жатады? А. Көмiрсулар ; С. Липидтер; В. Белоктар; Д. Алькалоидтар; Е. Илiк заттар; 69. Өсiмдiк клеткасындағы судың басым көпшiлiгi қандай бөлiгiнде жинақталады? А. Цитоплазмада С. Вакуольда В. Ядрода Д. Гольджи аппаратында Е. Пластидтерде 70. Клетка суға толық қаныққан кезде осмостық қысым (П) мен тургорлық (керiлу) қысымы (Т) қандай күйде болады? А. П=Т; В. П>Т; С. П<Т; Д. ПТ; Е. П=Т+S; 71. Ксилема түтiктерiндегi осмостық активтi ырықты заттарға қандай заттар жатады? А. Крахмал В. Липидтер С. Минералдық заттар және метаболиттер Д. Алькалоидтар және витаминдер Е. Қорлық заттар 72. Тамырдың ксилема түтiктерiнен (судың енуi) қандай мехнизмге байланысты? А. Осмостық В. Траснпирациялық С. Диффузиялық Д. Фотосинтетикалық Е. Хемосинтетикалық 73. Ксилемаға судың осмостық тасымалдануын қамтамасыз ететiн сорғыштық күш қалай пайда болады? А. Жапырақтағы транспирация әсерiнен В. Тамыр түтiктерiн қоршаған паренхималық клеткалардың плазмолеммасында болатын иондық насостардың әсерiнен С. Топырақтағы судың тамырға диффузиялық сiңуi әсерiнен Д. Тамыр түтiктерiнде липидтердiң жинақталуы әсерiнен Е. Тамыр түктерi орналасқан аймақтағы клеткаларды крахмалдың жинақталуынан 74. Топырақтағы iрi қуыстарды толтыратын су қалай аталады? А. Капиллярлық су С. Пленкалық су В. Гравитациялық су Д. Гигроскопиялық су Е. Су булары 75. Топырақтағы жiңiшке түтiктердi толтыратын сулар қалай аталады? А. Гравитациялық су В. Пленкалық су С. Гигроскопиялық су Д. Капиллярлық(түтiктiк) су Е. Су булары 76. Топырақ бөлшектерiнiң бетiнде адсорбциялық-молекулярлық тарту күшiмен ұсталып тұратын су қалай аталады? А. Гравитациялық су В. Пленкалық су С. Гигроскопиялық су Д. Капиллярлық(түтiктiк) су Е. Су булары 77. Құрғақ топырақ құрамындағы құмда 0,5%, сазды бөлшектерi құрамында 14%-ға дейiн су болады? Ол қалай аталады? А. Су булары В. Капиллярлық (түтiктiк) су С. Пленкалық су Д. Гравитациялық су Е. Гигроскопиялық су 78. Өсiмдiк бойымен судың жылжуын қамтамасыз ететiн жоғарғы қозғағыш күш қалай аталады? А. Гуттация В. Секреция С. Транспирация Д. Гидратация Е. Тамырдың осмостық қысымы 79. Жапырақ бетiнен судың тiкелей булануы қалай аталады? А. Кутикулярлық транспирация В. Лептесiктiк транспирация С. Судың диффузиялық шығуы Д. Гуттация Е. Секреция 80. Өсiмдiктiң өсiп дамуына керектi макроэлементтерге өсiмдiк денесiнде қандай мөлшерде болатын элементтер жатады? А. 0,0001-0,001% аралығында В. 0,0001-0,01% аралығында С. 0,01-45% аралығында Д. 46-60% аралығында Е. 61-80% аралығында 81.Өсiмдiктерге керектi органогендiк элементтерге қандай элементтер жатады? А P,Si,Ca,K C. Mg, S, Al, Fe B. C,O,H,N D. Mn, Cu, Zn, Mo E. Cs, Se, Cd, Hg 82. Өсiмдiктерге керектi ультрамикроэлементтерге қандай элементтер жатады? А. P,Si,Ca,K, т.б. B. C,O,H,N, т.б. C. Mg, S, Al, Fe, т.б. D. Mn, Cu, Zn, Mo, т.б. E. Cs, Se, Cd, Hg, т.б. 83. Аммоний күйдегi азоттың нитратқа дейiн биологиялық тотығуы неше сатыдан тұрады? А. 1; В. 2; С. 3; Д. 4; Е.5 84. 2NH3 + 3O2 2HNO2 + 2H2O реакциясын қандай бактериялар немесе саңырауқұлақтар жүргiзедi? А. Нитробактер (Nitrobacter) В.Аскомицеттер (Ascmycetes С. Нитрозоманас (Nitrozomanas) Д. Зигомицеттер (Zigomycetes) класындағы грибтер Е. Оомицеттер (Oomycetes) класындағы грибтер 85. 2HNO2 + O2 2HNO3 реакциясын қандай бактериялар немесе саңырауқұлақтар жүргiзедi? А. Нитробактер (Nitrobacter) В.Аскомицеттер (Ascmycetes С. Нитрозоманас (Nitrozomanas) Д. Зигомицеттер (Zigomycetes) класындағы грибтер Е. Оомицеттер (Oomycetes) класындағы грибтер 86. Симбиозда селбесiп өмiр сүретiн бактериялар қандай өсiмдiктерде болады? А. Астық тұқымдас өсiмдiктерде В. Бұршақ тұқымдас өсiмдiктерде С. Алқа тұқымдас өсiмдiктерде Д. Асқабақ тұқымдас өсiмдiктерде Е. Лилия тұқымдас өсiмдiктерде 87. Өсiмдiкте аммонийдiң ассимиляцияланып сiңуi қандай амин қышқылының аминденуi арқылы iс жүзiнде асады? А. Янтар қышқылы В. Алма қышқылы С. Фумар қышқылы Д. Кетоглютар қышқылы Е. Лимон қышқылы 88. Калий жеткiлiксiз болғанда өсiмдiкте қандай қолайсыз процестер туындайды? А. Өсiмдiкте минеральды иондар азаяды В. Фотосинтездiң жарық сатысы реакцияларына керi әсер етедi С. Жапырақтардан ассимиляттардың тасымалдануы нашарлайды Д. Дәнде крахмалдың жинақталуын күшейтедiЕ. Кребс циклi жүруiн нашарлатады 89. Қандай өсiмдiктерде кальций көбiрек жиналады? А. Күнбағыс, картоп, бұршақ тұқымдастарында В. Астық тұқымдастарында С. Зығырда Д. Қант қызылшасында Е. Лилия тұқымдасында 90. Тiрi клеткаға судың сiңуi қандай күшке байланысты? А. Диффузияға В. Осмостық күшке С. Су потенциалына Д. Тургорлық қысым күшiне Е. Мембраналық кедергi күшiне 91. Лейкопластардың клеткадағы негiзгi қызметi қандай? А. Крахмал синтезделуiне қатысу В. Белок синтезделуiне қатысу С. Липидтердiң синтезделуiне қатысу Д. Органикалық қышқылдардың синтезделуiне қатысу Е. Витаминдердiң синтезделуiне қатысу 92. Меристема клеткаларында вакуолдар қандай күйде болады? А. Майда көпiршiктер В. Орташа мөлшерде С.Орташадан үлкендеу Д. Үлкен Е. Өте үлкен 93. Толық қалыптасқан клеткаларда (мысалы, бидай тамыры) судың негiзгi 3/4 бөлiгi қайда орналасқан? А. Цитоплазмада С. Ядрода В. Клетка қабығында Д. Вакуольда Е. Пластидтерде 94. Топырақ бөлiктерiмен және ондағы сумен өсiмдiк тамырының қандай бөлiктерi жанасады? А. Тамырдың жiктелген клеткалары В. Тамырдың жуандаған, сабаққа жақын жерлерi С. Тамырдың жоғарғы бөлiгi Д. Тамырдың орташа бөлiгi Е. Тамырдың түкшелерi және эпидермис клеткалары 95. Жаз айларында тамыр өсетiн ортаға мұз қойып, 00С-қа дейiн салқындатса, өсiмдiк тамыры қандай жағдайда болады? А. Тамырдың суды сору қабiлетi күшейедi В. Тамырдың суды сору қабiлетi орташа деңгейде болады С. Тамырдың суды сору күшi бiр қалыпты болады Д. Тамырдың суды сору қабiлетi төмендейдi Е. Тамырдың суды сору қабiлетi бiртiндеп активтенедi 96. Кребс циклi бойынша, пирожүзiм қышқылы толық тотыққанда қандай қосындылар пайда болады? А. Сахароза В. Белок С. Көмiрқышқыл газы және су Д. Май Е. Витаминдер 97. Өсiмдiк клеткасындағы темiрдiң (Fe) маңызы оның қандай қасиеттерiне байланысты? А. Молекуласының ауырлығына байланысты В. Валенттiлiгiнiң өзгеруiне С. Катализаторлық қасиетiне Д. Иондануына Е. Ерiгiштiгiне 98. Өсiмдiктерге фосфор қай кезеңде көбiрек керек? А. Дақыл масақтанып, дән толысу кезiнде В. Өсiмдiктiң сабақтану кезiнде С. Өсiмдiктiң жас кезiнде Д. Өсiмдiктiң пiсуi жақындағанда Е. Өсiмдiктiң өсiп дамуының барлық кезеңдерiнде 99. Көптеген жемiстерге (сәбiз, қызанақ, шие, алма т. б.), гүл күлтелерiне сары, қызғылт, қызыл т. б. рең беретiн, олардың құрамындағы пластидтер қалай аталады? А. Хлоропласт В. Хромопласт С. Лейкопласт Д. Этиопласт Е. Амилопласт 100. Күн радиациясының толқындарының қандай бөлiгiн хлорофилл сiңiредi? А. 350-700 нм В. 280-350 нм С. 750-900 нм Д. 900-1500 нм Е. 100-280 нм 101. Клетка терминiн ең алғаш ендiрген кiм? А. Т.Шван В. Р. Гук С. Я. Пуркинье Д. М. Шлейден Е. П. Горянинов 102. Тiршiлiктiң клеткалық құрылымы жайлы теория қашан қалыптасты? А. 1965; В. 1839;С. 1855;Д. 1956; Е. 1863; 103. Плазмалемманың қызметтiк белсендiлiгi оның құрамындағы қай қосылысқа байланысты? А. Белоктарға В. Қанттарға С. Фенолдарға Д. Майларға Е. Органикалық қышқылдарға 104. Вакуолды шектейтiн мембрана қалай аталады? А.Пплазмалемма В. Тонопласт С. Протопласт Д. Матрикс Е. Ламелла 105. Жапырақ клеткасында хлоропласт саны қанша болады? А. Бiрден онға дейiн В. Оннан жүзге дейiн С. Мыңға дейiн Д. Бес мың Е. Бiр миллионға дейiн 106. Мына пластидтердiң қайсысы түске боялған? А. Пропластидтер В. Лейкопластар С. Этиопластар Д. Хромопластар Е. Амилопластар 107. Гольджи аппаратының түзiлуi өз бастамасын қай мембранадан алады? А. Бүрсiз эндоплазмалық тордан В. Бүрлi эндоплазмалық тордан С. Вакуольден Д. Ядродан Е. Микротүтiктерден 108. Қай органелла тек өсiмдiк клеткасына тән? А. Плазмалемма В. Ядро С. Эндоплазмалық тор Д. Вакуоль Е.Рибосома 109. Вакуоль сөлiнiң рН-ы қандай? А. Қышқыл С. Асқан сiлтi В. Бейтарап Д. Асқан қышқыл Е. Сiлтi 110. Төменде келтiрiлген органоидтардың қайсысы тек өсiмдiк клеткасына тән? А. Рибосомалар С. Лизосомалар В. Пластидтер Д. Митохондриялар Е. Ядро 111. Қай органоидтың меншiктi генетикалық материалы бар? А. Митохондрия В. Эндоплазмалық ретикулум С. Лизосома. Д. Вакуоль Е. Гольджи аппараты 112. Лизосомалар қандай қызмет атқарады? А. Клеткалық тыныс алуға қатысады В.Әртүрлi заттың ыдырауын жүргiзедi С. Фотосинтездi iске асырады Д.Тұқым қуалау, нәсiлдiк мағлұматты ұрпақтан ұрпаққа таратады Е. Белок түзуге қатысады 113. Рибосомалар қандай қызмет атқарады? А.Зат алмасу өнiмiн сыртқа шығару В. Фотосинтезге қатысады С. Тыныс алуға қатысады Д. Белоктың түзiлуiн жүргiзедi Е. Клетканың қозғалуын iске асырады 114. Рибосома денесiн нелер құрайды? А. Нуклеин қышқылы В. АТФ С.Қанттар Д. Липидтер Е. Май қышқылдары 115. Клеткадағы қай органоид барлық құрылымдарды өзара байланыстырып тұрады және белок пен липидтердiң түзiлуiне, тасымалдауына қатысады? А. Рибосома В. Гольджи аппараты С. Митохондрия Д. Эндоплазмалық тор Е. Вакуоль 116. Рибосома қанша бөлiктен тұрады? А. 1; В. 2; С. 3; Д. 4; Е. 5. 117. Митохондрияның iшкi құрылымы қалай аталады? А. Грана С. Тилакоид В. Криста Д. Строма Е. Жiпше (жгут) 118. Хлоропластың iшкi құрылымы қалай аталады? А. Грана С. Криста В. Матрикс Д. Микрофибрила Е. Жiпше (жгут) 119. Клетка мембраналарының табиғаты қандай? А. Белоктық С. Липопротеидтiк В.Қанттық Д. Целюллоздық-пектиндiк Е. Гликолипидтiк 120. Рибосомалық РНҚ қайда түзiледi? А. Ядрода С. Эндоплазмалық торда В. Ядрошықта Д. Гольджи аппаратында Е. Рибосомада 121.Кедiр-бұдырлы эндоплазмалық тор қандай қызмет атқарады? А. Мембраналық белок синтезi В. Липидтер синтезi С. Полисахаридтер синтезi Д. Пигменттер синтезi Е. Гликопротеидтердiң түр өзгерiсi 122. Крахмалдың түзiлуi? А. Гольджи аппаратында В. Хлоропласта С. Митохондрияда Д. Бүрсiз эндоплазмалық торда Е. Пероксисомада 123. Митохондриялық мембраналардың iшке қарай өскен бөлiктерi қалай аталады? А. Ламелла С. Тилакоид В. Грана А. Криста Е. Строма 124 Диктиосома қай органоидқа қарайды? А. Ядроға В. Хромосомаға С. Эндоплазмалық торға Д. Гольджи аппаратына Е. Лейкопластқа 125. Өсiмдiк клеткаларының қабығын құрайтын негiзгi элемент А. Гемицеллюлоза С. Пиктиндi заттар В. Целлюлоза Д. Лигнин Е. Суберин 126. Қандай судың еріткiшiтiгi жоғары? А. Байланысқан судың В. Бос судың С. Иммобильденген судың Д. Капилярдағы судың Е. Тұзды судың 127. Байланысқан су неғұрлым көп болса, соғұрлым ... А. Өсiмдiктiң қолайсыз факторлерге төзiмдiлiгi жоғары В. Судың қозғалу жылдамдығы жоғары С. Өсiмдiктегi зат алмасу қарқыны жоғары Д. Өсiмдiктiң өсу қарқыны жоғары Е. Клетканың бөлiну қарқыны жоғары 128. Белгiлi бiр ионмен байланысқан суды қалай атайды? А. Осмосты байланысқан В. Бос С. Қатты байланысқан Д. Әлсiз байланысқан Е. Иммобильденген су деп атайды 129. Судың клеткаға енетiн басты жолы қалай? А. Диффузия В. Пассивтi сiңiрiлу С. Активтi энергия жұмсау арқылы Д. Осмостық сiңiрiлу Е.Молекулалық байланыстар әсерiмен 130. Осмостық белсендi заттарға қай органелла бай? А. Протопластар С. Вакуоль В.Митохондриялар Д. Хлоропластар Е.Сферопластар 131. Плазмолиз дегенiмiз не? А. Клетканың iсiнуi В. Судың сыртқа шығуына байланысты протопластың көлемi кiшiрейiп, қабықтан ажырауы С. Заттардың секреттенуi Д. Судың клеткаға енуi Е. Вакуольдың клетка қабығына түсiретiн қысымы 132. Деплазмолиз дегенiмiз не? А. Клетка көлемiнiң шұғыл азаюы В. Клетканың плазмолизден әдеттегi күйiне қайтуы С.Күрделi қосылыстардың клеткадан шығуы А. Тургорлық қысымының жойылуы Е. Макромолекулардың секреттенуi 133. Тамыр түктерiнiң қызметi неде? А. Өсiмдiктi топырақта бекiту В. Сiңiру беткейi ауданын арттыру С. Органикалық заттарды сiңiру Д. Тамырдың түзгiш қабiлетiн арттыру Е. Тамырдың секреттегiш қабiлетiн арттыру 134.Тамыр түктерiнiң тiршiлiк мерзiмi ұзақтығы қанша? А. Бiрнеше минут С. Бiрнеше күн В. Бiрнеше сағат Д. Бiрнеше жыл Е. Өсiмдiк тiршiлiгiне тең 135. Тамыр қысымы дегенiмiз? А. Төменгi бағытты ағынды қамтамасыз ететiн тетiк В. Су тасымалының төменгi қозғаушы күшi С. Иондар тасымалын қамтамасыз ететiн қуат Д. Заттарды радиалды бағытта тасымалдағыш күш Е. Бұндай түсiнiк жоқ 136. Пасока дегенiмiз? А. Өсiмдiктiң жер үстi бөлiгiн қиып тастағандағы түбiрден бөлiнiп шығатын ксилемалық сөл В.Жапырақ ұшынан бөлiнiп шығатын зат С. Тамыр жүйесiнiң бөлiндiлерi Д. Флоэмалық заттар Е. Өсiмдiк сорасы 137. Су тасымалының жоғары қозғаушы күшi не? А. Гуттация С. Ассимиляция В. Транспирация Д. Фотосинтез Е. Хемосинтез 138. Транспирация қарқыны деген не? А. Белгiлi бiр уақыт пен ауданға шаққандағы сiңiрiлген су мөлшерi В. Буланған судың белгiлi мөлшерiне сай, жиналған құрғақ биомасса С. 1 сағатта 1 г құрғақ биомассаға немесе белгiлi бiр ауданға шаққандағы буланған су мөлшерi Д. 1 г құрғақ биомасса түзiлуге жұмсалатын су мөлшерi Е. 100 г су буланғанда түзiлетiн құрғақ биомасса 139. Өсiмдiк клеткасының қай бөлiгiнде су мөлшерi жоғары А. Ядрода В. Цитоплазмада С. Эндоплазмалық торда Д. Вакуольде Е. Клетка қабығында 140. Солған өсiмдiктегi тургор қысымы (Т) қандай көрсеткiшке ие? А. Т>0; В. Т<0; С. Т=0; Д. Т>1; Е. Т>2. 141. Сумен толық қаныққан клеткадағы осмос қысымы неге тең? А. Р>Т;В. Р=Т; С. Р<Т;. Т<Р;Е. Р=Т/2. 142. Судың өрлеу ағынының қозғаушы күшi.... А. Тек тамыр қысымы В. Тек транспирация С. Тамыр қысымы мен транспирация Д. Төменгi және жоғарғы қозғаушы күштерсiз- ақ Е. Күн сәулесi көмегiмен 143. Су тапшылығы қашан пайда болады? А. Судың булануы оның сiңiрiлуiнен артық болғанда В. Судың сiңiрiлуi оның булануынан артық болғанда С. Судың булануы мен сiңiрiлуi тепе-теңде Д. Ауа ылғалдығы мен топырақ ылғалдығы жоғары кезде Е. Су тапшылығы өсiмдiкте болмайды 144. Топырақтың далалық ылғал сиымдылығы дегенiмiз... А. Өсiмдiкке сiңiмдi ылғал В. Топырақтағы жалпы ылғал қоры С. Топырақтағы ең аз мөлшердегi ылғал қоры Д. Өсiмдiктiң солу көрсеткiшi ылғалдылығы Е. Топырақ түйiршiктерiмен байланысқан ылғал 145. Тамыр қысымының пайда болу механизмi қандай? А. Осмостық В. Метаболиттiк С. Осмостық және метаболиттiк Д. Сору күшi Е. Транспирациялық ағым 146. Бiр грамм құрғақ масса түзiлуге жұмсалған су мөлшерi? А. Транспирация қарқыны В. Транспирация өнiмдiлiгi С. Транспирация коэффицентi Д. Транспирация көрсеткiшi Е. Транспирация тиiмдiлiгi 147. Устьицилер саңылауының жабылуы неге байланысты? А. Қоршаған клеткалардың тургор қысымына В. Жапыраққа жарық түсуiне С. Транспирация кезiндегi су булануының су сiңiруден артуына Д. Көмiрқышқыл газының концентрациясы артуымен Е. Түйiскен клеткаларға көп калий иондарының енiуне 148. Өсiмдiкке су тапшылығының әсерi қандай? А. Дәннiң өнуi артады В. Фотосинтез қарқыны артады С. Белоктың ыдырауы артады А. Қанттардың гидролизi төмендейдi Е. Фосфорланған қосылыстардың мөлшерi артады 149. Фотосинтез барысындағы оттегiнiң шығу тегi... А. Көмiрқышқыл газынан В. Глюкозадан С. Судан А. Крахмалдан Е. Фосфоглицерин қышқылынан 150. Хлорофильдiң химиялық табиғаты? А. Күрделi эфир С. Феофетин В. Фосфолипид Д. Дикарбон қышқылы Е. Полиизопрен 151. Каротиноидтардың атқаратын қызметi... А. Қызыл сәуленi сiңiру В. Жасыл сәуленi сiңiру С. Хлорофилдi тотығудан сақтау Д. Фотофосфорлану прцесiне қатысу Е. Ультракүлгiн сәуленi сiңiру 152. Тилакоид дегенiмiз? А. Хлоропластың сыртқы мембранасы В. Хлоропластың iшкi мембранасы С. Ішкi мембраналардың iшке қарай өскенде пайда болатын құрылым Д. Митохондрия матриксi Е. Хлоропласт стромасы 153. Фотосинтездiң жарықтағы сатысы қайда өтедi? А. Хлоропластың стромасында В. Хлоропластың iшкi мембранасында С. Хлоропласт тилакоидтарында Д. Хлоропластың сыртқы мембранасының пигмент-белок жинағында Е. Хлоропласт матриксiнде 154. Кванттық шығым дегенiмiз? А. Жоғалған кванттар мөлшерi В. Бiр квант энергия сiңiрiлгендегi бөлiнген оттегi С. Бiр моль оттегi бөлiнуге немесе көмiрқышқыл газының сiңiрiлуiне қажет квант мөлшерi Д. Бiр кванттағы энергия мөлшерi Е. Бiр секундта сiңiрiлген квант мөлшерi 155. Реакциялық орталық дегенiмiз? А. Тилакоидтағы орын В. Грана бөлiгi С. П700 және П680 пигменттерiнiң белокпен жинағы Д. Антенналық пигмент-белок жинағы Е. Суды тотықтырғыш пигмент-белок жинағы 156. Фотофосфорлану жүретiн орын... А.Митохондрияның iшкi мембранасында В.Хлоропластың сыртқы мембранасында С. Хлоропластың стромасында Д. Грана тилакоидының мембранасында Е. Хлоропласт стромасының тилакоидында 157. Ашық электрон тасымалдағыш тiзбек қайда орналасқан? А. Хоропластың сыртқы мембранасында В. Жарықжинағыш жинағында С. Тилакоид мембранасында Д. Хлоропласт стромасында Е. Грана тилакоидының қуысында 158. Көмiр қышқыл газының негiзгi байланысу жолы С3 – жол деп неге аталады? А.3 молекула глюкоза түзiлетiндiктен В. 3 кезеңнен тұратындықтан С. Алғашқы өнiм 3-фосфоглицерин қышқылы (триоза) болғандықтан Д. СО2 – нiң триозалармен байланысатынынан Е. Үш көмiртектi қосылыс – фосфоэнолпируват түзiлетiндiктен 159. СО2 – нiң С3-жолымен байланысқандағы алғашқы өнiмi... А. Қымыздық сiрке қышқылы (ЩУК) С. Фосфоглицерин қышқылы В. Фосфоглицеральдегид Д. Глюкоза Е. Рибулозофосфат 160. Фотосинтез өнiмi өсiмдiкте қандай түрде тасымалданады? А. Фосфоглицерин қышқылы С.Ссахароза В. Глюкоза Д. Крахмал Е. Рибулоза 161. Судың фотолизiн жүзегеасыратын жүйе? А. I- фотожүйе В. II- фотожүйе С. Пластоцианин Д. Ферредоксин Е. НАДФН 162. С3- өсiмдiктердегi СО2-нiң алғашқы акцепторы дегенiмiз не? А. Фосфоэнолпируват В. Рибулозо-1,5-дифосфат С. Фосфоглицерат Д. Рибулозо-5-фосфат Е. Рибозо-5-фосфат 163. СО2-нiң С3-жолымен байланыстыратын негiзгi ферментi қайсы? А. Фосфорибулокиназа В. Альдолаза С. Транскетолаза Д. Триозофосфатдегидрогеназа Е. Рибулозодифосфатдегидрогеназа 164. СО2-нi С4- жолымен байланыстыратын негiзгi ферментi қайсы? А. фосфоэнолпируваткарбоксилаза В. карбоксилсiздендiргiш малатдегидрогеназа С. гликолатоксидаза Д. глицераткиназа Е. аминотрансфераза 165. Жарықтағы тыныс алу қандай жағдайда артады? А. Әлсiз жарық пен СО2-нiң жоғары мөлшерi В. Күштi жарық пен СО2-нiң жоғары мөлшерi С. Әлсiз жарық пен СО2-нiң аз мөлшерi Д. Күштi жарық пен СО2-нiң аз мөлшерi Е. СО2-нiң аз, оттегiнiң жоғары мөлшерi 166. Жасаң шөптi өсiмдiктерде СО2-нiң түнде байланысуы қайда жүредi? А. Түтiк шоқтарын қоршай орналасқан клеткада С. Хлоропласта В. Цитоплазмада Д. Вакуольде Е. Лептесікте 167. С3 -өсiмдiктерде СО2-нiң байланысуы қайда жүредi? А. Цитоплазмада В. Хлоропласта С. Түтiк шоқтарын қоршайтын клеткаларда А. Хлоропласт стромасында Е. Клетка сұйығында 168. Гликолаттың түзiлуi қалай жүзеге асады? А. Түтiк шоқтарын қоршайтын клеткаларда В. Цитоплазмада С. Хлоропласта Д. Пероксисомада Е. Митохондрияда 169. С4 -өсiмдiктерде СО2-нiң ең алғашқы байланысуы қайда жүредi? А. Түтiк шоқтарын қоршайтын клеткаларда В. Вакуольде С. Мезофилл цитоплазмасында Д. Мезофилл хлоропластында Е. Түтiк шоқтарын қоршайтын клеткалар хлоропластында 170. Фототыныс алуда нелер өзара тығыз қатынаста болады? А. Мезофилл мен . түтiк шоқтарын қоршайтын клеткалар В. Цитоплазма мен вакуоль С. Хлоропласт пен вакуоль Д. Вакуоль, пероксисома және митохондрия Е. Хлоропласт, пероксисома және митохондрия 171. Фотосинтездегi негiзгi реттегiш фактор не? А. Су В. Температура С. Минералдық тыңайтқыш Д. Жел, ауа қозғалысы Е. Жарық 172. Кальвин циклi өнiмi А. Оксалоацетат С.Пируват В. Малат Д. Фосфоэнолпируват Е. Фосфоглицерат 173. Хетч-Слек циклi өнiмi А. Гликолат С. Гидроксипируват В. Глиоксилат Д. Малат Е. Серин 174. Жарықтың компенсациялық нүктесi дегенiмiз? А. Оптимальды жарықтағы температура деңгейi В. Фотосинтез кезiндегi СО2-нiң сiңiрiлуi мен тыныс алудағы СО2-нiң бөлiнуi теңесетiн жарық деңгейi С. Фотосинтез кезiндегi СО2-нiң сiңiрiлуi мен фототыныс алудағы СО2-нiң бөлiнуi теңесетiн жарық деңгейi Д. Фотосинтез қарқыны тыныс алудан артық болатын температура деңгейi Е. Устьицилер саңылауларын ашатын жарық деңгейi 175. Фотосинтез қарқынының температурадан тәуелдiлiгi А. Логарифмдiк қисық В. Тура пропорциональды С. Керi пропорциональды Д. Кос өркештi қисық Е. Бiр өркештi қисық 176. Фотосинтез қарқынын қай көрсеткiшпен анықтауға болады? А. СО2-нiң бөлiнуiмен В. СО2-нiң сiңiрiлуiмен С. О2-нiң сiңiрiлуiмен Д. Органикалық көмiртектiң азаюымен Е Крахмал мөлшерiнiң азаюымен 177. СО2-нiң байланысуы жолының С4-түрi неге солай аталады? А. Кезеңнен тұратындықтан В. Молекула глюкоза түзiлетiндiктен С. Эритрозо-4-фосфат түзiлетiндiктен Д. Ең алғашқы өнiм қымыздық сiрке қышқылы (оксалоацетат) болғандықтан Е. 4 түрлi клеткада жүретiндiктен 178. Қандай өсiмдiкте фототыныс алу процесi қарқынды жүредi А. С3-өсiмдiкте В. С4- өсiмдiкте С. Жасаңшөптi өсiмдiкте Д. Барлық жоғары сатылы өсiмдiктерде Е. Тек кейбiр өсiмдiктерде 179. Хлорофилдiң қарапайым құрамын анықтаған кiм? А. М. Цвет В. М. Ненцкий С. К. Тимирязев Д. Г. Фишер Е. Р. Вильштеттер 180. Фотосинтез қарқыны неге байланысты? А. А хлорофилдiң мөлшерiне В. В хлорофильдiң мөлшерiне С. Жарық деңгейiне Д. Оттегi мөлшерiне Е. Каротиноидтар мөлшерiне 181. Хлорофиллдер неде жақсы еридi? А. Ацетонда С. Суда В. Петролей эфирiнде Д. Фитолда Е. Органикалық қышқылда 182. Фотосинтездi ашқан А. Дж. Пристли В. К. Тимирязев С. Я. Ван-Гельмонт Д. Ж.Б. Буссенго Е. Т. Соссюр 183. Фотосинтездегi қызыл сәуленің рөлiн ең алғаш анықтаған? А. К. Тимирязев В. Р. Хилл С. О. Варбург Д. Г. Кребс Е. М. Кальвин 184. Фотофосфорлану дегенiмiз? А. фотосинтез барысындағы АТФ-тың гидролизi В. тилакоид мембранасы арқылы протон тасымалы С. НАДФН-тың түзiлуi Д. фотосинтез барысындағы АТФ түзiлу Е. I және II фотожүйелердiң арақатынасы 185. Көзге көрiнетiн спектр? А. 700-1000 нм С. 0,01- 1 нм В. 400-700 нм Д. 1-100 нм Е. 100-3020 нм 186.Фотосинтездiң ғарыштық ролiн ең алғаш қалыптастырған кiм? А. М. Ломоносов С. Г. Гельмголц В. Ю. Сакс К. А. Тимирязев Е. А. Фаминцин 187.Фотосинтез барысындағы бөлiнiп шығатын оттегiнiң көзi су екенiн қандай әдiспен дәлелденген? А. Химиялық талдау В. Таңбалы атомдар әдiсi С. Хроматография әдiсi Д. Спектрофотометрия әдiсi Е. Электрофорез 188. Хлорофилл құрамын толық анықтаған кiм? А. К. Тимирязев В. Ю. Сакс С. М. Цвет Д. Г. Фишер Е. Р. Вильштеттер 189. Хлорофилл молекуласы неше пиррол сақинасынан тұрады? А. 1; В. 2; С. 3; Д. 4; Е. 5. 190. Фикобилиндер қай тiршiлiк иелерiне тән? А. Бактерияларға В. Жоғары сатылы өсiмдiктерге С. Балдырларға Д. Саңырауқұлақтарға Е. Жабықтұқымдастарға 191. Жапырақтағы каротиноидтар қай мезгiлде жақсы көрiнедi? А. Көктемде В. Жазда С. Күзде Д. Қыста Е. Әрқашан 192. Екi фотожүйенiң болатынын ең алғаш болжаған кiм? А. К. Тимирязев В. М. Цвет С. Р. Хилл Д. Р. Эмерсон Е. А. Арнон 193. Фотосинтездегi квант шығыны дегенiмiз.... А. 1 квант қуат сiңiрiлгенде бөлiнiп шығатын СО2 немесе сiңiрiлген О2 мөлшерi В. Оттегiнiң бiр молекуласы бөлiнiп шығуға жұмсалатын квант мөлшерi С. 1 квант қуат сiңiрiлгенде түзiлетiн қант мөлшерi Д. Белгiлi бiр уақытта бөлiнiп шығатын оттегi Е. Белгiлi бiр уақытта байланысатын СО2 мөлшерi 194. Фотосинтездiң жарық сатысының соңғы өнiмiне не жатады? А. Қанттар В. Фосфогицерин қышқылы С. НАДФН Д. Фосфоглицеральдегид Е. Фруктозо-1,6-дифосфат 195. Мына қосылыстардың қайсысы фотосинтездiң жарықты қажет етпейтiн сатысында маңызды роль атқарады? А. Рибоза В. АТФ С. Су Д. Оттегi Е. Рибулозо-1-фосфат 196. Фотосинтездiң С3-жолын кiм анықтады? А. К. Тимирязев В. Р. Хилл С. М. Кальвин Д. Л. Незговорова Е. Ю. Карпилов 197. Фотосинтездiң жарықты қажет етпейтiн сатысының алғашқы өнiмi не? А. Рибулозо-1,5-дифосфат В.Рибулозо-1,5-дифосфаттың енолды түрi С. 3-фосфоглицерин қышқылы Д. Фруктозо-1,6-дифосфат Е. Фосфоглицеральдегид 198. Фотосинтез барысында СО2-нiң акцепторы рибулозо-1,5-дифосфат екенiн кiм анықтады? А. Р. Эмерсон В. Г. Кребс С. М. Кальвин Д. Р. Хилл Е. А. Арнон 199. Кальвин циклiнiң тотықсыздану кезеңiнiң өнiмi не? А. 3- фосфоглицеральдегид В. 3-фосфоглицерин қышқылы С. 3-фосфодиоксиацетон Д. Эритриозофосфат Е. Рибозо-5-фосфат 200. Фотосинтездiң С4-жолын толық сипаттаған кiм? А. Ю. Карпилов В. Л. Незговорова С. Ю. Карпилов пен И. Тарчевский Д. Г. Корчак Е. М. Хетч пен К. Слэк 201. Жапырақтағы өткiзгiш шоқтарды айнала орналасқан клеткалар қалай аталады? А. Серiк клеткалар В. Қоршау клеткалар С. Мезофилл клеткалар Д. Тiреуiш клеткалар Е. Бағаналы клеткалар 202. Фототыныс алудың маңызы неде? А. Макроэргтер түзуде В. НАДФН-ты тотықтыруда С. Арнайы аралық өнiмдер түзуде Д. Көмiр қышқыл газын тиiмдi байланыстыруда Е. НАДН-ты тотықтыруда 203. Хлоропластағы ассимилятордың қоры қандай күйде болады? А. Триозалар күйiнде В. Крахмал күйiнде С. Гексозалар күйiнде Д. Сазароза күйiнде Е. Органикалық қышқылдар күйiнде204. Қандай сәуле фотосинтез тиiмдiлiгiн көбiрек арттырады? А. Қызыл В.Жасыл С.Сары Д.Күлгiн Е. Көк 205. Фотосинтез қарқынды жүру үшiн оптималды көмiрқышқыл газының концентрациясы қандай болу керек? А. 0,003 % B. 0,03 % C. 0,3 % Д. 0,1 % E. 0,06 % 206. Қарқынды фотосинтез қандай жағдайда байқалады? А. Жеңiл су тапшылығында В. Қатты су тапшылығы кезiнде С. Су толық қаныққанда Д. Жапырақтағы су мөлшерiне тәуелдi емес Е. Лептесіктер саңылаулары жабық кезде 207. Фотосинтез қарқынды жүру үшiн оптималды оттегi концентрациясы қандай болу керек? А. 0-3 % В. 3-21 % С. Тек 21% Д. 25-30 % Е. 30 %- тан жоғары 208. Кребс циклiнiң негiзгi және түпкiлiктi өнiмi А. СО2 мен О2 В. СО2, НАДФН, ФАДН С. Қымыздық сiрке қышқылы мен пируват Д. СО2 мен АТФ Е. Қымыздық сiрке қышқылы мен АДФ 209. Тыныс алудағы оттегiнiң ролi? А. СО2 түзу В. АТФ түзу С. Су түзу Д. Пируватты тотықтыру Е. Малатты тотықтыру 210. Электрон тасымалдағыш тiзбек қайда орналасқан? А. Митохондрияның iшкi мембранасында В. Митохондрияның сыртқы мембранасында С.Ццитоплазмада Д. Митохондрия матриксiнде Е. Митохондрияның мембранааралық қуысында 211. Гликолиз қайда жүредi? А. Митохондрияда В. Вакуольде С.Эндоплазмалық торда Д. Ядрода Е. Цитоплазма мен хлоропласта 212. Кребс циклi қайда жүредi? А. Митохондрияның iшкi мембранасында В. Митохондрияның сыртқы мембранасында С. Митохондрия матриксiнде Д. Цитоплазмада Е.Митохондрияның мембранааралық қуысында 213. Бiр молекула глюкоза тотыға ыдырағанда қанша АТФ түзiледi? А. 30; В. 38; С. 36; Д.40; Е. 8. 214. Митохондриядағы АТФ-тың түзiлуi неге байланысты? А. Протондардың электрохимиялық потенциалына В. Макроэргтi қосылыстардың түзiлуiмен С. Мембраналық белоктар конформациясымен Д. Субстратық фосфорланумен Е. Фотофосфорланумен 215. Онтогенездегi тыныс алу қарқынының өзгеруi? А. Жас өсiмдiктерге жоғарғы қарқын тән В. Қартайған өсiмдiкте тыныс алу қарқыны жоғары С. Дәннiң өнуi кезiнде тыныс алу қарқыны төмен Д. Гүлдiң тыныс алу қарқыны төмен Е. Пiсiп жетiлген масақтардың тыныс алу қарқыны жоғары Өсімдіктер физиологиясы терминдерінің негізгі түсіндірме сөздігі. Глоссарий. ( Қалекенүлы Ж. , Ережепов Ә. Е. бойынша) Абсорбция – Абсорбция. Газды қосындыдан, сұйықтықтан немесе топырақтан заттардың адсорбенттер арқылы (сорғыштар арқылы) сіңуі. Иондардың өсімдік тамыры арқылы сіңуі. Автотрофтар – автотрофы. Күн сәулесінің энергиясын фотосинтез немесе химиялық (хемосинтез) энергияны пайдаланып, көмір қышқыл газынан, судан және минералдық тұздардан өз бетінше органикалық заттар тұзе алатын организмдер. Автотрофтарға құрлықта және суда өсетін жасыл өсімдіктер, судағы және топырақтағы хемотрофты бактериялар жатады. Агрофитоценоз (агроценоз) – адам баласы жасаған өсімдіктер қауымдастығы, яғни дақылдар егістігі. Азотбактерин, азотоген – азотбактерин, азотоген. Топыраққа бактериялық тыңайтқыштар ретінде қолданылатын, азот жинағыш, дербес тіршілік ететін бактериялық препараттар. Азоттың биологиялық игерілуі – биологическая азотфиксация. Микроорганизмдердің молекулалық азотты игеріп, одан азоттық қосындылар құрастыру процесі. Бұндай организмдерге негізінен түйнек бактериялары, дербес тіршілік ететін клостридиум, азотобактер, сондай-ақ кейбір көк-жасыл балдырлар жатады. Алмасушы иондар – обменные ионы. Топырақ бөліктерінде теріс және оң зарядтарының әсерімен ұсталып тұратын иондар. Ондай иондар катиондарды немесе аниондарды қосқанда алмасуы мүмкін. Алмасып сіңу – обменная адсорбция. Иондардың катты денелерге сіңуі. Мұнда иондардың зарядтары бірдей басқа иондарға алмасуы мүмкін. Амин қышқылдары – аминокислоты. Құрамында бір немесе екі амин (-NH) және карбоксил (- СООН) топтары бар органикалық қышқылдар. Амин қышқылдарының жалпы саны 150 шамасында, соның 20 ғана белоктардың құрамына енеді. Аммонийлеу – аммонификация. Топырақта көптеген аммонийлеуші микроорганизмдердің, сондай-ақ актиномицеттер мен зең саңырауқұлақ-тарының тіршілік әрекеттері нәтижесінде заттардың ыдырап, аммиактың пайда болуы. Анабиоз – анабиоз. Организмдердің тіршілік әрекеттерінің толық тоқтауы. Мұнда тіршілік белгілерінің бәрі тоқтап, ал қажетті жағдайлар туғанда орнына қайта келеді. Құрғак тұқымдар, кепкен қыналар, көп өсімдіктердің ұрыктары (споралары) анабиоздық күйде болады. Анаэробты тыныс алу – анаэробное дыхание. Көмірсулардың (негізінен глюкозаның) оттегінің қатысынсыз ыдырап, энергияның бөлінуі. Антитоксиндер – антитоксины. Уытты заттардың әсерінен пайда болып, сол заттарға қарсы әсер ететін, яғни зиянсыздандыратын ерекше қосындылар. Антоциандар – антоцианы. Көп өсімдіктердің клетка сөлінде болатын және гүлдерді, жемістерді көк, қызыл, күлгін т.б. түстерге бояйтын флаваноид тектес пигменттер тобы. Анықтаушы өсімдіктер – индикаторные растения. Жер бетінде таралуына карап, сыртқы ортадағы жағдайларды сапалық және сан жағынан анықтау. Апопласт – клетка қабығындағы бос кеңістіктердің клетка аралықтардың және өлі ксилеманың жиынтығы Ассимиляция – ассимиляция. Организмдердің сыртқы ортадан заттарды қабылдап, өздеріне тән күрделі органикалық заттарды синтездеуі. Бұл процесс энергия пайдалану арқылы жүреді. Ассимиляттар – ассимиляты. Фотосинтез кезінде хлоропластарда ең алғаш пайда болатын органикалық заттар. Ассимиляциялык паренхима – ассимиляционная паренхима. Хлоропластардың көптігінен көзге оңай ілінетін ұлпа (жапырақ, сабак, және қабықтағы хлорофильды клеткалар). Бұл ұлпаның негізгі қызметі фотосинтез процесін камтамасыз ету. Ассимиляциялық тоқырау – ассимиляционная депрессия. Жарық-тың өте күшті болуына байланысты фотосинтез процесінің бәсеңдеуі. Аумалы кезендер – критические периоды. Өсімдіктердің кейбір жағдайлардың (тапшылық немесе артықшылық) әсерлеріне өте сезімтал кезеңдері. Ауру қоздырғыш – возбудитель болезни. Өсімдіктер мен жануарлар организмінде ауру тудыруға бейім организмдер (вирус, бактерия, саңырауқұлақтар т.б.). Ашу, ашыту – брожение. Кейбір микроорганизмдер мен саңырауқұ-лақтарда оттексіз жағдайда энергия көзі болып есептелінетін тотығу-тотықсыздану реакцияларының жиынтығы. Аэробты тыныс алу – аэробное дыхание. Ауадағы оттегіні пайдалану арқылы өтетін тыныс алу процесі. Әкшіл өсімдіктер – кальцефильные растения. Кальциі мол, сондай-ақ әк, бор және басқа карбонатты жыныстар шығатын аймақтарда өсіп-өнетін өсімдіктер. Базофильды өсімдіктер – базофильные растения. Топырақтары сілтілі болып келетін шөл және шөлейт далада өсетін көптеген өсімдік түрлері. Безді клеткалар – железистые клетки. Ішінде әртүрлі - эфир майлары, қымыз қышқылды ізбес кристалдары бар, көлеміне немесс ерекше пішінмен оңай көзге ілінетін паренхима ұлпасының арнайы клеткалары. Бейімделу – адаптация. Организмнің құрылысы мен атқаратын қызметінің тіршілік жағдайларына бейімделуі, сыртқы жағдайлардың өзгеруіне организмнің бейімделуін қамтамасыз ететін жауаптардың жиынтығы. Биогенді элементтер – биогенные элементы. Организмдердің тіршілік үшін қажетті құрам бөлігі болып табылатын химиялық элементтер. Оларға көміртегі, оттегі, азот, сутегі, күкірт, фосфор және т.б. жатады. Бөліп шығарушы клеткалар – выделительные клетки. Басқа клеткалардың тіршілік әрекеттеріне байланысатын заттардың жиналуына арналған клеткалар. Бірінші (алғашқы) қабық – первичная оболочка. Ең алғашқы, шыныдай мөлдір тысқы қабат. Жас клеткаларда протопластан пайда болады. Вакуольдар – вакуоли. Ішінде клетка шырыны жиналған цитоплаз-мадағы көпіршіктер. Клетка шырынының құрамында еріген органикалық және минералдық заттар болады. Вегетациялық әдіс – өсімдіктерді топырақ пен құм толтырылған немесе су құйылған арнайы ыдыстарда өсіру Галоксерофиттер – галоксерофиты. Тұздылыққа, қуаншылыққа бірдей төзімді өсімдіктер. Галомезофиттер – галомезофиты. Ылғалдылығы орташа аймақтарда өсетін, тұзды ортаға төзімді өсімдіктер. Галофиттер – галофиты. Тұзға төзімді, яғни сорланған, кебірленген топырақтарда, сондай-ак тұзды суларда өсетін өсімдіктер. Галофобтар – галофобы. Тұзды орталарда өсе алмайтын өсімдіктер. Гелиофиттер – гелиофиты. Күн жарығы мол түсетін жерлерде өсіп, жарықты көбірек ұнататын өсімдіктер. Гигрофиттер – гигрофиты. Суды көп керек ететін, тек ылғалы мол топырақтарда өсетін өсімдіктер (орман өсімдіктердің көпшілігі). Гидропоника – гидропоника. Өсімдіктерді топырақсыз, қоректік ерітінде өсіру. Гидрофиттер – гидрофиты. Тіршілігін ұдайы суда өткізетін су өсімдіктері. Гликолиз – глюкозаның аэробты ыдырауы, бұл процессте энергия бөлініп шығады және пирожүзім қышқылы түзіледі. Гликолиз – аэробты тыныс алу процесстерінің бастапқы сатысы. Гольджи аппараты – аппарат Гольджи. Клетканың өте шағын құрылымдық бөлшегі. Жайпақ ыдыс немесе табақша тәрізді кысыңкы көпіршіктен құрылған. Жан-жағынан одан да шағын көпіршіктер созылып жатады. Гомеостаз – гомеостаз. Организмнің ішкі ортасының тұрақтылығы. Граналар – граны. Хлоропластардың ішкі құрылымының негізгі бөлшектері. Олар реттеліп орналасқан тилакоидтар байламына ұқсас. Гуттация – гуттация. Өсімдік жапырақтарының лептесікларынан судың тамшы ретінде бөлінуі. Далалық су сыйымдылығы – полевая влагоемкость. Қаныққан және оңай жылжитын гравитациялық сумен ылғалданғаннан кейінгі топырақтағы табиғи судың мөлшері. Деплазмолиз – плазмолизге кері процесс, яғни плазмолизделінген протоплазманың суды сіңіріп ісінуі нәтижесінде қайта қалпына келуі. Диссимиляция – диссимиляция. Тірі ұлпаларда органикалық заттардың ыдырап, энергияның бөлінуі. Жартылай өткізгіш қабық – полупроницаемая оболочка. Суды (еріткіш) оңай өткізетін және ондағы еріген заттарды өткізбейтін қабық. Жартылай өткізгіш мембрана – полупроницаемая мембрана. Өзінен, әдетте тек еріткіш молекулалары ғана өте алатын мембрана. Жарық сүйгіш өсімдіктер – светолюбивые растения. Тек күшті жарықта ғана қалыпты өсіп- өнетін өсімдіктер. Жарықтық тыныс алу – фотодыхание. Хлоропластарда жарық ырығымен гликоль қышқылы пайда болып, оның пероксисомаларда одан әрі СО2 дейін тотығуы. Жылжығыш иондар – подвижные ионы. Қатты денелердегі иондардың ерітіндегі өзіндей иондарға алмаса алуы. Каротиноидтар – каротиноиды. Суда ерімейтін сары және қызғылт сары пигменттер тобы. Каротиноидтарға каротин және химиялық тегі жағынан соған жақын ксантофилл, ликопин, фукоскантин және т.б. пигменттер жатады. Күзде жапырақтардың сарғаюы, сондай-ақ гүл, жеміс түстері де осы пигменттердің болуына байланысты. Кернелу – тургор. Клетка қабығы мен ішкі бөлімдерінің өзара қысымдары нәтижесінде өсімдік клеткалары, ұлпалардың және мүшелердің кернелген күйі. Клетка органоидтары – клеточные органоиды. Клеткалардың өсіп өнуіне үздіксіздігімен сипатталатын, цитоплазманың морфологиялық және физиологиялық дербестелген құрылыстық бөліктері. Негізгі органоидтарға пластидтер, митохондриялар, лизосомалар, эндоплазмалы тор, Гольджи аппараты, рибосомдар жатады. Клетканың онтогенезі – онтогенез клетки. Аналық клетканың бөлінуінен пайда болған клетканың қайтадан бөлінуіне дейінгі кезең. Клетканың сорғыштық күші – сосущая сила клетки. Белгілі мөлшерде суы бар жағдайда клетканың осмостық потенциалы (Р) мен клетка қабығының қарсы қысымы – тургор (Т) арасындағы айырмашылықты көрсететін шама. Ол мына тендеумен белгіленеді. S=P-T. Сонымен клетканың сорғыштық күші дегеніміз, оның сыртқы ортадан ылғалды өзіне сіңіре алу мүмкіншілігі. Клетканың тыныс алуы – Дыхание клетки. Оттегінің қатысуымен (тотығу) органикалық заттардың ыдырап, химиялық активті метаболиттердің түзілуі және энергияның босап шығуы. Компенсациялық нүкте – компенсационная точка. Сыртқы жағдайлардың (жарық, температура т.б.) белгілі деңгейдегі кезінде фотосинтез бен тыныс алу процестерінің бір-біріне теңесуі. Кребс циклі (трикарбон қышқылдар циклі) – цикл Кребса (цикл трикарбоновых кислот). Кристалар – кристы. Митохондрияның ішіне қарай созылып шығатын түтікше немесе табақша қабаттары. Ксантофилл – ксантофилл. Каротиноидтарға жататын (С40Н56О2), спиртте ерімейтін, каротинмен бірге хлоропластарда және хромопластарда болатын сары пигмент. Ксероморфизм – ксероморфизм. Өсімдіктерде қуаңшылыкка бейімделу нәтижесінде пайда болатын морфологиялық, анатомиялық белгілердің жиынтығы. Ксерофиттер – ксерофиты. Құрғақшылық аймақтарға бейімделген өсімдіктер. Күлділік – зольность. Құрғақ органикалық заттағы күлдің процентпен есептелген мөлшері. Қайта пайдалану – реутилизация. Өсімдіктердің бір затты немесе элементті қайтадан пайдалануы. Қалдықты су тапшылығы – остаточный водный дефицит. Өсімдік күндіз суды көп буландырып, ал түнде оның орнын толтыра алмай, солған күйде қалып қоюы. Қарашіріктену – гумификация. Органикалық қалдықтардың ыдырау өнімдерінің қарашірікті күрделі қосындыларға айналуы. Қоректенудің автотрофты жолы – автотрофный способ питания. Энергияның (күн немесе химиялық) жәрдемімен анорганикалық қосындылардан органикалық заттардың тұзілуі. Қоректік элементтердің сіңу тиімділігі – эффективность погло-щения питательных элементов. Өсімдіктер сіңірген қоректік элементтердің топырақтағы сол элементтердің мөлшеріне қатынасы. Қуаншылык, құрғақшылық – засуха. Қуаңшылыққа төзімді өсімдіктер – засухоустойчивые растения. Құрылыстық су – конституционная вода. Клеткадағы химиялық байланысқан су. Қышқылшыл өсімдіктер – кальциефобы. Қышқыл және бейтарап топырақтарда жақсы өсіп, әкке бай топырақтарда нашар өсетін өсімдіктер. Лейкопластар – лейкопласты. Пластидтердің бояусыз, дөңгелек немесе ұршық тәріздес бір түрі. Лизосомалар – лизосомы. Клетка ішіндегі ыдыратқыш ферменттері көп органоидтар. Лютеин – лютеин. Ксантофиллдердің бір түрі. (3-каротин және хлорофиллдің тұрақты серігі. Спектірлік қасиеті жағынан – каротинге жақын. Макросомалар – макросомы. Протоплазмадағы химиялық жағынын алуан түрлі микросомдарға қарағанда ірірек денешіктер. Макроэргиялық байланыстар – макроэргические связи. Тірі организмдердің құрамындағы қосындыларда болатын, энергияның жоғарылығымен ерекшеленетін байланыстар. Мезофилл – мезофилл. Жапырақтың хлорофилді клеткаларының негізгі тобы. Мезофиттер – мезофиты. Қоңыржай климатты аймақтарда өсетін өсімдіктер. Қазіргі мәдени өсімдіктердің бәрі осы топқа жатады. Мембрана – мембрана. 1) Іріктеп өткізетін қасиеті бар цитоплаз-маның аралық құрылымы (плазмалемма, тонопласт, клетка оганеллаларының мембраналары); 2) Кейбір балдырлардың қабығы. Метаболизм – метаболизм. Организмдегі зат алмасу процесі. Ассимиляция және диссмиляция процестерінің жиынтығы. Метаболиттер – метаболиты. Организмде зат алмасу нәтижесінде пайда болатын заттар. Сонымен бірге организм құрамына енетін және алмасу процестеріне қатысатын барлық заттарды метаболиттер деп атайды. Микротрофия – микротрофия. Өсімдіктердің тамырындағы микроорганизмдердің көмегімен қоректенуі. Минералды заттар айналымы – круговорот минеральных веществ. Тірі организм, атмосфера, гидросфера және литосфера арасындағы минералды заттардың өзара алмасуы. Минералдық қоректенуі – минеральное питание. Макро- және микроэлементтердің минералдық қосындыларының өсімдіктер денесіне тамыр жүйесі арқылы сіңіп, игеріліп (ассимиляция) және жерүстілік органдарда жылжып өзгерістерге түсуі. Минимум (ең аз) заңы – закон минимума. Егін шаруашылығында тыңайтқыштарды пайдалануға байланысты, ең бірінші Либих жасаған заң. Митохондриялар – митохондрии. Клеткада энергияның пайда болуын, жиналуын және таралуын қамтамасыз ететін органоидтар. Нақтылы фотосинтез – истинный фотосинтез. Жылдамдығы тыныс алуға пайдаланылған органикалық затты қоса есептегенде анықталатын фотосинтез. Негізгі ұлпа – основная ткань. Жамылғы және өткізгіш ұлпалардың аралығындағы клеткалар жиынтығы. Нейтрофильді өсімдіктер – нейтрофильные растения. Өніп-өсуі үшін бейтарап ортаны қалайтын өсімдіктер. Нитрофильды өсімдіктер – нитрофильные растения. Азот қосындыларына, негізінен азот қышқылы, аммоний тұздарына бай топырақтарда жақсы өсетін өсімдіктер. Нитрофобты өсімдіктер – нитрофобные растения. Азоты мол топырақтарды қажет етпейтін өсімдіктер. Нуклеоплазма – нуклеоплазма. 1) Ядроның хроматинмен ядрошық-тан басқа негізгі сұйық бөлігі. 2) Бактериялар және көк-жасыл балдырлар клеткасының ядро баламасы орналасқан бөлігі. Онтогенез – организмнің ұрықтанудан пайда болған кезеңінен оның тіршілігінің соңына дейінгі жеке даму кезеңі. Органогендер – органогены. Протоплазманың құрамына көп мөлшерде енетін және организмдер тіршілігінде негізгі орын алатын химиялық элементтер. Осмос – осмос. Су молекулаларының жартылай өткізгіш мембраналар арқылы қанықпаған ерітіндіден қаныққан ерітіндіге қарай өтуі. Осмостық реттелуі – осморегуляция. Сыртқы ортаның әсеріне байланысты өсімдіктер клеткасында осмостық қысымның ұлғайып (анатоноз) немесе бәсеңдеуі (катоноз). Осмостық потенциал – осмотический потенциал. Белгілі ерітіндінің жартылай өткізгіш тосқауыл арқылы таза еріткішпен жанасып, осмос заңдылықтары негізінде оны өзіне сіңіре бастап, көлемі үлғайғандықтан тигізетін қысым шамасы. Өсімдік патогені – фитопатоген. Өсімдіктерде ауру туғызатын кез-келген жағдай, бірақ, әдетте тірі организм. Өсімдіктердің жылауы – плач растений. Сабақ жарақаттанғанда немесе кесілген тамыр қысымының ықпалына байланысты су ерітіндісінің ("жылау" немесе пасока) бөлінуі. Өсімдіктердің қоректенуі – питание растений. Өсімдіктердің қоректік заттарды сіңіріп игеруі. Өсімдіктердің қысқа төзімділігі – зимостойкость растений. Өсімдіктердің су балансы – водный баланс растений. Өсімдіктердің сіңірген суы мен сол уақыт ішінде шығындалған су мөлшерінің сәйкестілігі. Өсімдіктердің су тапшылығы – водный дефицит растений. Өсімдіктегі судың қабылдануы мен шығындалуы ара қатынасының өзгеруі. Судың булану жылдамдығы сіңірілу жылдамдығынан артық болған жағдайда байқалады. Өсімдіктердің суыққа (салқынға) төзімділігі – холодостойкость растений. Өсімдіктердің төменгі жағымды (+) температураға (1-10°С) төзімділігі. Өсімдіктердің тұзға төзімділігі – солеустойчивость растений. Топырақтың немесе сулы ортаның өртүрлі иондармен тұздану жағдайында өніп-өсуге қабілетті өсімдіктер. Өсімдікердің шынығуы – закаливание растений. Өсімдіктердің қолайсыз жағдайларға – аязға, суыққа, қуаңшылыққа, тұздануға т.б. төзімділігін арттыру. Өсімдік көнбістігі – выносливость растений. Өсімдіктердің қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына төзіп, көндігуі. Өсімдіктің үсуі – вымерзание растений. Төмен температура әсерінен клеткаларында мұз пайда болып, клеткада судың кемуінен өсімдіктердің тіршілігін жоюы. Оксилофиттер – оксилофиты. Қышқыл топырақтарда өніп-өсетін өсімдіктер. Олеопластар – олеопласты. Ішінде май тәріздес заттар жиналатын лейкопластардың бір түрі. Олиготрофты өсімдіктер – олиготрофные растения. Құнарсыз минералды топырақтарда өсетін өсімдіктер. Өткізгіш клеткалар – передаточные клетки. Клетканың сыртқы мембранасының (плазмалемманың) жалпы ауданын көбейтетін, қабығында көптеген өскіншектері бар паренхималық клеткалар. Еріген заттарды көрші клеткаларға тиімді тасымалдауға қажет. Паренхималық клеткалар – паренхимные клетки. Пішіні жағынан шарға, текшеге немесе қысқа қалпақшаға ұқсас, яғни ұзындығы енінен әлдеқайда көбірек, целлюлозалы қабықтары жұқа клеткалар. Пасока – пасока. Тірі өсімдіктердегі тамыр қысымының күшіне байланысты кесілген сабақтан немесе тамырдан бөлініп шығатын сұйықтық. Периблема – периблема. Тамырдың өсу ұшындағы алғашқы тұзуші ұлпаның паренхималық клеткаларының бір немесе бірнеше қабаттары. Пигменттер – пигменты. Көзге көрінетін сәулелерді талғап сіңіретін табиғи заттар. Плазмалемма – плазмалемма. Цитоплазма мен клетка қабығының арасындағы мембраналық қабат. Оған клетка мембраналарының барлық қасиеттері, соның ішінде жартлай өткізгіштігі де тән. Плазмалық мембрана – плазматическая мембрана. Цитоплаз-маның сыртқы қабаты. Плазмолиз – плазмолиз. Қанттар, тұздар, глицерин және басқа осмостық қасиеті мол заттардың гипертониялық ерітінділерінің әсерінен тірі өсімдік протопластының көлемі кішірейіп, соңынан қабықтан ажырауы. Пластидтер – пластиды. Автотрофты өсімдіктер клеткаларының цитоплазмасындағы органикалық заттардың құралуын жүзеге асыратын боялған немесе түссіз органоидтар. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктерде пластидтердің үш тобы кездеседі: Хлоропластар (жасыл пластидтер); лейкопластар (түссіз) және хромопластар (сарғыш немесе қызыл түсті). Пластоцианин – пластоцианин. Хлопластардағы электрондар тасымалдаушы, төмен молекулалы, құрамында Сu бар белок – гликопротеид. Полисома – полисома. Информациялық РНҚ молекуласымен біріккен және белок синтезін жүзеге асыратын рибосомдар жиынтығы. Протоплазма – протоплазма. Клетканың цитоплазмадан және кариоплазмадан құралған, тіршілік әрекеттерінің физикалық негіз және бастамасы болып есептелетін негізгі бөлігінің тірі заты. Протоплазманың қозғалуы – движение протоплазмы. Төменгі сатыдағы бір клеткалы өсімдіктерде амебаша және зат алмасулық қозғалыстар болады. Қатты қабығы бар клеткалы өсімдіктерде айналып, ауысып және жәй ағып қозғалулар байқалады. Рибосомалар – рибосомы. Әдетте эндоплазмалық тордың мембраналарында орналасқан, диаметрі 15-30 нм, сфера немесе саңырауқұлақ тәріздес субмикроскоптық бөлшектер. Ерекше РНҚ және белогы бар. Ризодерма – ризодерма. Тамыр жүйесінің ең сыртқы ұлпасы. Ризосфера – ризосфера. Тамырға тікелей жанасқан топырақ бөлігі. Ризосфералық флора – ризосферная флора. Тамыр аймағындағы топырақта тіршілік ететін бактериялар, актиномицеттер, саңырауқұлақтар және балдырлар. Созылу кезеңі – фаза растяжения. Клетканың қарқынды өсу кезеңі. Вакуольге судың көп енуіне байланысты клетка көлемі ұлғайып, клетка қабығы созылады. Сорушы клеткалар – всасывающие клетки. Суды және онда еріген қоректік заттарды сіңіретін тамыр түкшелерінің клеткалары. Спиртік ашу – спиртовое брожение. Ашытқының (дрожжи) және кейбір микоорганизмдердің әсерінен көмірсулардың этил спиртіне және көмірқышқыл газына ыдырауы. Су сақтағыш паренхима – водоносная паренхима. Құрғақшылық жерлерді мекендейтін (дала, шөлдала) өсімдіктерге тән ерекше ұлпа. Су фотолизі – фотолиз воды. Су молекуласының фотосинтез процесінде ыдырауы. Осының нәтижесінде жарықта өсімдіктерден бөлінетін оттегі пайда болады. Суық ұру, үсіну, үсу – заморзки. Көктемде, кейде жазда, қоңыр күзде ауа температурасының күрт өзгеріп, салқындауынан топырақ бетінің тоңазып, өсімдіктердің үсінуі. Сіңіруші парехима – поглощающая паренхима. Тамырдың сіңіргіш бөлігінде орналасқан паренхима. Талғамалы өткізгіштік – избирательная проницаемость. Биоло-гиялык мембраналардың өзі арқылы біраз заттарды өткізіп басқа заттарды өткізбеушілік қабілеті. Тамыр қысымы – корневое давление. Тамыр жүйесінің сіңіргіштік қасиетіне байланысты судың сабақ арқылы өсімдік бойымен жоғары көтерілуі. Гуттация және "жылау" (плач) құбылыстарынан байқауға болады. Тамырмен қоректену – корневое питание. Қоректік заттардың өсімдікке тамыр арқылы сінуі. Таңбаланған атом әдісі – метод меченых атомов. Элементтердің радиоактивті және тұрақты изотоптарын пайдаланып, олардың жылжуы, таралуы және өзгеруі аркылы организмдерді немесе организм топтарын зерттеу әдісі. Терең тыныштық – глубокий покой. Белгілі ішкі факторларға байланысты тұқымдардың немесе вегетативтік органдардың өнуге және өсуге уақытша қабілетсіздігі. Тилакоидтар – тилакоиды. Хлоропластардың тұйықталып тығыздалған мембраналық құрылымдары. Тонопласт – тонопласт. Құрылысы плазмалеммаға және эндоплазмалық тордың мембраналарына ұқсас, клетка вакуолін қоршаған мембрана. Топырақ ерітіндісі – почвенный раствор. Құрамында еріген күйде органикалық, минералдық заттары бар және газдары бар топырақтағы су. Топырақ-сіңіру жиынтығы – почвенно-поглащающий комп-лекс. Топырақтың қатты бөлігіндегі физикалық-химиялық сіңіру қабілеті бар минералдық, органикалық және органо-минералдық бөлшектердің жиынтығы. Топырақтың құнарлылығы – плодородие почвы. Топырақтьң толық ылғал сыйымдылығы – полная влагоемкость почвы. Барлық қуыстары, саңылаулары және қыл-түтіктері толық суланғандағы топырақ ылғалдылығы. Топырақтың ылғал сыйымдылығы – влагоемкость почвы. Топырақтың су ұстағыштық қабілетін есептегендегі шама. Тотығу – окисление. Тотығатын зат (атом, ион) бір немесе бірнеше электрондарын жоғалтатын процесс. Мұнда элементтің оң валенттілігі жоғарылайды. Тотығып фосфорлану – окислительное фосфорилирование. Мито-хондриялардағы электрон тасымалдаушы тізбек арқылы электрондардың ауысуына байланысты АДФ-тың фосфорланып АТФ- қа айналуы. Транспирация – транспирация. Өсімдіктен тіршілік әрекеттеріне байланысты судың буланып бөлінуі. Суды буландыратын негізгі орган өсімдік жапырағы. Транспирация коэффициенті – коэффициент транспирации. Өсімдік денесіндегі 1 г құрғақ зат тұзілгенде жұмсалған судың граммен есептелген мөлшері. Транспирация өнімділігі – продуктивность транспирации. Өсімдіктің құрғақ салмағының буланған судың мөлшеріне қатынасына тең, транспирациялық коэффициентке кері шама. Транспирацияның жылдамдығы – интенсивность транспира-ции. Жапырақтың белгілі ауданынан немесе салмағынан белгілі уақыт ішінде буланатын судың мөлшері. Транспирацияның лептесіктік реттелуі – устьичная регуляция транспирации. Тұйықтаушы клеткалардың көлемдері өзгеруінен лептесік саңылауларының ашылып жабылуына байланысты транспирацияның өзгеруі. Тургорлық қысым – тургорное давление. Клетка қабығының ішкі жағына протоплазманың тигізетін қысымы. Тургорлык керілу – тургорное натяжение. Тургорлық қысымын теңестіретін, қабықтың протоплазмаға қарсы қысымы. Тургорлық созылу – тургорное растяжение. Тургорлық күйдегі клетканың созылуы. Тыныштық кезең – период покоя. Өсімдік тіршілігінде өсу процестері тоқтап, зат алмасу қарқыны өте төмендейтін кезең. Физиологиялық бейтарап тұздар – физиологические нейтральные соли. Құрамындағы катиондар мен аниондар өсімдікке бірдей жылдамдықпен сіңетін тұздар. Мысалы, аммоний нитраты. Физиологиялық сілтілі тұздар – физиологически щелочные соли. Құрамындағы аниондар өсімдікке тезірек және көбірек сіңгендіктен қалып қойған катиондар ортаны сілтілейтін тұздар. Физиологиялық қуаңшылық – физиологическая засуха. Топырақтағы ылғалдылық жеткілікті болса да өсімдікке судың сіңбеуі. Мұндай қуаңшылық температура төмендеген және топырақ аэрациясы нашарланған жағдайларда байқалады. Физиологиялық қышқыл тұздар – физиологически кислые соли. Құрамындағы катиондарды өсімдік тезірек және көбірек сіңіретіндіктен, қалып қойған аниондар ортаны қышқылдататын тұздар. Мысалы, аммоний хлориді немесе сульфаты, калий хлориді және сульфаты. Фикобилиндер – фикобилины. Қызыл және көк-жасыл балдырлардың пигменттері. Хромопротеидтер тобына жататын күрделі белоктар. Фотожүйе I – фотосистема I. Фотосинтездегі екі сатылы, қос квантты фотохимиялық процесті жүзеге асыратын жүйе. Құрамында хлорофилл а683, аздаған хлорофилл b, b700 пигменті және каротиноид пигменттері бар жүйе. Бұл фотожүйеде ферродоксин мен никотинамиддинуклеотид- фосфат (НАД-Ф) тотықсызданады. Фотожүйе II – фотосистема II. Фотосинтездегі екі сатылы, қос квантты фотохимиялық процесті жүзеге асыратын екінші жүйе. Бұның құрамында хлорофиллдің а678 түрі, хлорофилл b жене каротиноидтар бар. Бұл жүйеде судың фотосинтездік тотығу процессі өтеді (Хилл реакциясы). Фотосинтез коэффициенті – коэффициент фотосинтеза. Фото-синтез процесінде бөлінген оттегінің, сіңген көмір қышқыл газының көлеміне қатынасы (О2/СО2). Фотосинтездік фосфорлану – фотосинтетическая фосфорилиро-вание. Хлоропластардағы жарық энергиясының АТФ құрамындағы макроэргтік байланыс күйіне өтуі. Фотосинтездің жарық сатысы – световая стадия фотосинтеза. Фотосинтездің тек жарықта ғана өте алатын фотофизикалық және фотохимиялық бастапқы кезеңдері. Фотосинтездің қараңғылық сатысы – темновая фаза фотосинтеза. Фотосинтезге тән заттардың пайда болуына және көмірқышқыл газын қабылдағыштардың жаңғыруына әкеліп соғатын органикалық заттардың өзгеруінің ферменттік реакцияларының бір ізділігін қамтитын кезең. Жарықты қажет етпейді. Фотосинтездің қарқындылығы – интенсивность фотосинтеза. Жапырақтың 1 дм2 ауданына бір сағат ішінде сіңірілген көмірқышкыл газының миллиграммен белгіленген мөлшері. Фотосинтездің нәтижелік (тиімділік) коэффициенті – коэффи-циент эффективности фотосинтеза. Фотосинтез процесінде игерілген көмір қышқыл газының өсімдікте органикалық зат құралуға нәтижелі жұмсалуы. Фотосинтездің өнімділігі – продуктивность фотосинтеза. Өсімдіктің барлық денесінде пайда болған зат салмағының (граммен) жапырақ ауданына қатынасы. Хемосинтез – хемосинтез. Микроорганизмдердің тіршілік әрекетте-рінде жүзеге асатын, аммиак, күкіртті сутегінің және т.б. заттардың тотығуынан шыққан энергияны пайдалануға байланысты көмір қышқыл газынан органикалық заттар пайда болатын процесс. Хлоропластар – хлоропласты. Фотосинтез процесін жүзеге асыратын, клеткадағы пластидтер. Өсімдіктердің жасыл түсі оларда хлорофилдердің (а, b) болуына байланысты. Хлорофилдер – хлорофиллы. Хлоропластарда болатын жасыл пигменттер. Хромопластар – хромопласты. Түрлі-түсті бояулармен (каротинод-тармен) сары, қызғылт-сары, қызыл, кейде қызыл-қоңыр түске боялған өсімдіктер клеткасындағы пластидтердің бір түрі. Хромосомалар – хромосомы. Организмде тұқым қуалайтын ақпарат (информация) жазылған, құрамы ДНҚ мен белоктардан (гистондар, т.б.) тұратын, ядроның құрамды бөлігі. Әр хромосома бір- біріне ұқсас екі хромотидтен тұрады. Мейоз нәтижесінде тұзілген жыныс клеткаларында екі хромосоманың тек біреуі ғана болады. Цитоплазма – цитоплазма. Клетка протоплазмасының биомем-бранамен шектелген ядросыз бөлігі. Цитоплазма, негізгі бөлігі әр түрлі органикалық заттармен (липидтер, нуклеин қышқылдары, т.б.) байланысқан белоктардан тұратын, күрделі коллоидтік жүйе. Цитоплазманың құрамында минералдық тұздар мен су (шамамен 70-80%) бар. Цитоплазмада, міндетті түрде, негізгі тіршілік қызметтерін атқаратын құрылысты бөліктер – органоидтар (митохондриялар, эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, рибосомдар, лизосомдар), сондай-ақ уақытша бөліктер (крахмал, липидтер, белоктар, кейбір тұз кристалдары) орналаскан. Шыдамдылық – толерантность. Тірі организмдердің сыртқы орта жағдайларының – жоғарғы температураға, тұздардың көп мөлшерінің әсеріне төзімділігі. Эндоплазма – эндоплазма. Ішінде органоидтар және әр түрлі түйіртпек кіріспелер орналасқан клетканың ішкі қабаты. Эндоплазмалық ретикулум – эндоплазматический ретикулум. Клетка ішінде және клетка аралықтарында метаболиттерді тасымалдаушы қызметін атқаратын, цитоплазмада салаланып өзара байланысқан мембраналық арықшалар, цистерна және жолақшалар сияқты субмикроскопиялық органоид. Эндоплазманың кейбір бөліктерінде рибосомалар орналасып, белок синтезін жүргізеді. Ядро – ядро. Көп клеткалы және бір клеткалы организмдердің кез-келген тірі клеткасындағы негізгі құрамдық бөлшегі. Ядро қабығы – ядерная оболочка. Ядроны цитоплазмадан бөліп тұратын қос қабатты мембрана. Ядро сөлі – ядерный сок. Ядроның нашар боялатын, қоймалжың, сұйық бөлігі. Құрамында су, белоктар, көмірсулар, ферменттер, витаминдер, әр түрлі тұздар болады. 18. Әдебиеттер тізімі Негізгі: 1. Калекенұлы Ж., Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, 2004, -456 б. 2. Сағатов Қ.С. Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, «Ғылым», -2002.-316 б. 3. Полевой В.В. Физиология растений. М: «Высшая школа», 1989.-464 с. 4. В.В.Кузнецов., Г.А.Дмитриева Физиология растений М.: «Высшая школа». 2006.-742 с. 5. Медведев С.С. Физиология растений «Издательский дом Санкт-Питербургского Государственного университета». 200ң.-335 с. 6. Атабаева С. Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, «Ғылым», -2002.-316 б. Қосымша: 1. Ермаков И.П. Физиология растений. - Академия, -2005. -635 с. 2. Якушкина Н.И. Физиология растений Москва «Владос»-2005 . -463 с. 3. Лебедев С.И. Физиология растений. М., -1988. -544 с. 4. Гэлстон А., Девис П., Сэттер Р. Жизнь зеленого растения. М.,-1983. – 550 с. 5. Либберт Э. Физиология растений. М. Мир, 1976. -582 с. 6. Рубин Б.А. Курс физиологии растений. М., 1976. -577с. 7. Кретович В.Л. Биохимия растений., - М.: «Высшая школа», 1986,-203 с. 8. Уәлиханова Г.Ж. Өсімдіктер биотехнологиясы, Алматы, «Қазақ университеті» -2001, - 350 с. 9. Уәлиханова Г.Ж., Сәрсенбаев Б. Өсімдіктер физиологиясы бойынша студенттер білімін бақылауға арналған тесттер.-Алматы, «Қазақ университеті», 2001, -212 б. 10. Жолкевич В.Н., Гусев А.В., Капля А.В. и др. Водный обмен растений М.: Наука, 1989, -256 с. 11. Мокроносов А.Т., Гавриленко В.Ф. Фотосинтез. Физиолого-биохимические и экологические аспекты. МГУ, 1992, -89 с. 12. Мокроносов А.Т., Гавриленко В.Ф. Фотосинтез. физиолого-экологические и биохимические аспекты М.,1992 13. Шевелуха B.C. Рост растений и его регуляция в онтогенезе. М., Колос,-1992.-65 с. 14.Физиолого-биохимические механизмы повреждения и устойчивости растений, Новосибирск, 1981 .-69 с. 15. Иммунитет и покой растений, М.,1972. -150 с. 16. Физиология адаптации и интродукции растений. Наука, 1993.- 48 с. 17. Каржасова А.В. Өсімдіктер физиологисының эволюциясы. Алматы., 1997.- 80 с. 18. Генкель П.А. Физиология жаро- и засухоустойчивости растений. - М., 1982. 19. Гринева Г.М. Регуляция метаболизма у растений при недостатке кислорода. - М, 1975. 20. Жолкевич В.Н. Энергетика дыхания растений в условиях водного дефицита. - М., 1975 . 21. Илькун Г.М. Газоустойчивость растений. Вопросы экологии и физиологии. - Киев, 1971. 22. Строганов Б.П. Структура и функция клеток растений при засолении. - М.,1970. 23. Туманов И.И. Физиология закаливания и морозостойкость растений. - Л.: 1981. 24. Удовенко Г.Б. Механизмы адаптации растений к стрессам - М.1975. жүктеу/скачать 222.74 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|