Су ресурстарын кешенді пайдалану және қорғаудың бас схемасын бекіту туралы

10. Негізгі қорытындылар

Біргелкі қолайлы жағдайлар, көпшілік өзендердің жетерлік сулылығымен байланысты, бірақ қазіргі деңгейде су шаруашылықты сумен қамтамасыздандырудағы сұрақ мәселелерін күн тәртібінен алып тастамайды, бұл осы аумақтарға көрші елдерден келетін су ресурстарынан тәуелді болады.

Айту керек, қазіргі үлкен жұмыс, елді және өнеркәсіпті сумен қамтамасыздандыру жұмыстары республикада жасалсада, қалалардың және кенттердің сумен жабдықтауы әлі жеткіліксіз. Ауыл шаруашылықтада су пайдалану жағдайы бұдан жақсы емес, бірінші бұл суармалы егістікке қатысады.

Сумен қамтамасыз ету мәселелері қазіргі жағдайда, көбінесе бірнеше өзендердегі (Илек, Қара-Кенгир және т.б.) судың сапасының төмендігімен байланысты, қаржы-техникалық қиындықтар суармалы суға қызмет атқару үшін тарифтерді көтергендіктен туғанымен байланысты, тоғандардың, каналдардың, құбырлардың және т.б. техникалық жағдайының төмендігімен.

Келешекте экономика салаларын сумен қамтамасыздандыру 84% үстүртік өзендер суларымен, ал қалғаны – жер асты және шахталық-кенттік, теңіз, көл және тоспа сулармен жабылады. Үстүртік сулар республика аумақтарын сумен қамтамасыздандыруда судың тапшылығын немесе көпшілігін шешеді.

Экономика мен суды пайдаланушы салаларының халықты сумен қамтамасыз ету мәселесіндегі мәртебесінің тәртібін сақтай отырып орындалған су шаруашылығы теңгерімінің талдауы, болашақта суды пайдаланушыларды сумен қамтамасыз етуге қарағанда, экономика салаларын сумен қамтамасыз ету анағұрлым қолайлы болатынын көрсетті.

Экономика салаларының көбісі барлық аймақтарда сумен ішкі қорлар( Каспий теңізі және Қазақстан көлеміндегі бассейнаралық ағыс жіберумен қоса) мен тартылған ағыс (Еділ өзені) есебінен қамтамасыз етіледі.

Жүйелі суландыру үшін көлемі бойынша аздаған тапшылықтар (Сарысу, Торғай, Қобда өзендерінің, Қарасор көлінің және басқа бассейндерінде) су өте аз жылдары болып тұрады, осындай уақытта басқа аумақтардан азық-түлік жеткізілуі тиісті.

К.Сатпаев ат. каналдан Есіл өзенің жоғарғы жағына суды апару кешені бойынша суды апаруға мүмкінсіз болғанда Есіл өзен бассейнінде судың дефициты пайда болуы мүмкін, әсіресе 2025 жыл даму деңгейінен кейін Астана қаласын сумен қамтамасыздандыруында. Осы айтылып кеткен су дефициттерін жою және барлық Орталық Қазақстан аймағының экономика салаларының интенсивті даму үшін сонымен қатар республика астанасын су қорларымен қамтамасыз ету үшін «Астана» каналының құрлысы әзірленген.

Болашақта суды пайдаланушылардың талаптарын қанағаттандыруға қатысты қарасақ, онда Қазақстанның жекеленген аймақтарында су шаруашылығы кешендерін сумен қамтамасыз ету, кеме, энергетикалық, балық шаруашылығы, әсіресе аймақтардағы экологиялық тепе-теңдікті сақтап қалу талаптарын өтеуге байланысты мәселелер туындауы мүмкін.

Егер Жайық өзені бойынша Ресейден келетін ағыс және оның тармақтары болашақта «19.06.1996 ж. Урал өзенінің бассейні жөніндегі жұмыс тобының отырысының хаттамасында» көрсетілгендегіден аз болса, онда су аз жылдарында, әсіресе 75%-дан аса болса, ағыс тапшылығы пайда болады. Осының нәтижесінде әсіресе балық шаруашылығы зиян шегеді (Жайық өзенінің сағасындағы балықтың бағалы бекіре тұқымдас түрлерін қалпына келтіру). Бұдан басқа, Урал (Жайық) өзені бассейнінде Ресей жағы өзінің сулылық бойынша кез-келген жылдарда Кіші және Үлкен Өзен өзендерінің ағыстарын тең бөлу жөніндегі келісімшарттық міндеттемелерін орындауы тиіс, сол сияқты ҚР Батыс-Қазақстан облысына Волганың суы берілетін Саратов каналының жұмысының қысқаруына жол бермеу керек.

Егер Өзбекстан Сырдария өзенінің бассейнінде ЧАКИР суландыру аудандары мен бұрынғы «Аш дала» алабы немесе Шардара су қоймасынан жоғары су тоғандарын Сұлбаны әзірлеудегі ескерілген су тоғандарынан айтарлықтай көтерсе, онда ағыстың тапшылығы пайда болады. Бұл Сырдария бассейніндегі суландыру алаңдарының қысқаруына немесе аймақтағы кезеңдік экологиялық және балық шаруашылығы апаттарына алып келеді (Сырдария өзенінің атырауының, САТ-нің және т.б. құрғауы).

Шу, Талас өзендерінің бассейндерінде барлық суды тұтынушылар мен суды пайдаланушылар тек Қырғызстан 1983 жылғы «Шу, Талас өзендерінің ағыстарын бөлу туралы ережелерді» сақтаған жағдайда ғана сумен нормативті қамтамасыз етіледі.

Әсіресе, су шаруашылық кешендерін сумен қамтамасыз ету және Қытайдағы Іле және Ертіс өзендерінің суларының айырығының өсуіне байланысты экологиялық тепе-теңдікті сақтауда үлкен тәуекел тууы мүмкін.

Орындалған есептердің нәтижесінде анықталғандай, ҚР аймағындағы Іле өзенінің бассейнінде суды сақтау технологияларын енгізу Балқаш көлін толтыруға арналған су қорларының кейбір қорын қамтамасыз етеді. Алайда бұл іс-шаралар Балқаш көлінің деңгейін 341,0 м БС және Балқаш қаласының ауданындағы минералдау деңгейін 2 г/л –лен төмен емес деңгейде ұстап тұру үшін жеткіліксіз болды. Суы аз фаза болған кезде көлдердің кебуі мен тұздану үрдістері күшейеді. Егер ҚХР су тоғандары айтарлықтай 5 км³-тан асса, ал бассейндегі тау мұздануының деградациясы тоқтаса, онда Арал сценариі бойынша жағдайдың дамуы және көлдің деңгейінің шұғыл төмендеуіне алып келетін, одан да көбірек ағыс тапшылығы болады. Бұл да аса маңызды, өйткені ағыстың тапшылығы көлдің батыс бөлігінің минералдануының айтарлықтай өсуіне алып келеді. Бұл көлдің Балқаш қаласын және оның кәсіпорындарын сумен қамтамасыз ету үшін пайдаланылуын қиындатып жібереді.

ҚХР жағымен осындай су алымдар кезіндегі Қара Ертіс өзен ағысының қысқаруы салдар келесі жағдайлар туындау мүмкін:

• 
  Зайсан көлінің деңгейінің төмендеуі;
  
• 
  реттегіш сыйымдылығының төмендеуімен Бұқтырма су қоймасы және Зайсан көлінің бөлінуі ;
  
• 
  ҚР–ғы Ертіс суының минирализациясының артуы;
  
• 
  алқапты суландыруы және бассейндегі экологиялық жағдайлар, балық шарушылығының құдырауы;
  
• 
  балық түсімінің азайюы;
  
• 
  Ертіс каскадындығы ГЭС-де электрэнергияның өндіруінің төмендеу;
  
• 
  РФ Омск облысында (Өскемен қаласынан төмен) және ҚР аумағында Ертіс өзенінде кеме жүзгенге қолайсыз болуы немесе толық бұл саланың толық тоқтап қалуы.
  

- Зайсан көлі деңгейінің түсуі, Бұхтарма су қоймасы мен Зайсан көлін реттейтін сыйымның төмендеуі;

- Қазақстандағы Ертіс суы минералдануының жоғарылауы;

- бассейндегі балық шаруашылығы, экологиялық жағдайлардың нашарлауы және алқаптың суландырылуы;

- ұсталған балықтың түсуі;

- ГЭС Ертіс каскадындағы электроэнергия шығарылуының едәуір төмендеуі;

- Қазақстан және РФ Омск облысы аумағында Ертіс бойынша кеме қатынасы. Кеме қатынасын бұрынғы деңгейде ұстап тұру кезінде суы аз кезеңдерде ҚР экономика салаларын дамыту үшін судың тапшылығы пайда болады.

Егер көрші елдес мемлекеттер арасындағы су бөлу келісімдерді жоғары деңгейде орындалу жүзеге аспаса, су қорлардың жітеспеушілігінің нәтижісінде РҚ экологиялық тұрақтылығына, экономика дамуына 2016 – 2020 жылдарына таман қауіп-қатер туындайды.

Олай болмаған кезде қазақстандық ғалымдар мен тәжірибеші-мамандардың (су жолшылары, гидрометеорологтар және басқалары) ұсынатын түбегейлі шараларды іске асыруы қажет болады. Оларға мыналар жатады:

• 
  Жайық өзенінің бассейні бойынша – РФ-нан Еділ өзенінің ағынының ауыстырылуы.
  
• 
  Сырдария өзені бойынша – РФ-нан Сібір суларының ауыстырылуы.
  
• 
  Балқаш көлінің бассейні бойынша – Батыс Балқашты сақтау үшін Ұзын-Арал бұғазында реттелетін су ауыстыру мен бөгет салу, шығыс өзендері бөлігінің Іле өзенінің бассейніне ауыстырылуы.
  
• 
  Ертіс өзені бассейні бойынша – қазақстандық аумақта су резервтерін іздестіру (ағынды қосымша реттеу: Шүлбі су қоймасының, Оба өзеніндегі су қоймасының 2 кезегін салу және ағынын Ертіске дейін жеткізбейтін шағын өзендердің ағынын реттеу; Қазақстан аумағының Қара Ертіс өзенінен құйылатын Алқабек өзенінен Қара-Қаба, Ақ-Қаба және Белезек өзендерінің ағынын ауыстыру) және суды Қазақстанға оның шекарасынан тыс, мысалы РФ-нен ауыстыруы.
  

Ағынды көп жылдар реттеуімен II кезектегі Шүлбі су қоймасын қолданысқа енгізу мүмкіндігінің болмаған кезінде, Қазақстан Республикасының экономика салаларының дамыуына қатер туады, себебі суды тұтыну көлемін едәуір қысқарту керек, ал салаларды қазіргі деңгейде қою керек. Осыған байланысты 75% және 95% ден 50% және 72% тиісінше қамтамасыз етуімен қысқарту жолымен энергетикасы бар су көлігі және көктемгі ирригациялық арнайы бірреттік су жіберу арасындағы ағын тапшылығын үлестіруді ұсынуға болады.

Суы аз жылдар мен кезеңдерге тапшылықпен қатар, Ертіс, Есіл, Тобыл өзендері бойынша көктемгі мезгілде РФ-на ауыстырылатын еркін ағынның орны болады, әсіресе суы көп жылдарда елеулі көлемде. ҚР-да бұл реттелмейтін ағын белгілі бір жағдайларда РФ-дағы тапшылықты жою үшін қолданылуы мүмкін (мысалы, РФ су қоймаларының құрылыстары).

Бедердің төмендетілген бөліктерінде ағыстың сенімді дәлелділігі үшін, өздігінен тасу кезінде, қалыпты және басқа да ағыс кезінде Іле, Сырдария және т.б. өзендердің атыраулары мен арналық балансын, балансты құрайтын заттық өлшемдерімен зерттеу, негізгі өзендердің гидравликалық үлгісін құру қажет. Бұл сұрақпен өзендердің сағасында басты көбінесе өзендердің балықшаруашылық өндірісін және экологиялық тепе теңдікті сақтаудағы қажетті судың көлемін ұстап тұрудағы мәселелермен тығыз байланысты. Бұл зерттеулер мақсатқа лайықтылығын және шаруашылықта пайдаланудағы техникалық мүмкіндіктерін көрсетуі тиіс.

Ұсынылған шаралар мынадай жағдайларда іске асырыла алады:

• 
  өзендердің сағаларында қосымша гидробекеттердің, арналарға су іріктеуді қадағалау пункттерінің және коллекторлық тордан тастаудың ашылуы;
  
• 
  жер асты суларын қадағалайтын ұйымдарға ұңғыманың режимдік торларын ашу және жер асты мен жер үсті суларының өзара байланысын зерттеу;
  
• 
  ағымның шығындары аумағында біруақыттағы ағымның айырылуы (келу уақытын есепке ала отырып), тасталудың ағымында және суалғылардағы жармалардағы өзен ағысының учаскенің басындағы аяғындағы ағуын және т.б. өлшеу үшін тәжірибе учаскілерін ұйымдастыру;
  

Балқаш көлінің суын минералдау және судың деңгейін ұстап тұру түрлерінің бірі болып немесе Іле өзенінің ағымын төмендету деңгейін орташа 2,5 км³ дейін шекті төмендету. Өз кезегінде бұл дельтаның ылғалдылығы бойынша жағымсыз салдарына байланысты. Сондықтан арнайы зерттеуді қажет ететін дельтаның экожүйесін сақтау мәселелері қатар шешілуі тиіс.

Балқаш көлінің және басқа өзендер табиғи кешенін қолдау бойынша негізгі түрдегі шаралардың әр нұсқалары ғылыми зерттеуді негізді, бұл шаралардың техникалық жағын және оның мақсаттылық жағынан арнайы зерттеуді қажет етеді.

Соңғы жылдары көптеген өзен бассейндердің өзгерген ережелеріне байланысты, көптеген су қоймаларынның су қорларын қолдану ережелері ескірген. Су қорларын тиімді басқару үшін және құрылыстардың жұмыс кестесін реттеу үшін өзендердің жалпы балансына әсер ететін көптеген су қоймаларының Қолдану ережелері мен паспорттарын өзгерту қажеттілігі туындады.

Балқаш көлі, Кіші Арал көлдерінің су-тұзды баланстарын зерттеуді жалғастыру мақсатқа лайықтылық болып табылады.

ҚР аумағынан тыс су бекеттерінің тұрақсыздығын ескере отырып, климаттың ғаламдық өзгеруіне, ағымның өзгеруі мүмкіндігіне байланысты сушаруашылық баланстарын әр үш жыл сайын қайта қарау мен өңдеу қажеттілігі туындайды.

Мемлекет экономикасы болашақта тұрмыс және ауыз су қажеттіліктерін қанатандыратын, сондай - ақ өнеркәсіпте, ауыл шаруашылықта, энергетикада және рекрияциялық бағытта қолдануға арналған кепілді, тиісті сапалы су қорлар көлемінің көбеюі қажет етеді.

Осы жағдайды түзету үшін жалғыз тәсіл, қорлар мен тұтыну және су сапасын басқару арасындағы балансты дұрыс басқару.

Су шаруашылық бассейндер аумағында және жалпы республикада әлеуметтік – экономикалық және экологиялық жағдайын тұрақтандыру мақсатымен, тұрақты дамумен қамтамасыз ету ушін Сұлбамен нақты іс шаралар белгіленген. Олардың бағыты, жоспарланған жұмыстың құрамы нәтижесі 10.1. кестесінде бейнеленген.

10.1 Кесте