Қайта өркендеу дәуіріндегі зайырлы саяси ойлар

Макиавелли діни көзқарасқа қарсы болды. Шындықтың белгісі сенім емес, тәжірибе деп білді. Ол мемлекет деген атауды ғылымға, әдебиетке бірінші боп кіргізді. Мемлекетті билік жүргізуші мен оған бағыныштылардың қарым-катынасы деп ұқты. Ол республикалық мемлекетті, еркіндікті, тендікті қала-ды. Мемлекет ерікті болса ғана қуатты, абыройлы бола алады. Патша ракымсыз, сараң, опасыз, қаһар болмай, қайырымды, адал, қамкоршыл, мырза болуға тырысуы керек. Бірақ елдің бірлігі мен қол астындағы адамдардың берілгендігіне келгенде, Макиавелли әділдік пен адамгершілік емес, алға қойған саяси мақсат тұрғысынан карады. Ол мақсатқа жету үшін амал, айла-ның қай түрін болса да қолдануға кеңес берді. Мемлекеттің басын косып, жаңарту үшін сезге түсінбейтін кертартпалармен күресте жауыздық пен күшті пайдалануға болады. Қаталдық өзіңе бағыныштылардың пайдасы үшін бірақ рет қолданылуыкерек. Бірақ Макиавеллидің бұл ескертпесі коп жағдайда еске алынбай, "мақсат әдіс, тәсілді ақтайды" деген қағида кейін макиавеллизм деген атпен тарап кетті. Қайбір жауыз патшалар Макиавелли де каталдықты қолдаған деп, өздерінің кара ниеттерін ақтағылары келеді.

Пейн бірінші болып қоғам мен мемлекетті ажыратты. Мемлекетті қоғам тудырады. Үкіметтің мақсаты қауіпсіздік пен бостандықты қамтамасыз ету. Оның саяси мұраты жалпыға бірдей сайлау құқы, тең өкілдігі бар демократиялық республика.

Пейн соғысқа қарсы болды, бейбітшілікке шақырды. Бейбітшілікті сақтамайтын үкімет құлатылуы керек. Бірақ ол әділетті соғысты, азаттық үшін соғысты қолдады.

Т. Джефферсон мен Т. Пейннің қажырлы еңбегінің арқасында жазылып, 1776 жылы 4 шіддеде бекітілген Америка Құрама ШтаттарыныңТәуелсіздік Декларациясының негізгі кағидалары мынадай: барлық адамдардың жаратылысынан өмір сүруге, бостандықка, меншікке, бақытқа және қауіпсіздікке құқы бар; халық өкіметгің қайнар көзі және егемендік соған тән, үкімет халыктың қызметшісі; барлық мемлекеттік билік халықтың пайдасына жұмыс істеуі керек, егер олай болмаса, халық өзіне ұнамсыз үкіметті жоюға еркі бар; билік заң шығаратын, атқарушы және сот өкіметі болып бөлінуі керек және т.б.

XX ғасырда саяси ілімде өзіндік із қалдырған немістің көрнекті саясаттанушысы, фәлсафашы, тарихшы, әлеуметтанушысы Макс Вебер (1864—1920) болды. Ол өзінің зерттеу қызметінің приципі ретінде плюрализм идеясын негіздеді. Оның іздеген басты мәселелері қоғамның шаруашылық емірінің, әр түрлі әлеуметтік топтардың материалдық және идеологиялық мүдделері мен діни сананың араларыңда қандай байланыстар бар, соларды ашуға тырысты. Дінді капитализмді тудыратын белсенді күш ретінде санады.Вебер әлеуметтік құрылым мен таптық жанжалдарға елеулі көңіл бөлді. Бұл орайда Маркстің көзқарасына қарсы шығып, таптық ерекшеліктер мен жағдайлардың көп қырлы болатындығына баса назар аударды. Билікке қатынасына, мәртебесіндегі айырмашылықтарға және жекелеген топтардың абырой-атағына, діни және идеологиялық белгілеріне қарай бөлуді меншік қатынастарынан туатын өзгешеліктер сияқты маңызы бар деп есептеді. Саяси әлеуметтануда ол билеуші таптың әр түрлі топтарының мақсат, мүдделеріндегі айырмашылықтардан туатын дау-дамай, шиеленістерді талдауға үлкен мән берді. Өзі өмір сүрген кездегі мемлекеттің саяси өміріндегі негізгі дау-жанжалдың себебі саяси партиялар мен бюрократтық аппараттың арасындағы күрестен пайда болады деп ұқты. Ол социалистік қоғамдық қатынастардың жеңуіне сенбеді, оған бюрократияның өте мықтылығы туралы тезисті қарсы қойды. Болашақ қоғам жұмысшы табының диктатурасы емес, шенеуніктердің диктатурасы болады деді. Ол қазіргі әлеуметтанудың дамуына айтарлықтай ықпал етті.

Мәмілеге келу (консенсус) парадигмасының өкілдеріне М. Вебер, Дьюи, Э. Дюркгейм, Т. Парсонстар жатады. Олар саяси өмірдегі дау-жанжал, қайшылықтарды жоққа шығармай-ды. Алайда оларды мәмілеге келуден кейінгі екінші орынға қояды. Халықтың арман-аңсарының, негізгі әлеуметтік және мәдени құндылықтарының, бағдарларының бірлігі адамдар арасында туатын қайшылықтарды саналы түрде реттеп, шешуге,қоғамда тұрақгылық пен ынтымақтастықты орнатуға көмектеседі. Олар саяси мәселелерді шешуге күш қолдануға, қоғамның революциялық жолмен дамуына қарсы. Бұл бағытты ұста-нушылар орта топ санынын кебеюі арқасында Батыс елдерінде таптық қарсыласу жойылды дей келіп, оның қоғамдағы роліне үлкен үміт артады.

1.Антикалық дәуірдің саяси ілімі.

2.Христиандық саяси ілім

3.Орта ғасырлар мен қайта дәуірлеу кезеңдегі саяси ұғымдар.

4.Жаңа заманның көрнекті саяси ойшылдарының көзқарастары.

5.Қазақ ақын-жыраулары туындыларындағы саяси-әлеуметтік тұжырымдамалары.

1. 
   Н.Макиавеллидің саясаттанулық концепциясы.
   
2. 
   Саясаттану пәнінің парадигмалары.
   
3. 
   Т.Джефферсон Америка Құрама Штаттарының "Тәуелсіздік Декларациясы" туралы.
   

1. Бейсебаева С.Б. Саяси және құқықтық ілімдер тарихы. Шымкент : ОҚМУ, 2009.

2.Калиев С. Саяси билік. Астана. 2013ж.

3.Әбсаттаров Р. Саясаттану. Оқу құралы. Алматы. 2013ж.

4.Әбсаттаров Р. М. Дәкенов. Әлеуметтану. Оқулық. Алматы. 2007., 2011ж.

5.Алимов С.В. История правовых и политических учений : учебное пособие / С. В. Алимов. - Алматы : Бастау, 2010. - 296 с

1. Корганова С.С. История становления и развития политической мысли : учебно-методическое пособие для студ. всех спец. бакалавриата / С. С. Корганова. - Шымкент : ЮКГУ, 2011. - 80 с

2. Әлемдік саясаттану антологиясы: 10 томдық ҚР мәдениет және ақпарат мин.; Ақпарат және мұрағат комитеті. – Алматы: ЖШС «Қазақстан»баспа үйі.-2006. 3-ші том. – 480 бет. «Мәдени мұра»
3.Смелзер Н. Социология. М., 2000. Гл. 9.

4.Антология мировой политической мысли : Учеб.пособие:В 5т. - М. : Мысль. - 1997

Т.1 : Зарубежная политическая мысль:истоки и эволюция. - 832 с

10- тақырып.

Билік саяси феномен ретінде. Саясат субъектілері.
1.Билік ұғымы.

2.Саяси билік пен мемлекеттік биліктің ара-қатынасы

3.ҚР Мемлекеттік билігі
1.Билік ұғымы.

Билік проблемасы саясаттың негізгі проблемасы болып табылады. Әдеттегі сана деңгейіндегі және ғылыми әдебиетте “билік” ұғымы әртүрлі мағынада қолданылады. Билік құбылыс ретінде – бұл қайсыбір адамның билік ету қабілеті, құқығы мен мүмкіндігі, әралуан құралдардың құқықтың, беделдің, ерік-жігердің, мәжбүр етудің көмегімен адамдар тағдарына, мінез-құлқына немесе қызметіне шешуші әсер ету.

Биліктің жалпы белгілері. Биліктің қоғамдық сипаты – билік қатынастарының тараптары әманда сана мен ерік-жігерге ие болатын адамдар, олардың әлеуметтік топтары, ұйымдары болып табылады. Өзінің табиғаты жағынан билік бұл тамаша, ерік-жігерлі немесе сезімдік және өзге де көзқарас әрі осынысына қарай оның өзі қандай да бір әрекет жасай алмайды.

Биліктің авторитарлық сипаты - өзінің осы бағыныштылығын қамтамасыз етудің нысандары мен тәсілдеріне қарамастан, билік объектісі ерік-жігерінің оның субъектісі ерік-жігеріне бағыныштылығы. Өз кезегінде, бағынуға даярлығы бірқатар факторларға: билігін жүргізу объектісінің қасиеттеріне, оған қойылатын талаптар сипатына, жағдайына және т.т. байланысты болады.

Тарихи әмбебап сипаты. Билік адамзат қоғамының міндетті белгісі болып табылады. Қоғамның, мемлекеттің әлеуметтік-таптық болып бөлінуі пайда болғанға дейін ол қоғамдық сипат алды, яғни қоғамнан жоғары тұрған аппарат, ерекше күштеу мекемелері болмады. Қоғамның таптарға бөлінуімен және әлеуметтік институт ретінде мемлекеттің пайда болуымен қандастық туыстық қатынастар екінші кезекте тұрды да, ақсақалдар беделі орнына қоғамнан бөлінген және оның үстіне өктемдік еткен жария биліктің беделі пайда болды.

Биліктің анықтайтын элементтер:

1) билік қатынастарының кемінде екі әріптесінің болуы, мұндай әріптестер ретінде жекелеген дара адамдар, сондай-ақ адамдар тобы болуы мүмкін;

2) билікті жүзеге асыратын бұйрық, яғни оның кімдерге қатысты билігін жүзеге асыруына байланысты еркін білдіруі, сонымен бірге ол орындалмаған ретте қорқытып-үркіту әрекеттерін қолдануы;

3) билікті жүзеге асыратын бұйрықта білдірілген ерікке бағыну;

4) бұйрықтар беретін адамның бұған құқығы бар екенін, ал басқа адамның бұйрықтарға бағынуға міндетті екенін белгілейтін қоғамдық нормалар.

Биліктің жалпы белгілерін, анықтаушы элементтерін талдау мынадай түсіндірмеге саяды. Билік — жалпы мағынасында өзінің еркін жүзеге асыру, қандай да бір құралдардың: беделінің, құқығының, күш қолдану көмегімен қызметіне, мінез-құлқына белгілі бір ықпал ету қабілеті мен мүмкіндігі.

Биліктің тұжырымдамалары:

1) анықтаушы тұжырымдамалары, билікті субъектінің белгісі, анықтаушы қасиеті ретінде, әйтпесе және әншейін өздігінен жеткілікті "нәрсе" немесе "зат" ретінде түсіндіреді.

2) қатыстылық тұжырымдамалары, билікті қарапайым әрі күрделі қатынас деңгейлеріндегі әлеуметтік қатынас немесе өзара іс-қимыл ретінде сипаттайды.

Билікті пайымдау жөніндегі анықтаушы-елеулі көзқарастарды, өз кезегінде:

а) әлуетті ерік-жігерлі;

б) құрал-күш қолдану;

в) құрылымдық-қызметтік көзқарастар деп бөлуге болады. Әлуеттік — ерік-жігер тұжырымдамаларының негізінде қандай да бір саяси субектінің еркін күштеп таңу қабілеті немесе мүмкіндігі ретіндегі биліктің анықтамасы болады (Гегель, Маркс, Фихте, Вебер).

Биліктің құрал-күш қолдану тұжырымдамалары биліктің бірегей құбылысын нақты күш (яғни ерік-жігерді іске асыру құралы) ретінде (Ч. Мерриэм, Д. Кетлин) түсіндіреді.

Биліктің жүйелік және құрылымдық-қызметтік тұжырымдамалары (Т.Парсонс, Д. Истон, Г. Алмонд, М. Крозье) - билік ең алдымен әлеуметтік жүйенің ерекше ықпалдастық белгісі болып табылады, оның мақсаты биліктің тұтастығын, ортақ ұжымдық мақсаттарды жекелеген элементтер мүдделерімен үйлестіру, сондай-ақ азаматтардың келісімі мен көшбасшылығын заңды деп тану негізінде қоғамның көмекші жүйелерінің қызметтік өзара тәуелділігін қамтамасыз ету.

Қатыстылық тұжырымдамалары билікті "әлеуметтік қатынастар" санатының көмегімен түсіндіреді.

Мінез-құлық көзқарасы екі жеке-дара адам-актер мінез-құлықтары мен бірінің екіншісіне сәйкес ықпалдары арасындағы қарапайым қатынастарға өктемдік қарым-қатынас жасауының барлық саналуандығын белсендетеді. Билік екі мінез-құлық пен ықпалдардың қатынасына айналады, бұл жағдайда бір тарап өзінің шешімін екінші тарапқа телиді.

Интеракционистік теория — билік қатынасы адамдар арасындағы ресурстарды (П.Блау) алмасудың ерекше тәсілінің немесе ықпал ету аймағын бөлу кезінде акторлардың (Д. Ронг) рөлдерінің ауысуымен бір-біріне сәйкес емес әрекеттерінің, сондай-ақ материалдық, идеологаялық және басқа да ресурстарды бөлу, қайта бөлу (Р. Даревдорф, Л. Козер және басқалары) жөнінде тұрақты, түрде пайда болатын жанжалдарды реттеу арқылы қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтық жүйесіндегі негізгі "тұрақтандырғыш" рөлін атқарады, әлеуметтік тепе-тендік пен саяси келісім.

Биліктің құрылымы. Биліктің субъектісі, объектісі, құралы оның негізгі құрамдас бөліктері болып табылады, олар оның барлық элементтерін қозғалысқа келтіріп, субъекті мен объектінің өзара әрекетінің тетігімен және әдістерімен сипатталады.

Саяси билікгің субъектілері көп өлшемді болады. Биліктің бастау алатын субъектілері адамдар, әлеуметтік топтар, қосымша бастаулары — саяси ұйымдар, барлық биліктің қатынастарында әралуан қоғамдық топтар мен бүкіл халықтың тікелей өкілдері болатын ең жоғары деңгейдегі субъектілер — саяси бекзаттар мен көшбасшылар болып табылады.

Субъекті мен объекті шеткі қарама-қарсылықтарды, билік құрылымының перменді бастауларын сипатталды. Әрі адамдардың субъекгілер мен объектілер, бастықтар мен бағыныштылар болып бөлінуі көбінде салыстырмалы сипатта болады: бір жағдайда адам бастық, екінші бір жағдайда бағынышы болады. Билікке қатысты оның агенттерінің өзара іс-қимылы құралдардың немесе ресурстардың тұтас жиынтығымен жанама қатынаста болады және өкілдік ету процесін реттейтін арнайы институциялық тетік ауқымдарында жүзеге асырылады. Билікгің бұл құрамдас бөліктері дегеніміз не?

Билік ресурстары. Бұл терминнің өзі кең мағынада, сонымен бірге тар мағынада да қолданылады. Кең мағынада - биліктің ресурстары - жеке-дара адамның немесе топтың басқаларға ықпал ету үшін пайдаланатын барлық мүмкіндіктері. Tap мағынада - субъектінің мақсаттарына сәйкес биліктің объектісіне ықпалды қамтамасыз етуге пайдаланылатын құралдар. Ресурстар объекті үшін маңызды не құндылықтар (ақша, тұтыну заттары және т.т.), не адамның ішкі дүниесіне, дәлелдеуіне (теледидар, баспасөз және т.с.с.) әсер етуіне қабілетті құралдар, не адамды белгілі бір құндылықтардан айыруға көмектесе алатын (қару, тұтастай алғанда жазалау органдары) қару (құрал-сайман) болып табылады, олардың ең жоғары құндылығы әдетте өмір деп есептеледі.

Билік ресурстарын топтастыру. Билік ресурстарын әртүрлі негіздер бойынша: материалдық (әсер етуінің қаржылық тұтқалары) және материалдық емес (БАҚ көмегімен әсер ету), мәжбүрлеу (әкімшілік жазалау шаралары) мен кәміл көзін жеткізу, "күш қолдану" (әскери аппаратты пайдалана отырып) "күш қолдану" мен саяси (келіссөздер мен ымыраласулар арқылы қол жеткізу) және т.т. әдістеріне негізделген ресурстары деп айыруға болады.

Биліктің ерекше ресурсы адамның өзі — демографиялық ресурстар болып табылады. Адам — материалдық игіліктерді (экономикалық ресурстарды) жасаушы, білімдер мен хабарламаларды (мәдени — ақпарат ресурстарын) және т.т. алушы әрі таратушы. Жеке тұлға тек көптеген өлшемдердің біреуінде ғана биліктің ресурсы болады — ол басқаның еркін іске асыру құралы ретінде пайдаланылады. Тұтастай алғанда, адам — биліктің ресурсы ғана емес, сондай-ақ оның субъектісі мен объектісі де.

Биліктің заңдылығы мен жариялылығы

Жоғарыда аталған терминдердің ортақ мағынасы бар, ол "заң" дегенді білдіреді. Биліктің жариялылығы ұғымы биліктің заң тұрғысындағы нормативтік заңдастырылуы, оның құқықтық нормаларға сәйкес келуі. Биліктің заңдылығы — бұл билікке сенім білдіру және оны дұрыс деп тану (имандылық сипаттамасы). Биліктің заңдылығы адамдар, қоғам үшін оның нақты маңыздылығын, оның беделінің деңгейін көрсетеді. Осының бәрінен мынадай қорытынды шығады: биліктің жария және заңды болуы мүмкін, онда бұл мықты билік болады; билік жария болып, бірақ заңды болмауы мүмкін — онда бұл тұрақсыз билік болғаны. Кез келген билік жария да, заңды да болуға ұмтылады.

Билік заңдылығының түрлері

1) дәстүрлі билік заңдылығы - әдет-ғұрыптар, дағдылар мен газеттер беделіне, оларды сақтау үшін бағдарлануға негізделген. Дағдылар мен дәстүрлер реттеуші рөлін ғана атқарып қоймай, олар ұрпақтардың белгілі бір сабақтастығын, тарихи процестің толассыз жүруін қамтамасыз етеді. Дәстүрлі биліктің заңдылығы монархияға тән болады.

Ғылыми әдебиетте дәстүрлі биліктің бірнеше түрлерін айырады:

а) патриархалдық — рулық қатынастарға тән;

б) патримониалдық — билік жүргізушінің дәстүрлерден белгілі бір еркіндігі (армияға және әкімшілік аппаратына қажеттілік туындайды);

в) сұлтандық — патримониалдықтың бір түрі, Шығыс елдеріне тән болады;

2) харизматикалық билік заңдылығы — харизма грек сезінен аударғанда рақымшылық, құдай шапағаты, нұр жаутан деген мағынаны білдіреді — саяси қайраткердің айрықша қасиеттеріне деген соқыр сенімге негізделген. Мұндай қасиеттер данагөйлік, күнәсіздік, әулиелік, киелілік, ерлік және басқалары болып табылады. Харизматикалық билік, сөйтіп, қайдағы бір жоғары қадір-қасиеттерді және тіпті түсініксіз, ойдан шығарылған қасиеттерді өзіне қоса таңатын көшбасшының берілгендігіне негізделген билік болып табылады.

3) ұтымды-құқықтық заңдылық — демократийлық билікке тән болады.

Заңдылықтың бұл түрінің шыққан кезі көпшілік таныған ережелер бойынша, яғни адамдарды биліктер шешімдеріне бағынуға итермелейтін демократиялық рәсімдер негізінде қалыптасқан ұтымды ұғынылатын мүдде болып табылады. Әңгіме басшының жеке өзіне емес, керісінше заңдар ауқымында биліктің өкілдері әрекет ететін заңдарға бағынатын мемлекет туралы болып отыр.

Қоғамдағы билік іс жүзінде ол өмір сүретін барлық деңгейлерде: жоғары деңгейде (бүкіл қоғам), орта деңгейде (белгілі бір қауым) және шағын деңгейде (ұжым, шағын топ, отбасы) таратылады.

Билікті топтастыру

1. қызмет атқару саласы бойынша: саяси, идеологаялық, әлеуметтік, экономикалық, заңдық, зайырлы және рухани (діни) билік;

2. төтенше құзырларының көлемі бойынша: мемлекеттік, халықаралық, отбасылық билік және т.т;

3. билік объектісі бойынша: қоғамдық, таптық, партиялық. тікелей билік:

4. басқару режимі бойынша: тоталитарлық, жауыздық, төрешілдік, авторитарлық, демократиялық және басқа да билік;

5. әлеуметтік түрі бойынша: құлиеленушілік, феодалдық, буржуазиялық, социалистік билік және т.т.

6. ресурстар бойынша: экономикалық, әлеуметтік, рухани-хабарламалық, мәжбүрлеу (оны көбінде, мұның өзі онша-мұнша дәл келмесе де, осы сөздің тар мағынасында оны саяси билік деп атайды) және осы сөздің қең, өз мағынасында саяси билік.

"Саяси билік" және "мемлекеттік билік". "Саяси билік" және "мемлекеттік билік" ұғымдары барабар ма деген көптеген пікірлер бар: кез келген мемлекеттік билік дегеніміз саяси билік, бірақ кез келген саяси билік мемлекеттік билік емес.

Саяси билік адамдардың көптеген топтары арасындағы қатынастардың ерекше нысаны ретінде, сондай-ақ, саяси және құқықтық нормаларды білдірген өз еркін жүзеге асырудағы олардың нақты қабілеті ретінде түсіндірілуі мүмкін.

Саяси билік қайсыбір белгілермен сипатталады:

а) жариялылық - жалпыға ортақтық және өзгешеліксіз, әдетте, ол барлық азаматтарға арналады;

б) басқарудың мемлекеттік және мәжбүрлеу аппаратының бояуы;

в) істерге араласушылық — саяси биіктің барлық қоғамдық процестерге және қоғамның тіршілік қызметтерінің барлық салаларына араласушылығы;

г) бір орталықтылық - шешімдер қабылдаудың бірыңғай орталығының болуы;

д) ресурстардың саналуандығы — мұның биліктің басқа түрлерінен айырмашылығы болады, өйткені ол билік ресурстарының барлық түрлерін пайдаланады.

Саяси биліктін негізгі міндеттері:

а) қоғамды басқару стратегиясын жасау;

б) қоғам дамуының негізгі бағыттары бойынша нақты шеші-мдср әзірлеп, қабылдау;

в) қоғамдық процестерді жедел басқару мен реттеу;

г) қоғам дамуының тұрақтылығы мен бағытының аса маңызды өлшемдерін бақылау.

Саяси биліктің дамуындағы негізгі үрдістер:

а) билікті демократияландыру процесі (демократиялық нысандардың пайдасына авторитарлық және тоталитарлық билік нысандарынан бас тарту);

б) билікті интернационалдандыру, яғни нақты саяси билікке халықаралық проблемалар (ғаламдық проблемалар) әсерінің артуы, жекелеген елдердің заңнамалары;

в) саяси билікті бөлшектеу;

г) биліктің әртүрлі тармақтары арасында жанжалдардың өршуі;

д) билік аппараты төрешілдігінің жоғары қарқындары.

Биліктерді бөлу

Биліктерді бөлу - бұл саяси-құқықтық доктрина және сонымен бірге конституциялық принцип, ол демократиялық мемлекеттер мен жүйелерде билікті ұйымдастырудың негізі.

Биліктерді бөлу идеясы бұдан көп бұрын пайда болған. Алайда биліктерді бөлудің теориялық тұжырымдамасы Д.Локк пен Ш.Монтескьенің есімдерімен лайықты байланысты болды.
3.ҚР Мемлекеттік билігі

Қазіргі заманғы саяси болмыста билікті үш тармаққа бөледі: олар — заң шығарушы, атқарушы және сот биліктері.

Осы заманғы мемлекеттер тұрғысында биліктерді бөлу принципі әртүрлі саяси және әлеуметтік жағдайларда — президенттік республикада, парламенттік монархияда және республикаларда, басқарудың аралас нысаны бар елдерде, дамушы елдерде қолданыла отырып, өзінің әмбебаптығын дәлелдеді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бөлімі 3-бабының 4-тармағында былай делінген: "...Қазақстан Республикасында мемлекеттік билік... заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады".

Соңдықтан мемлекет билігінің бірыңғай тұтастығы ауқымында олардың әрқайсысы өздерінің өкілеттіктерін тиімді жүзеге асыру үшін биліктерді шектеу, жеке адамның, халықтың мүдделерін, соңдай-ақ қоғамның әлеуметтік озық ілгерілеуін қамтамасыз ету үшін олардың бірлігі де қажет.

Билік — бұл адамдарға берілетін нұсқауға және алда күтілетін тәсілге сәйкес іс-қимыл жасаған кезде шешімді күштеп міндеттеу және атқару немесе әсер ету қабілеті. Саясаттың пәні кез келген өкімет билігі емес, керісінше тек сөздің жария мағынасындағы билік қана болып табылады.

Саясат және мүдде. Саясаттануда саясатты мүдделер тұрғысынан қарап ұғыну бар. Мұндай көзқарасты жақтаушылар саяси процестер мен құбылыстардың жасалуының алғашқы тетігі ретінде адамдардың топтық қажеттері мен осының негізінде пайда болатын әлеуметтік (экономикалық, саяси, мәдени және басқа да) мүдделер болатынына назар аударады.

Саясатты әралуан тұрғыда түсіндіру осы құбылыстың өзінің көп өлшемдігіне байланысты болады.

Саясаттың мазмұны қоғамның жетекші әлеуметтік топтарының, таптарының немесе күштерінің мүдделерімен анықталады. Саясат мазмұны оның мақсаттарынан, бағдарламалары мен құндылықтарынан, ол шешетін проблемалары мен міндеттерінен, саяси шешімдерді қабылдау мен жүзеге асырудың себеп-салдарларынан, тетіктерінен, тәсілдері мен әдістерінен көрініс табады.

Саясаттың түрлері мен бағыттары. Саясат түрлері мен бағыттары бойынша сараланады. Ішкі және сыртқы саясат деп бөлінеді. Ішкі саясат қазіргі құрылысты сақтауға немесе реформалауға бағытталған мемлекеттің, оның құрылымдары мен институттарының экономикалық, демографиялық, әлеуметтік-ықпалдастық, мәдени, жазалау және т.т. қызметі бағыттарының жиынтығы болып табылады. Ішкі саясатты жүзеге асыру үшін мемлекет әртүрлі құралдарды: заңды, нормативтік кесімдерді, салық тұтқалары мен жеңілдіктерді, әлеуметтік-беделді және әлеуметтік-беделді емес қоғамдық мәртебелерді және басқаларын пайдаланады.

Сыртқы саясат — мемлекеттің сыртқы саясат қызметінің басқа да субъектілерімен: мемлекеттермен, шетелдік партиялармен, қоғамдық бірлестіктермен, дүниежүзілік және аймақтық ұйымдармен қатынастарды реттейтін халықаралық аренадағы қызметі. Сыртқы саясат мемлекеттің экономикалық, демографиялық, әскери, ғылыми-техникалық және мәдени әлуетіне негізделеді.

Бағыттары бойынша саясат саласына немесе қосымша субъектісіне қарай: экономикалық, әлеуметтік, ұлттық, демографиялық, жастар, білім беру, құқықтық, әскери және т.т. болып бөлінеді.

Саясаттың объектісі мен субъектісі. Субъекті дегеніміз белсенді іс-қимыл жасайтын және сана-сезімді, ерікті тани білетін, ие болатын жеке-дара адам немесе әлеуметтік топты; объекті дегеніміз субъектінің танымдық немесе өзге де қызметінің бағытын білдіреді. Осыны негізге ала отырып, саясат субъектісі саясат объектісіне бағытталған мәндік-тәжірибелік саяси қызметті иеленуші ретінде түсіндіріледі.

Саясат субъектісіне дәстүрлі түрде мыналар жатады: жеке-дара адамдар (қатардағы немесе саяси көшбасшылар); әлеуметтік топтар — ұжымдар, этникалық топтар, діни қауымдар, саяси бек-заттар, таптар, бұқара халық, азаматтық қоғам, халықтар, ұлттар, өркениеттер, саяси институттар (мемлекет, саяси партиялар, қоғамдық-саяси және азаматтық, қозғалыстар).

Батыс саясаттануында саясат субъектісін үш топқа бөледі:

а) Саясат патрихальдық субъектілер — бұл өздерінің тікелей, жергілікті, күнделікті мүдделерін іске асыру жөнінде қам-қаракет жасайтын және өзінің қатысуын, өзінің саяси рөлінің саяси салдарларын мойындамайтын жеке-дара адамдар;

б) қоласты-субъектілері — өзінің саяси рөлі мен мақсатын түсінеді, бірақ олардың шегінен шығу, саяси өмірге дербес ықпал ету мүмкіндіктерін көре алмайды;

в) қатысушы-субъектілер — өздерінің мақсаттарын және оларды іске асыру жолдарын айқын түсінеді, сондай-ақ бұл үшін институтциялық тетіктерді (партияларды, қозғалыстарды және т.т.) пайдаланады.

Саясат, құқық, ақлихат (мораль)

Жоғарыда аталған сирек ұшырасатын құбылыстар қоғамдық сананың нысандары болып табылады, мұның өзі, принципінде, ендігі жерде олардың өзара байланысы мен өзара байланыстылығын анықтайды.

Саясат, оның мәні, мазмұны туралы біз бұдан бұрын айтқан болатынбыз. "Ақлихат" және "құқық" ұғымдарына егжей-тегжейлі тоқталалық.

Ақлихат — мораль (латынның "moralis" — имандылық деген сөзінен шыққан) – қоғамдық сана мен оны іс-тәжірибеде іске асыру, адамдар мінез-құлқының қоғамдық қажетті түрін анықтайтын әрі қалыптастыратын нысандарының бірі.

Ақлихат адамның қоян-қолтық өмір сүруін сипаттайды және адамдар арасындағы қатынастардың нысаны болып табылады. Ақлихатты адам мінез-құлқының түрін, оның қоғаммен өзара қарым-қатынастарының жүйесін анықтайтын адамның ішкі, мәнді сипаттама суретінде түсінген жөн. Өз дамуының шығу тегі үрдісінде ақлихат әдет-ғұрыптардың, тыйым салулардың,, дәстүрлердің күшіне сүйенген, мұның өзі оны құқықпен жақындатады. Қоғам дамуының тарихы ақлихат пен құқықтың бірыңғай шығу көздері жөнінде дәлелдейді.

Ақлихат және әділет заңы. Ақлихат саясатты, бақылаусыз саяси іс-әрекеттің бостандығын шектейді, осыған орай саясат одан азат болуға ұмтылады. Ақлихаттық заң ерікті түрде атқарылады, оны адам өзіне қолданады. Әділет заңы — осы заңға жекелегенг адамдардың көзқарасына қарамастан, адамның тіпті оны қабылдамауы жағдайында да, ол мәжбүрлі, міндетті заң болады.

Саясат пен ақлихаттың өзара қатынасы жөніндегі негізгі көзқарастар:

а) ақлихаттық қөзқарас — саясат ешқандай жағдайда да имандылық принциптерін (ақиқаттылықты, адалдықты, ізгі ниеттілікті) бұзбауға және тек имандылық тұрғысындағы құралдарды ғана пайдалануға тиіс;

б) құндылықты-бейтарап көзқарас — саясат имандылық құндылықтарын теріске шығарады. Мұндай көзқарас саясатқа бейақлиқаттық сипат береді. Бұл Н. Макиавеллидің: "мақсат құралды ақтайды" деген белгілі нақылымен үндес келеді.

в) ымыра көзқарас — саясаттың ерекшелігін ескере отырып, саясаттағы имандылық нормаларын ескеру қажет (бұл көзқарасты көптеген саясаткерлер мен ғалымдар ұстанады).

Саясат және құқық. Құқық қоғамдағы қатынастарды, бірлестіктер мен мемлекеттік органдардың іс-қимылын және тәртібін, қызмет атқаруын реттейтін нормативтік жүйелердің бірі ретінде қарастырылады. Құқық баршаға міндетті болады. Саясат пен құқық үшін ортақ жәйт - олар - қоғамдық сананың нысандары. Айырмашылығы - құқық әділеттілік көрінісі арқылы қоғамдық қатынастардың әралуандылығын, ал саясат мақсатқа сәйкестігі мен пайдалы болуы тұрғысынан реттейді.

Саясат құқыққа қарағанда әлеуметтік бірегей құбылыс ретінде мейлінше кең көлемді ұғым. Құқық болған жердің бәрінде де саясат бар, бірақ заң саяси шешімдерде, қатынастар мен процестерде, әсте де адамның күнделікті іс-тәжірибесі ауқымында әманда орын ала бермейді.

Құқық пен саясаттың өзара қатынастары мәселесі бойынша да (ақлихат пен саясат секілді) екі нұсқасы болады:

а) құқықты абсолюттендіру (құқық ең жоғары сатыдағы "ақиқат" ретінде түсіндіріледі, оған шындыққа жанаспайтын мүмкіндіктер телінеді);

б) саясаттың құқыққа өктемдігі ("саяси мақсатқа сәйкестігімен немесе "революциялық қажеттілігімен" түсіндіріледі);

в) саясат пен құқықтың ақылға қонымды теңгерімі: демократиялық қайта құрулар бағыты мен құқықтық мемлекет құру міндеттерінің сәйкес келуі.

Сөйтіп саясаттың, құқық пен ақлихаттың арақатынасы проблемасын шеше отырып, қоғамдық сананың осы нысандарының әдістемелік мән-жайларына және өзара байланысының, өзара себеп-салдарларының әрі өзара тәуелділігінің негіздеріне келеміз.

Саясаттану: пәні, құрылымы, санаттары, әдістері

Саясаттану пәні. Ең жалпы тұрғыда алғанда, саясаттанудың пәні саяси билікті құру мен дамыту заңдылығы, оның мемлекеттік-ұйымдасқан қозғамда қызмет атқаруы мен пайдаланылуының нысандары әрі әдістері болып табылады.

Саясат өзіне институцияланған, сондай-ақ институцияланбаған адамдардың әлеуметтік қауымдарының мүдделерін шоғырландырады, сондықтанда саясаттанудың пәндік саласы оларды саяси билік пен саяси мүдделерін білдіру жөніндегі қызметіне қосудың нақты процесін бейнелейтін адамдардың әлеуметтік қауымы саяси өмірінің құрылымы, қызмет атқаруы мен дамуының үрдістерін және зандарын зерттеу болып табылады.