T Ü r k o L o g I y a ¹ 1 2012 фахраддин вейсялли сегментация и идентификация морфем резюм е

T Ü R K O L O G İ Y A

Вопрос о сегментации и идентификации морфем был весьма актуален в таксономической лингвистике. Возьмём, к примеру, русские слова /dom/ “дом”, /`dom`+ ik/ “домик”, /`dom + a/ “домá” и их азербайджанские эквиваленты /ev/ “ev” (дом), /ev +`džik/ “evcik” (домик) и /ev + `lər/ “evlər” (домá). Противопоставляя эти примеры, можно заключить, что некоторые из форм полностью совпадают с отдельными словами. Это /dom/ и /ev/. В обоих языках они имеют один и тот же денотат и выражены соответственно одинаковой фонемной последовательностью: /d + o + m/ и /e + v/. Как видно, их членение допустимо на фонемном уровне, но на морфемном уровне они не разложимы на подобные себе элементы. В словоформах же

2. При любом сочетании морфема выделяется благодаря морфемной границе. Ср.: англ. /`wə:k + ə/ “worker” (рабочий), /`ti:t∫ + ə/ “teacher” (учитель); нем. /`le:R + əR/ “Lehrer” (учитель), /bə + `Ra:t + əR/ “Berater” (советник); рус. /ut∫it΄el΄/ “учитель”, /sΛv΄et + n΄ik/ “советник”; азерб. /dil + + `t∫i/ “dilçi” (языковед), /jaγ + `lı/ “yağlı” (жирный) и т. д.

3. Некоторые единицы с точки зрения диахронии не подлежат членению. Ср.: англ. /`krǽnb(ə)rı/ “cranberry” (клюква), /`ra:zb(ə)rı/ “ras­berry” (малина), /`kreifi∫/ “crayfish” (речной рак), /vᴐjΛdӡ/ “voyage” (морское путешествие); нем. /`hım,be:Rə/ “himbeere” (малина), /`>e:Rt,be:Rə/ “Erdbeere” (клубника), /`bRᴐm,be:Rə/ “Brombeere” (ежевика); азерб. /baldır`γan/ “baldırğan” (борщевик), /böjür`tikən/ “böyürtikən” (ежевика); рус. /buje`n΄inΛ/ “буженина” и т. д. Морфемы, не подлежащие дальнейшему членению, называют уникальными. Азербайджанское слово /jekə`pər/ “yekəpər” (неуклюжий), так же как и английские слова /`telıgra:f/ “telegraph” (телеграф), /`telıskoup/ “telescope” (телескоп), /`telıfoun/ “telephone” (телефон) и ряд других чисто синхронически членить невозможно.

Когда говорят, что дальнейшее членение невозможно, это не значит, будто морфема не изменяется вообще. Английская морфема /mǽn/ “man” (мужчина) переходит в /mεn/ “men” (мужчины) по­средством чередования корневого гласного. Но из этого не следует, что /mǽn/ членится на морфемы, хотя в результате чередования и получают новую форму и новое грамматическое значение.

Идентификация морфем осуществляется методом коммутации. Суть этого метода заключается в следующем. Если замена элемента плана выражения другим элементом приводит к замене элемента плана содержания, то это значит, что между планом выражения морфемы и её планом содержания существует, как это утверждает Е. Ко­сериу [3], солидарность. Метод этот со времён Л. Ельмслева [4] принято называть методом коммутации [5. С. 65]. Например, в азербайджанских морфемах /ba∫/ “baş” (голова), /da∫/ “daş” (камень), /ja∫/ “yaş” (возраст), /ga∫/ “qaş” (бровь) и т. д. согласные в инлауте заменяются, вследствие чего образуются новые единицы.

Морфемы с одинаковым экспонентом бывают как корневые, так и аффиксальные. В немецком языке “er” может быть местоимением и одновременно словообразовательным и словоизменительным суффиксом. Ср.: нем. />e.R zu:xt// “Er sucht” (Он ищет), но /`zi:g + + əR/ “Sieger” (победитель) и /`bild + əR/ “Bilder” (рисунки); азерб. /sən/ “sən” (ты) и /sən gəlir + sən// “Sən gəlirsən” (Ты идёшь) и т. д. Здесь можно говорить об омонимичных морфемах.

б) если корневая морфема содержит светлые гласные, т. е. один из гласных /ə/, /e/, /ö/, /i/ и /ü/, то соответственно этот же гласный будет и в суффиксах. Ср.: /ət/ “ət” (мясо), /ət + siz/ “ət`siz” (без мяса), /iz/ “iz” (след), /iz + `siz/ “izsiz” (бесследно), /ђöz/ “göz” (глаз), /ђöz + +`süz/ “gözsüz” (безглазый), /ђön/ “gön” (шкура), /ђön + `ü/ “gönü” (его шкуру), /di∫/ “diş” (зуб), /di∫ + `siz/ “dişsiz” (беззубый), /ђül/ “gül” (цветок), /gül + `lü/ “güllü” (цветочный) и т. д.;

в) если в корневой морфеме реализованы губные гласные, т. е. один из гласных /o/, /u/, /ö/ и /ü/, то в суффиксах будет реализо­вываться или /u/, или /ü/. Ср.: /goz/ “qoz” (орех), /goz + `u/ “qozu” (его орех), /gız/ “qız” (девушка), /gız + `ı/ “qızı” (его девушка), /düz/ “düz” (верный), /düz + `ü/ “düzü” (ровное) и т. д. Есть, однако, исключение, которое можно объяснить заимствованием окончания фамилий из русского языка. Если азербайджанское имя оканчивается на гласный, то суффиксальная морфема будет содержать всегда гласный /e/, а если оно оканчивается на согласный, то в нём всегда будет употребляться гласный /o/. Ср.: /aђ`a + j + ev/ “Ağayev”, /əl`i + j + + ev/ “Əliyev”, /r`za + j + ev/ “Rzayev”, но /or`udž + ov/ “Orucov”, /vej`səl + ov/ “Veysəlov”, /ga`sım + ov/ “Qasımov” и т. д. Более того, эти суффиксы перебрасывают ударение на предшествующий слог.
Подытоживая вопрос о том, как всё-таки выделяется морфема, можно сказать следующее: в любом случае морфема имеет свой стабильный экспонент и стабильную семантику. Так, в каждой из словоформ /diz/, /diz + ə/, /diz + i/ и т. д. морфема /diz/ повторяется со своим экспонентом и значением. Если /diz/ употребляется в таких предложениях, как /diz + ```im aγrıjır// “Dizim ağrıyır” (У меня болит колено) и /diz + im məni t∫ox indžidir// “Dizim məni çox incidir” (Колено меня очень беспокоит), то в этом случае легко убедиться в том, что одна и та же фонемная последовательность выражает один и тот же денотат, а именно член человеческого тела. При этом формальное и семантическое тождества наблюдаются не только в сво­бодных, но и в функциональных морфемах. Например, /-t∫ı/ в четырёх вариантах образует существитель­ные со значением испол­нителя действия. Ср.: /araba + t∫ı/ “arabaçı” (фаэтонщик), /t∫əkmə + + t∫i/ “çəkməçi” (чистильщик), /fajton + t∫u/ “faytonçu” (фаэтонщик), /gül + t∫ü/ “gülçü” (цветочник) и т. д. Однако с этим суффиксом можно образовать слова, которые могут выступать в предложении в роли атрибута. Ср.: /o əlat∫ı ``oγlan/ mənim gon```∫umdur// “O əlaçı oğlan mənim qonşumdur” (Тот отличник-мальчик мой сосед).

Как видно из вышеприведённого, при семантическом тождестве происходят изменения в экспоненте морфемы. Если эти изменения в азербайджанском языке обусловлены т. н. зондергласным, то в не­мецком, русском и английском эти факторы абсолютно не при чём. Так, например, суффикс множественного числа не подлежит такому изменению. Ср.:

В немецком языке широко используется как внутренняя, так и внешняя флексия; например, в /hant/ “Hand” (рука) → /`hεndə/ “Hände” (руки) кроме перехода гласной /a/ в /ε/ наблюдаются ещё другие изменения. По орфофоническим правилам немецкого языка в абсо-лютном конце слов и морфем недопустимы звонкие согласные. Поэтому в единственном числе в конце реализуется глухой соглас­ный /t/, а под влиянием суффикса множественного числа /ə/ чередуется /a/ с /ε/. Как только позиция конца устраняется, происходит автоматическая альтер­нация /t/ в /d/.

В системе языка парадигматически единственное и множествен­ное числа противостоят друг другу и по требованию нормы члены этой оппозиции реализуются, причём они изменяются не только в семантическом, но и в экспонентном отношении. Есть алломорфы, которые звучат по-разному, но выполняют одинаковые функции, так же как есть и такие, что звучат одинаково, но функции у них разные. Первые принято называть морфемами-синонимами, а вторые – морфемами-омонимами. По мнению Ю. С. Маслова, внутренняя флексия служит средством минимального различия морфемы в фонетическо-семантическом отношении, и потому такое средство он называет морфемой операции [6. C. 131; 7–10]. В английском языке /fut/ “foot” (нога) и /fi:t/ “feet” (ноги) могут быть отнесены к мор­фемам операции. Известный американский лингвист Э. Найда пола­гает, что в /fi:t/ есть три морфемы: 1) корневая морфема; 2) пе­ре­ход /u/ в /i/ и 3) нулевая морфема [11. C. 51].
Научная новизна и практическая значимость статьи. В статье развивается теория о двувершинности морфемы в азер­байджан­ском языке. Одна из вершин находится в начале морфемы, а вторая приходится на её конец.

Практически настоящая статья может быть использована при составлении учебников и учебных пособий для филологических факультетов университетов.

T Ü R K O L O G İ Y A

Azərbaycan dili qədim tarixə, dərin köklərə malikdir. Ümumiyyətlə, türk xalqlarının tarixi bəşər tarixinin, Azərbaycan xalqının tarixi isə ümumtürk tarixinin ən qədim və ən zəngin hissəsidir, çünki qədim türklərin ilk dövlət qurumları Azərbaycan ərazisində yaranmışdır. Dilçilik ədəbiyyatından belə məlumat verilir ki, türk sistemli dillərin oğuz qrupuna daxil olan Azərbaycan dilinin və bu dildə danışan xalqın mən­şəyinin çox qədimlərdən mövcud olduğunu sübut etməyə imkan vardır [1. S. 73].

Azərbaycan ərazisində qədimlərdən azərbaycandilli əhalinin məskun­laşmasını nümayiş etdirən başqa bir dəlil: ən ilk ərəbdilli qaynaqlardan olan «Əxbar Abid ibn Şəriyə əl-Cürhumi»də Azərbaycanda islam dininin yayılmasından qabaqkı vəziyyət öz əksini tapmışdır. Bu qaynaqdan məlum olur ki, ərəb xəlifəsi I Müaviyə (661–690) Azərbaycana qoşun göndərməzdən əvvəl öz saray alimini çağırıb soruşmuşdur:

– Azərbaycan haqqında nə bilirsən?

Azərbaycanla yaxşı tanış olan alim belə cavab vermişdi:

– Azərbaycan qədimdən türklər ölkəsidir və onlarla məskundur [2. S. 296].

Tarixçi M. İsmayılov yazır ki, «doğrudur, bu kitabda gətirilmiş mülahizələrin müəllifi mən özüm deyiləm. Bu mülahizələr haqqında söhbət gedən məsələləri tədqiq etməyə illər, bəlkə də ömür sərf etmiş mütəxəssislərindir. Lakin mən həmin mülahizələri cəmləşdirmiş, ümumi­ləş­dirmiş və qələmə almışam» [2. S. 296].

M. İsmayılovun tarixin qədim dövrlərində xalqımızın hansı kök üstündə bitməsini, onun və dilinin nə vaxt formalaşması haqqında fakt­larla söylədiyi fikir çox qiymətlidir.

Son tunc dövründə, yəni miladdan qabaq II minilliyin sonu, I min­illiyin əvvəllərində arxeoloqlar Azərbaycan ərazisində qəbirlərdə bağa çanağını aşkar etmişlər. Qəbrə mərhumun yanına bağa çanağı qoymaq Azərbaycan dilinin kökündə dayanan dildə, ləhcələrindən birində danışan soyların ənənəsidir. Qeyd olunan dildə danışan xalqların, soyların ən qədim abidələrindən biri olan Gültəkinin qəbrinin üzərindəki daşda çanaqlı bağa təsviri vardır. Deməli, miladdan qabaq bu ərazidə, yəni Azərbaycan ərazisində bizim dilimizdə danışanların olması özlüyündə aydındır [2. S. 300].

Tədqiqatlardan məlum olduğu kimi, Azərbaycan ərazisi hələ islam dininin bu ərazidə yayılmasından qabaq qədim azərbaycandillilərlə dolu idi. Onlar o qədər çox, böyük kütlə halında idilər ki, bütöv bir xalqa, erməni xalqına təsir göstərmiş, dilinin qrammatik strukturunu dəyiş­dirmiş, onlarda yeni, qafiyəli poeziya növü yaratmışdır. «Hansı məntiqə əsaslanıb gəlmə, yerli camaatdan xeyli az köçəri, mədəni cəhətdən yerlilərdən xeyli aşağı səviyyəli, oturaq, sayca onlardan xeyli çox, daha yüksək mədəniyyətə malik aborigenlərə öz dilləri qəbul etdirmələrini söyləmək olar? Bu bir növ cəfəngiyyat olardı» [2. S. 202].

Tədqiqatçıların fikrinə görə, tarixi hadisələrin başqa dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilinin təşəkkülündə də şübhəsiz rolu olmuşdur. Alban dili anlayışı özü bir növ qeyri-müəyyən xarakter daşıyır. Əgər bu dil olmuşsa, onun V əsrdən yazılı ədəbi ənənəsi var imiş. Azərbaycan dilində isə ərəb və fars dillərinə aid faktlardan başqa heç bir dil nişanələrinə, xüsusiyyətlərinə rast gəlinmir.

Necə olur ki, V əsrdə Sasanilər dövründə Albaniyaya köçürülmüş cəmi bir neçə fars kəndi bu gün də öz dilini yaşadır, ancaq yerli alban dili 2–3 əsr müddətində heç bir əlamət qoymadan məhv olub gedir, əriyib torpağa hopur və ya buxarlanır [3. S. 20].

O. Suleymenov yazır: «“Rus-çin lüğəti”ndə maraqlı bir şey oxudum: “Alban” sözünü çinlilər “Azərbaycan” deyə tərcümə edirlər. Bu təsadüfüdürmü? Axı Şimali Azərbaycan ərazisinə bir vaxtlar “Albaniya” deyilib. Ola bilər ki, çinlilər eramızın ilk əsrlərindən Böyük ipək yolunun bu ərazidən keçib getdiyi dövrlərdən başlayaraq ozxam dilində etnonim alban sözünün ənənəsini qoruyub saxlamışdır.

Tyan-Şan dağlarının ətəklərində lap qədimdən “alban” adlı bir qazax qəbiləsi yaşayır. Çinlilər onlara “Azərbaycan” deyirlər. Bəlkə bunlar həmin albanların bir hissəsidir? Və nəyə görə orta əsrlərdə osmanlıların skipetr adlı xalqı zəbt etdikdən sonra onları “alban”lar adlandırmalarını aydınlaşdırmaq lazımdır. Türk-alban-Azərbaycan dilləri yeni-yeni laylarla zənginləşmişdir» [4. S. 148–149].

Türk xalqlarının tarixi ilə xüsusilə məşğul olan O. Suleymenovun gətirdiyi bu maraqlı faktlar, əlbəttə ki, təsadüfi deyildir. Bu və ya digər faktları saf-çürük edib təhlil etdikdə çox ehtimal ki, «Rus-çin lüğəti»ndə verilən həmin mülahizənin tarixi kökləri vardır. Elm bunun izinə düşən öz tədqiqatçısını gözləyir.

O. Suleymenovun təbirincə desək, elmi baxımdan türk-alban-Azər­baycan dilləri yeni-yeni laylarla zənginləşmişdir. Ola bilsin ki, qədim dövrlərdə alban tayfa ittifaqı olmuş və hər tayfa öz dilində danışmışdır. Həm də müxtəlif dövrlərdə bu tayfalardan biri siyasi cəhətdən güclən­dikcə onun dili də aparıcı mövqeyə malik olmuşdur.

Orta Asiyanın müxtəlif yerlərindən tapılan Orxon-Yenisey əlifbası ilə yazılar İrkutsk şəhərində saxlanılır. Eyni əlifba ilə yazılan daş lövhələri Güney Azərbaycanın müxtəlif yerlərindən Əhər və Mişkin şəhərləri arasında yerləşən ərazilərdən, Təbriz ətrafı və s. yerlərdən də tapılmış və indi də tapılmaqdadır.

İran alimlərindən M. T. Zehtabi yazır ki, «bu yaxınlarda Güney Azərbaycanın Əhər əyalətindən tapılmış bir lövhənin üzərində Orxon əlifbası ilə yazılar vardır. Təxminən il yarım öncə Güney Azərbaycanın mərkəz yerlərindən təsadüfi qaçaqçılar tərəfindən böyük bir anbar daş lövhələr tapılmışdır, onların üstündə çox qədim dövrlərə aid olan kitab da var idi [5. S. 29].

Dövrümüzə qədər qorunub saxlanan ən qədim türk yazılı abidələri V–X əsrlərə aid edilir. İlk dəfə Sibirdə Yenisey çayı sahillərində aşkar edilən yazılar, həmin əlifba eramızdan əvvəl qədim hun qəbilələrinə məxsus olmuşdur. Qeyd olunduğu kimi, qədim türk əlifbası ilə yazılan Orxon, Yenisey abidələri adlanan bu sənədlər bəzi dil xüsusiyyətlərinə görə oğuz qrupuna (Azərbaycan, türk, qaqauz, türkmən) uyğun gəlir.

Tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, türk (runiq) əlifbası türk xalqla­rının yazı mədəniyyəti tarixində ən qədim əlifba hesab edilir. Başqa qədim əlifbalardan fərqli olaraq qədim türk əlifbası sait və samit səslərini ən incə səs çalarlarını əks etdirməyə imkan verir. Təsadüfi deyildir ki, məşhur rus türkoloqu P. Melioranski indiyədək məlum olan əlifbalar içərisində ən mükəmməl və zəngin əlifba hesab etmişdir.

Qədim türk əlifbasında sait səsləri ifadə etmək üçün dörd yazı işarəsindən istifadə edilmişdir. Türk əlifbasını göstərən bu (N – ı a e); – ı, i; (> o, y; N, o, ү) işarələr sağdan sola doğru yazılmış və bu əlifbada otuz beş yazı işarəsi vardır [6. S. 14–15].

Ehtimal ki, Azərbaycan türklərinin xalq yaradıcılığı, poeziyası, həm də yazıya da köçürülmüşdür. Lakin VII–VIII əsrlərdə ərəb istilası xalqın (dininə, dilinə və ədəbiyyatına) taleyinə möhkəm təsir etmişdir. Görünür, ərəb xilafəti xalqı mütiləşdirmək, öz mədəniyyət və ədəbiyyatını, dinini və dilini qəbul etdirmək üçün onu keçmişindən təcrid etmək məqsədilə onun ana dilində olan yazılı abidələrini «köklü-kökmərli» məhv etmiş, sonra fəaliyyətə başlanmışdır [3. S. 20].

Tədqiqatçıların ümumi rəyinə görə demək olar ki, Azərbaycan dilində yazıya qədərki dövrdə yazılmış abidələrin dövrümüzə qədər gəlib çıxmaması, islam dininin zorla xalqımıza qəbul etdirməyə çalışan ərəb işğalçılarının maddi-mədəniyyət abidələrimizi məhv etmələri ilə sıx bağlıdır [7. S. 104].

Yazıya qədər Azərbaycan ədəbi dilinin olmasını göstərən çoxlu məlumatlar vardır. Bu dövrdə dünya şöhrətli Q. Təbrizi, Ə. Xaqani, N. Gən­cə­linin farsca yazıb-yaradan başqa azərbaycanlı alim-şairlərin əsərlərində dilimiz üçün səciyyəvi olan yüzlərlə söz, söz birləşmələri, atalar sözü, zərb-məsələlər, frazeoloji birləşmələr bunu sübut edə bilər.

Doğrudur, Nizami Gəncəli əsərlərini fars dilində yazmışdır, lakin onun əsərlərinin dili ilə məşğul olan azərbaycanlı alimlər bir qayda olaraq onun bütün əsərlərində çoxlu miqdarda türk sözlərinin olduğunu dəfələrlə qeyd etmişlər. Son dövrlərdə «Nizami və türk tarixi» problemi ilə məşğul olan T. Kərimli yazır ki, S. Nəfisinin yazdığına görə, Nizamidən türk iyi gəlir» [8. S. 96]. Yenə orada oxuyuruq ki, M. Rəsulzadə «Nizaminin türklüyünü belə qiymətləndirir: “Gəncəli Nizami əsərlərini hər nə qədər farsca yazmışsa da, əslən türkdür”» [8. S. 96].

Nizami Gəncəlinin farsca yazdığı əsərlərin dilində işlənən türk sözləri haqqında digər alimlər də konkret faktlarla müxtəlif nəşriyyatlarda bəhs etmişlər. O sıradan, məşhur şərqşünas R. Əliyev, C. Heyət, Ə. Dəmirçi­zadə, S. Onullahi, Ə. Şükürov kimi görkəmli Azərbaycan alimlərini göstərmək olar.

Azərbaycan ərazisinin VII–IX əsr dövrlərini geniş tədqiq edən Z. Bün­yadov VII əsrdə ərəblərin Azərbaycanı işğal etməsi və burada ərəb­ləşdirmə siyasəti aparmasından ətraflı bəhs etmişdir [9. S. 176].

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycandakı ərəblərin sonralar yerli xalq ilə qarışıb tədricən öz dillərini belə unudub Azərbaycan dilində danışmaları haqqında Z. Bünyadovun fikri daha maraqlıdır. O, yazır: «Azərbaycandakı ərəblər ərəb mərkəzləri ilə əlaqəni itirdikdən sonra tədricən ana dillərini və adətlərini unutmağa başladılar və yerli türk əhalisinin dilində danışmağa keçdilər» [9. S. 179].

1. 
   Aslanov V. XII əsrə qədər Azərbaycan dili haqqında // Azərbaycan filologiyası məsələləri. Bakı, 1983. 1.
   
2. 
   İsmayılov M. Sənin ulu baban. Bakı, 1989.
   
3. 
   Hacıyev T. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1976.
   
4. 
   Suleymenov O. // Azərbaycan. 1989. № 8.
   
5. 
   Zehtabi M. T. Tariximizin qədim qatları: Giriş // Ədəbiyyat qəz., 1999. 28 yanvar.
   
6. 
   Şükürov Ə., Məhərrəmov A. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı, 1976.
   
7. 
   Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları. Bakı, 1981.
   
8. 
   Kərimli T. Nizami və türk tarixi // Türkologiya. 2003. № 1.
   
9. 
   Буниятов З. Азербайджан в VII–IX вв. Баку, 1996.
   

T Ü R K O L O G İ Y A