Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату

Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату жалпы және арнаулы қылмыстық-құқылық нормалар арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық құқықтың жалпы нормасы бойынша кәмелетке толмағандар шын өкінуіне байланысты/65-бап/; қажетті қорғану шегінен асқан кезде /66-бап/, жәбірленушімен татуласуына байланысты /67-бап/, жағдайдың өзгеруіне байланысты /68-бап/, ескіру мерзімінің өтуіне байланысты /69-бап/ қылмыстық жауаптылықтан босатылады. Қылмыстық кодекстің 89-бабына сәйкес Қылмыстық кодекстің 69 және 75 баптарында көзделген ескіру мерзімі кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылықтан немесе оның жазасын өтеуден босату кезінде тең жартысына қысқартылады.

Қылмыстық кодекстің 69-бабының 5-бөлігіне сәйкес жасаған қылмысы үшін осы кодекс бойынша өлім жазасының тағайындалуы мүмкін адамға ескіру мерзімі туралы мәселені сот шешеді. Бұл норма жасы кәмелетке толмағандарға қолданылмайды, өйткені заң бойынша мұндай адамдарға өлім жазасы немесе өмір бойына бас бостандығынан айыру жазасы қолданылмайды. Қылмыстық кодекстің 69-бабының 5-бөлігі жасы кәмелетке толмағандарға қолданылмайды, өйткені бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар үшін жасы кәмелетке толмағандар жауапқа тартылмайды. Жасы кәмелетке толмағандар жөніндегі Қылмыстық кодекстің 85-бабында көрсетілген қысқартылған ескіру мерзімдері ҚК-ң 87-бабында көрсетілген негіздер бойынша 18 бен 20 жас аралығындағы адамдарға да қолданылады. Он сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған әрекетінің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше жағдайларда оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие немесе емдеу-тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің ережелерін қолдана алады. Жасы кәмелетке толмағандар қылмыстық жазадан жалпы қылмыстық – құқылық норманың негізінде шартты түрде соттау /63-64 баптар/; жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату /70-бап/, жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыру /71-бап/ ауруға шалдығуына байланысты жазадан босату /73-бап/, жүкті әйелдердің және жас балалары бар әйелдердің жаза өтеуін кейінге қалдыру /72-бап/ айыптау үкімінің ескіру мерзімі өтуіне байланысты жазаны өтеуден босатылады. Қылмыстық кодекстің 84-бабы кәмелетке толмағандарды жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатудың тәртібін белгілеген.

Кәмелетке толмағандарды жалпы тәртіппен қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатудың негіздерімен бірге олар жайында қылмыстық заңда мынадай арнаулы негіздер де бар:

1/ кәмелетке толмағандарды мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы жазадан босату /81-бап/;

2/ тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы жазадан босату /82,83/-бап.

Кәмелетке жасы толмағандарды арнаулы тәрбие немесе емдеу-тәрбиелеу мекемесіне орналастыру арқылы жазадан босату /83-бап/, /6-бөлігі/. ҚК-ң 81-бабына сәйкес бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін сотталған кәмелетке толмаған адам, егер оны түзеуге осы Кодекстің 82-бабында көзделген тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қол жеткізуге болады ғой деп танылса, сот оны қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін. Мұндай ретте 82-бапты қолданған дұрыс болады.

«1.Сот кәмелетке толмаған адамға тәрбиелік әсері бар мынадай мәжбүрлеу шараларын тағайындауы мүмкін:

а/ескерту;

б/ата-аналарының немесе олардың орнындағы адамдардың не мамандандырылѓан мемлекеттік органның қадағалауына беру;

в/ келтірілген зиянды ќалпына келтіру міндетін ж‰ктеу;

г/ бос уаќытын шектеу жєне кємелетке толмаѓан адамныњ ж‰ріс-т±рысына ерекше талаптар белгілеу;

д/кємелетке толмаѓандарѓа арналѓан арнаулы тєрбие немесе емдеу-тєрбиелеу мекемесіне орналастыру.

2. Кємелетке толмаѓан адамѓа бір мезгілде тєрбиелік єсері бар бірнеше тєрбиелеу шаралары таѓайындалуы м‰мкін».

Кємелетке толмаѓандарѓа жер аудару, абаќтыѓа ќамау, бостандыѓынан айыру т.б. шаралары ќолданылмайды. Зањдар тєртіп ќорѓау органдарына ќылмыскерге ќылмыскерге ќылмыстыќ жазаны емес, тєрбиелік сипаттаѓы шараларды басымыраќ ќолдануѓа баѓыт беріп отырады. Ќазаќстан ќылмыстыќ кодексі 83-бабыныњ 6-тармаѓына сєйкес тєрбиелік маќсаттаѓы мєжб‰рлеу шараларыныњ бірі ретінде кємелетке толмаѓандарды ењбек ±жымыныњ ќоѓамдыќ ±йымныњ немесе жеке адамныњ ќарауына беру, не кємелетке толмаѓандардыњ ќоѓамдыќ тєрбиелеушілері туралы Ережеге сєйкес оѓан ќоѓамдыќ тєрбиелеуші таѓайындау кµзделеді/30/.

Ќылмыстыќ кодексте жасµспірімдерге арналѓан арнайы нормалардыњ ќажеттілігі адамгершілік жєне єділеттілік принциптерінен туады. Ќылмыс жасаѓан кємелетке толмаѓандарѓа жаза таѓайындалуы м‰мкін не оларѓа тєрбиелік єсері бар мєжб‰рлеу шаралары ќолданылуы м‰мкін. Б±л бµлімде оларѓа таѓайындалатын жазалардыњ т‰рлері де кµрсетілген.

Кємелетке толмаѓандар мєселесініњ жања Ќылмыстыќ кодексте арнаулы бµлім ретінде ашылуы бір жаѓынан жањалыќ болса, екінші жаѓынан олардыњ ќ±ќыќ б±зушылыѓыныњ себептерін, оѓан єсер ететін жєне тудыратын жаѓдайларын жан-жаќты ашуѓа кµп кµмегін тигізері даусыз/31/.

Кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстыќ жауапкершілігі ЌР ЌК-ніњ нормаларына сєйкес 16 жастан, ал кейбір ауыр ќылмыстар ‰шін 14 жастан туындайды.

Ал 14-ке толѓандардыњ жауаптылыѓы м‰лдем жања тµрт бап – 121 –бап /жыныстыќ сипаттаѓы к‰штеу єрекеттері/, 233-бап /терроризм/ , 142-бап /террорлыќ акті туралы біле т±ра кµрінеу µтірік хабарлау/ жєне158-бап /таѓылыќ/ бойынша ќаралѓан.

Жоѓарыда аталѓан баптардыњ басым кµпшілігімен б±ѓан дейін ересектердіњ, яѓни кємелетке толѓандардыњ ќылмыстыќ жауаптылыѓ ќаралып келгені белгілі. Б±л ретте жас мµлшерін т‰сіруге не себеп болды деген с±раќ туындауы м‰мкін.

Ќазіргі кездегі зањ єдебиеттерінде ќылмыстыќ жауапкершілікті жасын аныќтауда біркелкі пікір жоќ.

Ќылмыс жасаѓан баланы ќылмыстыќ жауапкершілікке тарту мєселесі єр елде т‰рлі шешілген.Мєселен, ќылмыстыќ жауаптылыќ Англияда, Ливанда сегіз, Израильде тоѓыз, Иранда он бір, Грецияда он жастан белгіленген.

Ал, біздіњ, зерттеушілердіњ пікірінше но тµрт жас – єлеуметтік психологиялыќ дамудыњ белгілі бір дењгейде ќалыптасатынын кµрсететін жас/32/.Яѓни, осы жастаѓы жасµспірімі ќоѓам алдындаѓы жауапкершілігін сезінетін, достыќ, атаќ, єділдік мейірімділікті т‰сінетін; ойлау ќабілетімен µз т±рѓысынан баѓа беретін дєрежеде.Єрбір жат ќадамыныњ зардабын, оныњ кері єсерін жаста ±ѓынатындыќтан зањ оларѓа жат ќылыѓы ‰шін моральдік, жєне ќ±ќыќтыќ міндет ж‰ктеп, ќылмыстыќ жауапекршілікті ауыр ќылмыстар ‰шін – ќалѓан ќылмыстар ‰шін 16 жастан белгілеген.

14 жастан бастап ќылмыстыќ жауапекршілікке тартылатын єрекеттіњ наќты зиянын, дењгейін аныќтау мањызды орын алады. Єрекеттіњ жан-жаќты зерттеліп, ашылуы – трєбиелік ж±мыспен ќоса; ерекше, ќылмыстыќ-ќ±ќыќтыќ шаралардыњ ж‰зеге асуына жол ашады.

Кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстыќ істері бойынша ќорѓаушыныњ ќатысуы ЌР ЌК-ніњ 71-бабыныњ 1 бµлігініњ 2 трамаѓына сєйкес міндетті.

Егер кємелетке толмаѓан сезікті, айыпталушы не олардыњ зањды µкілдері адвокатпен келісім жасаспаса, тергеуші, прокурор, сот іс бойынша ќорѓаушыныњ ќатысуын ќамтамасыз етуі тиіс.

Кємелетке толмаѓан сезіктініњ, айыпталушыныњ ата-анасы немесе басќа да зањды µкілдері болѓан кезде олардыњ іске ќатысуы міндетте.Олар болмаѓан жаѓдайда ќорѓаушы жєне ќамќоршы орган µкілініњ ќатысуы міндетті/33/.

Сезікті ,айыпталушы кємелетке толмаѓандарѓа б±лтартпау шаралары ретінде ешќайда кетпеу жєне µзін д±рыс ±стау туралы ќол ќойдыру, жеке кепілдік беру, ќарауѓа беру, кепіл болу, ‰йде ќамауда ±стау ќолданылады/34/.

Б±лтартпау шарасы ретінде ќамау, сондай-аќ ±стау кємелетке толмаѓанѓа осы кодекстіњ 132, 150-баптарында кµрсетілген негіздер ауыр немесе аса ауыр ќылмыс жасаѓан кезде ѓана ерекше жаѓдайларда ќолданылуы м‰мкін.

Сондай-аќ, ќадаѓалаушы прокурорлар алдын ала тергеу сатысында кємелетке толмаѓанды ќамауда ±стаудыњ мерзімі алтьы айдан жоѓары мерзімге ±зартылмауы жєне олардыњ бµлек ±сталуы тиістігін есте ±стаулары ќажет.

Сот отырысында кємелетке толмаѓан сотталушыныњ ата-аналары немесе µзге де зањды µкілдері шаќырылуы тиіс.

Ал, кємелетке толмай сотталѓан адамды бас бостандыѓынан айыру он жылдан, ауырлататын мін-жайларда кісі µлтіргені ‰шін он екі жылдан аспайтын мерзімге таѓайындалуы м‰мкін. Он тµрт жастан он екі жасќа дейін кішігірім ауырлыќтаѓы ќылмысты бірінші рет жасаѓан адамдарѓа бас бостандыѓынан айыру таѓайындалмайды/35/.

Сондай-аќ кємелетке толмаѓандарѓа бас бостандыѓын шектеу, µлім жазасы, ЌК-тіњ 39-бабыныњ 2 – бµлімінде ќаралѓан ќосымша жазалар м‰лкін тєркілеу жєне т.б. ќолданылмайды.

Ескі Ќылмыстыќ кодекске ќараѓанда Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ кодексі бойынша кємелетке толмай сотталѓан адамдардыњ бас бостандыѓынан айыру жазасын µтеуініњ біршама µзгешеліктері бар. Атап айтќанда, жасалѓан ќылмыстыњ ауырлыќ дєрежесіне, сот таѓайындаѓан жазаныњ мµлшеріне ќарамастан, бас бостандыѓынан айыруѓа бірінше рет сотталѓан еркек жынысты кємелетке толмаѓандар саны жалпы режимдегі тєрбиелеу колонияларында µтейді. Ал, б±рын бас бостандыѓынан айыру жазасын µтеген еркек жынысты кємелетке толмаѓандар к‰шейтілген режимдегі тєрбиелеу колонияларында, жалпы алѓанда, кємелетке толмаѓан адамѓа жаза таѓайындау кезінде оныњ µмірі мен тєрбиесініњ жаѓдайлары, психикалыќ даму дењгейі, жеке басыныњ µзге де ерекшеліктері, сондай-аќ оѓан жасы толмаѓандардыњ ыќпалы, кємелетке толмаѓан жас жењілдететін мєн-жай ретінде басќа да жењілдетілген жєне ауырлатылѓан мєн-жйлармен жиынтыќ та ескеріледі.

Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлыќтаѓы ќылмыс жасаѓаны ‰шін сотталѓан кємелетке толмаѓан адам, егер оны т‰зеуге тєрбиелік єсері бар мєжб‰рлеу шараларын ќолдану жолымен ќол жеткізуге болады деп танылса, сот оны ќылмыстыќ жауаптан босатуы м‰мкін, ќылмыстыќ жауаптылыќтан жоѓарыдаѓы негіздермен босатылѓан жасµспірімдерге байланысты б±рын тек іс материалдарын жасы толмаѓандардыњ істері жµніндегі комиссияныњ ќарауына беру туралы ќабылданатын болса, жања Ќылмыстыќ кодексте б±ѓан тєрбиелік єсері бар мєжб‰рлеу шаралары атты т±тас бір бап арналѓан. 182-бапќа сєйкес сот кємелетке толмаѓан адамѓа тєрбиелік єсері мынадай мєжб‰рлеу шараларын таѓайындауы м‰мкін; ескерту, ата-аналарыныњ немесе олардыњ орнындаѓы адамдардыњ не мамандандарылѓан мемлекеттік органныњ ќадаѓалауына беру, берілген зиянды ќалпына келтіру міндетін ж‰ктеу, бос уаќытын шектеу жєне кємелетке толмаѓан адамныњ ж‰ріс-т±рысына ерекше талаптар белгілеу, кємелетке толмаѓандарѓа арналѓан арнаулы тєрбие немесе емдеу-тєрбилеу мекемесіне орналастыру. Атап µтетін нєрсе, кємелетке толмаѓан адамѓа бір мезгілде тєрбиелік єсері бар бірнеше тєрбиелеу шаралары таѓайындалуы м‰мкін.

Кємелетке толмаѓандарды жазаны µтеуден шартты т‰рде мерзімінен б±рын босатуѓа да біршама µзгешеліктер енгізіліп, наќтыланѓан. Ендігі жерде кємелетке толмаѓандар кішігірім немесе орта ауырлыќтаѓы ќылмысы ‰шін сот таѓайындаѓан жаза мерзімініњ кемінде ‰штен бірін, ауыр ќылмысы ‰шін жартысын, ал аса ауыр ќылмыс ‰шін ‰штен екісін µтегеннен кейін шартты т‰рде мерзімінен б±рын босатылуы м‰мкін/35/.

Заң талаптарына сәйкес кінәлі адамға жаза тағайындау кезінде соттар қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды ескереді. Оларды ескеру соттарға жасаған қылмысы үшін кінәлі адамға жазаны жеке даралауға мүмкіндік береді және үкімнің жаза тағайындауға қатысты бөлігі бойынша заңдылықтың сақталғанын көрсетіп, сот сатысының қызметін жеңілдетеді.

Жауаптылықты жеңілдететін жағдайлардың тізімі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53 бабында көрсетілген.Бұл баптағы тізімді талдау арқылы қарастырылып отырған жағдайлардың жасалған қылмысқа ғана емес, сонымен бірге кінәлінің жеке басына қатысты екенін және оны әртүрлі тұрғыдан сипаттайтынын көреміз. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін жағдайларға - қылмыстық әрекетке, қылмыскердің жеке басына тікелей немесе жанама қатысты қоғамға қауіптілікті азайтатын және соған сәйкес жауаптылық пен жазаға ықпал ететін қылмыс құрамының шегіндегі және оның шегінен тыс жағдайлар жатады.

Заңда қарастырылып жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар арнаулы әдебиеттерде әртүрлі негіздерге сүйеніп бірнеше түрлерге бөлінеді. Бір авторлар қарастырылып отырған жағдайларды қылмыстың құрамының элементтеріне қарай бөлсе, ал басқалары оларды:

1/ қылмыстық әрекетті сипаттайтын, яғни оның объективтік және субъективтік қасиеттерін сипаттайтын жағдайлар;

2/ қылмыскердің жеке басының сипатына қатысты жағдайлар, - деп екі топқа бөледі.

Кейбір авторлар жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды қылмысты жасаудың себептері мен жағдайларына байланысты бөледі. Л.Л.Кругликов қарастырылып отырған жағдайларды жасалған қылмыстың және қылмыскердің жеке басының қоғамға қауіптілік дәрежесін сипаттайтын жағдайларға және тек қылмыскердің жеке басын ғана сипаттайтын жағдайларға бөледі /36/.

Әдебиеттерде кездесетін жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды белгілі бір топтарға бөлуді қарастыра отырып, біз оларды мынадай топтарға бөлуді дұрыс көремін:

1/ тек қылмыстың өзін ғана сипаттайтын жағдайлар;

2/тек кінәлінің жеке басын ғана сипаттайтын жағдайлар;

3/қылмысты және кінәлінің жеке басын қатар сипаттайтын жағдайлар.
Жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды жан-жақты ескерудің маңыздылығы мен қажеттілігі жөнінде тек заң әдебиеттерінде емес, сонымен қатар басқарушы сот органдарының қаулыларында да бірнеше рет көрсетілген. Жасы кәмелетке толмағандардың істерінде кездесетін жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар өздерінің мазмұны мен сипатына қарай ерекше болып келеді.

Көп жағдайларда нақты жағдайлардың қайсысы болсын ересек және кәмелетке толмағандардың қылмыстық істерінде маңыздылығы жағынан әртүрлі роль ойнайды, демек олар сотталушының тағдырына әрқилы әсер етеді.

Қылмыстық кодекстің 53 бабында көрсетілген жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды тек қана қылмыскердің жеке басын сипаттау тұрғысынан кәмелетке жасы толмағандарға қатысты екі түрге бөлуге болады:

1/ кәмелетке толмаған қылмыскерлерге тікелей /толықтай/ қатысы бар жеңілдететін жағдай /айыпкердің кәмелетке толмауы. 53-баптың 6 тармағы;

2/ қатысы болса да қажетті ерекшеліктері бар жеңілдететін жағдайлар.

Жаза тағайындағанда сот әрқашанда жазаны Жалпы бөлімнің ережелерін ескере отырып, заңның Ерекше бөлігінде көрсетілген баптағы санкциясы шегінде ғана тағайындайды. Дегенмен де, тек бұл ережелерді ескеріп қана жаза тағайындау әрине жеткіліксіз. Міне, сондықтан да Қылмыстық кодекстің 53-бабында заңшығарушы қылмыс құрамының шегінен шығатын басқа да жағдайлар жөнінде айтады. Бұл жауаптылықты жеңілдететін жағдайлардың бірден бір ерекшелігі.

Кәмелетке жасы толмағандардың жазасы мен жауаптылығын жеке даралау кезінде соттардың ескеретін жеңілдететін жағдайларының шеңбері кең және көпжақты. Бұл жағдайларды жан-жақты бағалау және ескеру сотқа жасалған қылмыс жөнінде және кінәлінің жеке басы жөнінде толық түсінік құрастыруға және әбден негізделген, мақсатқа лайықты қылмыстық-құқықтық әсер ету шарасын таңдауға көмектеседі. Сонымен бірге соттың анықтаған жеңілдететін жағдайларының үкімнің баяндау /описательная часть/ бөлімінде бағалануы және көрсетілуі тиіс екенін көрсете кету маңызды. Сондықтан іс материалдарында бар жауаптылықты жеңілдететін жағдайлардың үкімде көрсетілмеуі, осыдан шығатын барлық зардаптармен қоса заңның бұзылғандығы ретінде қарастырылуы тиіс. Алайда, бұл талаптардың сот тәжірибесінде үнемі орындала бермейтіні белгілі.

Сонымен жауаптылықты жеңілдететін жағдайлардың әуелі жасы кәмелетке толмағандарға тікелей /толықтай/ қатысы барларына тоқталайық:

1/ Қылмыстық кодекстің 53-бабының «а» тармағы бойынша жауаптылықты жеңілдететін жағдай ретінде - өмірлік мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан кішігірім ауырлықтағы алғаш рет жасалған қылмысты айтады.

Қазіргі заң талаптарына сай адам бұрын ешқандай қылмыс жасамаса неемесе бұрын жасаған қылмысы үшін жауаптылыққа тартудың заңда көзделген мерзімдері өтсе немесе соттылығы жойылса не алынса, сондай-ақ ол адам бұрын жасаған қылмысы үшін жауаптылықтан босатылған болса мұндай жағдайда ол адам қылмысты бірінші рет жасаған деп есептеледі. Ал мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан қылмыс жасауына –қылмыс жасауға алдын-ала дайындықтың болмауы, қылмысты табан астында немесе абайсызда жасауы жатады. Кездейсоқ мән-жайлар дегеніміз айыпкер үшін күтпеген жерден туындап, оның іс-әрекетіне әсер еткен жайлар. Оларға, біздіңше, жақын адамының өлімі, өрт, жер сілкінісі нәтижесінде дүние-мүлкінен, үй жайынан айырылып қалу, тағы басқа да қолайсыз жағдайларды жатқызуға болады.

Қылмыстық кодекстің 10 бабына сәйкес, кішігірім ауырлықтағы қылмыстар жасалғаны үшін заңда көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас бостандығынан айырылудан аспайтын қасақана жасалған қылмыстық әрекет, сондай-ақ қылмыс жасағаны үшін заңда көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырылудан аспайтын абайсызда жасалған әрекеттер жатады.

Жауаптылықты жеңілдететін жағдайлардың бұл түрінің кәмелетке жасы толмағандар ісіне қатыстылығы жоғары екенін біздің зерттеу мәліметтерімізден көруге болады.

Кәмелетке жасы толмағандардың қылмыстық жауаптылығының ерекшелігінің бірі ретінде дәл осы жағдайды айтуға болады. Өйткені, заңда көрсетілгендей, 1-ші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін сотталған кәмелетке толмаған адам, егер оны түзеуге заңда көрсетілген тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қол жеткізуге болады деп танылса, сот оны қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін. Бірінші рет кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасау кәмелетке толмағандар үшін жауаптылықты жеңілдететін жағдай ретінде, оларға басқа да ықпал ету шараларын қолдану арқылы қылмыстық жауаптылықтан босатуға негіз болады.

2/ Қылмыстық кодекстің 53 бабының «б» тармағы жауаптылықты жеңілдететін жағдайға – кәмелетке толмаған адамның қылмыс жасауын жатқызады.

Аталған жағдайды жеңілдететін жағдай ретінде қарастыруды, біздіңше мынадай себептермен түсіндіруге болады. Біріншіден, кәмелетке жасы толмағандар өздерінің физикалық және психологиялық даму ерекшеліктеріне байланысты қажетті өмірлік тәжірибелерге жеткілікті дәрежеде ие бола алмайды. Сондықтан да өздерінің жасаған әрекеттерінің салдарынан толығымен ұғына бермейді. Олар көбінесе тәрбиелеудегі кемшіліктер мен ересек қылмыскерлердің әсерінен қылмыстық жолға түсетінін біз жоғарыда атап өттік. Екіншіден, кәмелетке жасы толмағандар жаза қолдануға байланысты мұқтаждықты өте ауыр көтереді, бірақ олар тәрбие мен түзетуге тез көнеді.

Бұл жеңілдететін жағдай әрине, әрбір үкімде өзінен-өзі нақтыланып дәлелденуі тиіс.

14-17 жас – жеке тұлғаның қалыптасуындағы жаңа баспалдаққа өтуде әрбір жылы бүтіндей бір саты болып табылатын, төрт жылды қамтитын ұзақ мерзім. Сондықтан да кейбір тергеу және сот органдары жасы 16-ға толмаған қылмыскерлердің жасаған қылмысын ерекше және сапалық жеңілдететін жағдай ретінде қабылдауы дұрыс-ақ. Мұндай жағдайларда үкімде тек қылмыскердің кәмелетке толмағаны ғана емес, сонымен бірге оның нақты жасы /жылы,айы, күні/: 14 жас немесе 15 жасарлығы есепке алынуы тиіс.

Қылмыстық істерді талдау кезінде 53 баптың «б» тармағын соттар негізінен кәмелетке толмағанға қолданылатын жазаны және басқа да қылмыстық-құқықтық шараларға байланысты әртүрлі ескеретінін көрсетті. Тағы бір назар аударатын жәй –кәмелетке жасы толмағанды қатал жазалаған сайын оның кәмелетке толмағандығы жеңілдететін жағдай ретінде соғұрлым аз ескеріледі екен. Бұл көрініс соттарға міндетті түрде барлық кәмелетке толмағандардың істері бойынша 53 баптың «б» тармағын ескерудің қажеттілігін көрсетеді.

3/ Қылмыстық кодекстің 53 бабының «д» тармағы жауаптылықты жеңілдететін жағдайлардың мынадай үш түрін қарастырады:

а/ қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және өзге де көмек көрсету;

б/ қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру;

в/ қылмыс арқылы келтірілген зиянды жоюға бағытталған іс-әрекеттер жасау.

Өмірде әртүрлі жағдайлардың болатыны белгілі. Мысалы, абайсызда адамды қағып кеткен көлік жүргізушісі жәбірленушіні дер кезінде ауруханаға жеткізіп, өлімнен алып қалады. Осындай көмектің арқасында қылмыс зардабының едәуір жеңілдейтіні рас. Соны көздеп заңшығарушы мұндай жағдайды жауаптылықты жеңілдететін жағдай деп табады және оны есептеуге міндеттейді.

Келтірілген зиянның есесін өз еркімен толтыру деп – кінәлінің жәбірленушіге өз қатесін түсініп, ерікті түрде келтірілген мүліктік және моральдық зиянның орнын толтыруын түсіну қажет. Мысалы, ұрланған заттың өзін немесе құнын төлеуі, жәбірленушіні қорлаған жағдайда одан қайта кешірім сұрауы, тағы сол сияқты жағдайлар.

Жазаның мөлшері мен түріне қарастырылып отырылған жеңілдететін жағдайдың әсер ету дәрежесін анықтауда кінәлінің өз әрекеттеріне психикалық қатынасын ескеру қажет/37/. Соның ішінде, өз әрекеттерінің құқыққа қайшы екенін түсінген, шын жүректен өкініп және өз еркімен келтірілген зардаптың орнын толтыру арқылы кінәсін жууға тырысқан адамдарға әділ жазаның жеңілі тағайындалуы тиіс.

Қарастырылып отырған жауаптылықты жеңілдететін жағдайлардың жауаптылыққа әсер ету дәрежесі туралы сөз болғанда, екі маңызды факторда есте ұстау қажет. Біріншісі, қоғамға қауіпті зардаптың басталуын алдын алу, зардаптың орнын толтыру немесе келтірілген зиянды жоюды шешу кезінде қылмыскердің басшылыққа алатын мотивтері. Әрине, жазаны анықтау барысында алатын мотивтері. Әрине, жазаны анықтау барысында өз әрекетін мойындап отырған, жәбірленуші немесе оның жақындарына ауыр жағдайда көмек көрсетуге шын жүректен ынта білдірген адамға сот адамгершілік қағидасын басшылыққа алда отырып жаза тағайындауы тиіс.

Соттың шешімімен елеулі материалдық зиянның орнын толтырудан құтылу ойымен және қатал жазадан қашу ниетімен жасалған әрекеттер аз ғана кешірім жасауға тұрарлық.

Кінәлінің жауаптылығына әсер ететін екінші фактор, бұл –келтірілген зиянның орнын толтырудың және жоюдың жеткіліктілігі мен оның дәрежесі. Кәмелетке жасы толмағандардың осы тұрғыдағы әрекеттерін қарау кезінде, бір жағынан, жалпы ережелерді ескеру қажет. Яғни қылмыс зардабының қоғамға қауіптілігі толық жойылған сайын қылмыскердің тағдыры соғұрлым жеңілдей түседі. Екінші жағынан, кәмелетке толмаған құқықбұзушылар көп жағдайларда өз жалақыларының жоқтығынан, еңбек тәжірибелері мен қабілеттерінің аздығынан, тіпті қылмыстан келтірілген зардаптың көлемін жеткілікті түрде түснбеуінен – келтірілген зиянды жою немесе оны болдырмау үшін ересек адамдардың жасайтын әрекеттерінің барлығын жасауға әрқашанда қабілетті емес.

Сондықтан да, қылмыстың зиянды зардаптарының жойылмауына және келтірілген зиянның орнының толық толтырылмауына нендей жағдайлар себеп болды, соны мұқият талдап отыру қажет. Бұл жерде әсіресе, кәмелетке жасы толмағанның субъективтік көзқарасын ескермей кетуге болмайды. Егер жасөспірім өзінің мүмкіншіліктері шегінде қылмыстың зардабының қоғамға қауіптілігінің болуын алдын алуға немесе бұл жағдайлардың тууына қандай да бір әрекеттер жасағаны анықталған болса, бұл жағдайлар жеңілдететін жағдайда әрекет етті деп қарастырылуы әбден мүмкін.

4/ Қылмыстық кодекстің 53 бабының «и» тармағы жауаптылықты жеңілдететін жағдайға – Қылмыс жасау үшін түрткі болған жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы салдарынан жан күйзелі үстінде қылмыс жасауды жатқызады.Кейде жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы қылмысты арандатуға әкеліп соғады, ал кей жағдайларда кінәлінің жан күйзелісін тудырып, осы себепті ол ашумен қылмыс жасайды. Бірақ жан күйзелу жауаптылықты жеңілдететін жағдайға жату үшін ол біріншіден, жәбірленушінің заңсыз әрекеттері салдарынан /күш көрсету, қатты қорлау не болмаса басқа да заңсыз әрекеттерінен/, екіншіден, жан күйзелу физиологиялық аффекті жағдайында жасалуы керек./38/

5/ ҚК-тің 53-бабының «е» тармағы жауаптылықты жеңілдететін жағдай ретінде – Жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлардың тоғысуының салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмыс жасауды қарастырады.

Отбасының жағымсыз жағдайлары белгілі бір шамада кәмелетке жасы толмағанның кінәсінің дәрежесін азайтады және соған сәйкес жазаның төмендеуіне де әсер етеді.

6/ ҚК-тің 53-бабының «к» тармағы жауаптылықты жеңілдететін жағдай ретінде – шын жүректен өкіну, айыбын моындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу жағдайын қарастырады. Шын жүректен өкінуге қылмыс жасаған адамның ағынан жарылып өзінің қылмысын мойындауы, өзінің іс-әрекетіне шын жүректен /талпыну/ әрекеттерін жатқызуға болады. Заң әдебиеттерінде шын жүректен өкінуді айыпкердің түзелуге деген алғашқы қадамы ретінде әділ қарастырады.