Тарау І кємелетке толмаѓандардыњ Ќылмыстыќ жауаптылыѓыныњ жалпы сипаттамасы

МАЗМ¦НЫ

Тарау І КЄМЕЛЕТКЕ ТОЛМАЃАНДАРДЫЊ ЌЫЛМЫСТЫЌ

ЖАУАПТЫЛЫЃЫНЫЊ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

1.2. Кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстыќ мотивациясыныњ ерекшеліктері.

2. КЄМЕЛЕТКЕ ТОЛМАЃАНДАРЃА ТАЃАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА Т‡РЛЕРІ МЕН ШЕКТЕРІ
2.1. Кємелетке толмаѓандардыњ психикалыќ жаѓдайы мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларѓа таѓайындалѓан жаза т‰рлері

2.2. Кємелетке толмаѓандарды ќылмыстыќ жауаптылыќтан жєне жазадан босату.

2.3. Ќылмыстыќ жауаптылыќты жењілдететін жаѓдайлар.

2.4. Ќылмыстыќ жауаптылыќты ауырлататын жаѓдайлар.

3. КЄМЕЛЕТКЕ ЖАСЫ ТОЛМАЃАНДАРЃА БАСЌА ДА ЌЫЛМЫСТЫЌ-Ќ¦ЌЫЌТЫЌ ЫЌПАЛ ЕТУ ШАРАЛАРЫН ТАЃАЙЫНДАУДЫЊ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1.Кємелетке толмаѓандарѓа таѓайындалатын тєрбиелік єсері бар мєжб‰рлеу шаралары.

3.2. Кємелетке толмаѓандарѓа таѓайындалатын медициналыќ сипаттаѓы мєжб‰рлері шараларыныњ т‰рлері.

ЌОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛЃАН ЄДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

РЕФЕРАТ

Зерттеу объектісі - кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстылыѓына туындайтын ќоѓамдыќ ќатынастар.

Зерттеу базасын Ќазаќстан Республикасыныњ нормативтік актілері, зањгер-ѓалымдардыњ, ќ±ќыќ теоретиктерініњ ењбектері, ондаѓы т±жырымдар назарѓа алынды.

Диссертация кµлемі 70 беттен, ќ±рылымы кіріспе, ‰ш тарау, 8 параграфтан, ќорытындыдан, ќолданылѓан ќайнар кµздер тізімімен т±рады.

Жасµспірім тєртібініњ ауытќуына тіпті ќылмыстыќ жаѓымпаз єрекеттеріне де, сол сияќты жаѓымды єрекеттеріне де ќоршаѓан орта арќылы немесе жаѓдай жасаушы ќоѓамдаѓы экономикалыќ єлеуметтік-мєдени жаѓдайлар себепті.

Жастарды, ќоѓамда µмір с‰ру ќ±ќыѓы бар м‰шесі ќалыптастыру ќоршаѓан орта єсерініњ мањызы б±л мєселені мемлекет мєселесі ретінде ќарап, ќоѓамдаѓы барлыќ биліктердіњ баќылауында болуына жєне м±ндай жауапкершілік тєрбие ж±мысына ќатысты барлыќ адам міндетті болуына талап етеді.

Жастарды тєрбиелеу деген сµз кењ маѓынада, тєртіп б±зушылыќтан саќтанудаѓы тєрбие ж±мысыныњ тиімділігін ќамтамасыз ететін сан т‰рлі шаралардыњ жиынтыѓы. Жасµспірімдердіњ тєртіп б±зушылыѓы фактілерініњ себептері мен басќа да жаѓдайларды ќараѓанда єрт‰рлі єлеуметтік топтаѓы, єр т‰рлі дењгейдегі балалардыњ шаѓын орталарыныњ бір-біріне жаѓымсыз ыќпал єсерлеріне топтаѓы, єрт‰рлі дењгейдегі балалардыњ шаѓын орталарыныњ бір-біріне жаѓымсыз ыќпал єсерлеріне детальді т‰рде талдау жасауды талап етеді. Жасµспірімніњ бойына адамгершілік ќасиеттерді ќалыптастыру алдыњѓы орында жан±я т±рады.

Балаларды тєрбиелеудегі к‰рделі єр ±заќќа созылатын ќ±былыстар оларды єлеуметтік баќылауѓа алуѓа ќиындыќтар мен олардыњ бойындаѓы кертартпалыќ, мойындамаушылыќ тіптен ќылмыстыќ тєртіп б±зушылыќќа осы ортада даѓды алады. Жасµспірімдер арасында тєртіп б±зушылыќќа ж‰ргізілген талдауда бір анасы ѓана бар толыќ емес жан±ядан шыѓып тєртіпсіздік жасаѓан балалардыњ ‰лесі єлдеќайда кµп болып отыр.

Ќазаќ мемлекетініњ тарихында т±њѓыш рет 1991 жылы желтоќсанныњ 16 ж±лдызында “Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік тєуелсіздігі туралы ” мањызды зањ ќабылданѓаны белгілі. Б±л ќ±жатта: “Ќазаќстан Республикасыныњ Жоѓарѓы Кењесі ќазаќстан халќыныњ еркін білдіру отырып, адам ќ±ќыќтарыныњ жалпыѓа бірдей” декларациясында халыќаралыќ ќ±ќыќтыќ жалпы ж±рт таныѓан µзге де нормаларында баянды етілген жеке адамныњ ќ±ќыќтары мен бостандыќтарыныњ ‰стемдігін мойындай отырып, ќазаќ ±лтыныњ µзін-µзі билей ќ±ќыќ растай отырып, азаматтыќ ќоѓам жєне ќ±ќыќтыќ мемлекет ќ±руѓа бел байлаѓандыѓын басшылыќќа ала отырып, бейбітшілік с‰йгіш сыртќы саясат ж‰ргізе отырып, ядролыќ ќаруды таратпау принципімен ќарусыздану процесіне адалдыѓын мєлімдей отырып, Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік тєуелсіздігін салтанатты т‰рде жариялайды” - делінген.

Осыѓан сєйкес 1995 жылѓы тамыздыњ 30 ж±лдызында референдум жолымен ќабылданѓан Ќазаќстан Республикасыныњѓ Конституциясы ќоѓам, мемлекет жєне адам тіршілігіндегі орын алатын негізгі ќаѓидаларды бекітіп берді. Оныњ 1 –бабында айтылѓандай: “Ќазаќстан Республикасы µзін демократиялыќ, зайырлы, ќ±ќыќтыќ жєне єлеуметтік мемлекет ретінде орныќтырады жєне оныњ ењ ќымбат ќазынасы – адам жєне адамныњ µмірі, ќ±ќыќтары мен бостандыќтарын ќ±рметтеп ќорѓайды”. Осы негізгі ќаѓидаларды іске асыра бастау арќасында біз Біріккен ¦лттар ±йымыныњ толыќ м‰шесі болып, басќа да ертеден белгілі µркениетті халыќтар ќатарындаѓы терезесі тењ ел есебінде танылдыќ.

Мемлекет тарихында єлі де болса, этатизм мен ќ±ќыќтыќ мемлекет идеялары ±заќ уаќыттар бойы бір-бірімен арпалыста µтуі єбден м‰мкін.

Єрине, егемендік пен тєуелсіздікті іс ж‰зінде толыќ та тиянаќты орнату процесі оњайлыќќа т‰спей отыр.

Социалистік µмір мен ќаѓидалардан дереу бас трату, б‰кіл ќоѓамдыќ формацияны к‰рт µзгерту, сонымен бірге жања ќоѓамдыќ ќатынастарѓа кµшу жєне осыѓан байланысты туындаѓан к‰рделі µзгерістер ќарапайым халыќтыњ µмірініњ нарыќтыќ ќатынастыњ ќатал ќыспаѓына т‰суіне жєне ‰немі ауысып жатќан саяси µзгерістерге тєуелді болуларына єкеп соќтыруда.

Осыныњ салдарынан тек идеология саласында ѓана емес, сонымен бірге ењ мањызды экономика саласында да даѓдарыс туды.

Экономикалыќ ќ±лдырауымыздыњ салдарынан азаматтардыњ кµпшілігініњ табысы мен µмір с‰ру дењгейі нашарлап кетті.Ж±мыссыздыќ, жалаќы мен зейнетаќыны уаќытылы тµлемеу сияќты келењсіз жаѓдайлар етек алды. Казір кµршіліктіњ кµзі жеткендей, елімізде ќоѓамдыќ жєне ќ±ќыќтыќ тєртіптіњ дењгейі едєуір тµмен т‰сті. Ќатарынан ќабылданып жатќан ќ±ќыќтыќ немесе ±йымдастыру шараларына ќарамастан еліміздегі зањ тєртєбєн б±зушылыќ, єсіресе ќылмыстыќ ахуал к±рделі к‰йінде ќалып отыр.

Шындыќќа кµз ж±мбай тікесін айтатын болсаќ, республикамызда ќауіпті мµлшерде µсіп келе жатќан ќылмыстыњ ауќымы, сонымен ќатар ќылмысќа ќарсы к‰рес ж‰ргізу тиімділігініњ тµмен т‰суі ќоѓамда мемлекеттік биліктіњ азаматтардыњ жеке басы ќауіпсіздігін ќамтамасыз ету, олардыњ конституциялыќ ќ±ќыларын ќорѓау ќабілетіне к‰мєн туѓыза бастады. Сµзімді растайтын мына кµрсеткіштерге кµњіл аударуларыњызды µтінемін:

Кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстыќ ќ±ќыќ б±зушылыќтарын жалпы т±рѓыдан алып ќарасаќ, 2004 жылы 8018, 2003 жылы 6810; ал Оњт‰стік Ќазаќстан облысы бойынша 2004 жылы 297, 2005 жылы 320.

Кємелетке толмаѓандардыњ ќылмысы казіргі тањда облыста 11 ай есепке алынѓаны, яѓни кµрсеткіш 277 ќ±ќыќ б±зушылыќтан 243 –ке азайды. Дегенмен, кісі µлімі кµп. ¦рлыќ ќылмысы – 141-ден 108 –ге азайды, тонау ќылмысы – 17-ден 27- ге µсіп отыр. Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ кодексініњ 10 бабына сєйкес, ауыр ќылмыс, орташа ќылмыс, кємелеттік жасќа толмаѓандардыњ арасында кµбейіп отыр.

Жалпы ќылмыстылыќтыњ µсіп келе жатќаны жастарѓа аса ќауіпті єсерін тигізетіні аќиќат.

Республика бойынша жалпы алѓанда кємелетке жасы толмаѓандардыњ ќылмыстарыныњ ‰лес салмаѓы 1961 – 1981 жылдар аралыѓында, яѓни 20 жылда шамамен 9 процентті ќ±раѓан болса, ол кµрсеткіш соњѓы 11 жыл ішінде / 1988 – 1998/ 14 процентке жаќындап отыр. Жасы 18-ге толмаѓандар саны еліміздегі жалпы адам саныныњ 33 процентін ќ±райтын болса, аталѓан кµрсеткіш дењгейініњ ќаншалыќты зор екенін байќау киын емес.

Кємелетке жасы толмаѓандар арасындаѓы ќылмыстылыќтыњ ењ бір ќауіпті де айќын ерекшілігі оныњ ±йымдасќан немесе топтасќан жаѓдайларда жасалынуында. Таѓы бір баса назар аударар жай – єсіресе соњѓы кезењде етек ала бастаѓан ересек ќылмыскерлердіњ ыќпалымен ќылмыс жасап ±сталатын жасы кємелетке толмаѓандар жиі кездеседі.

¤те ќажетті мєселеніњ бірі – кємелетке жасы толмаѓандардыњ ќылмысы бойынша жаза таѓайындаудыњ кµп жаѓдайларда зањѓа сєйкес ж‰ргізілмеуі жєне осы проблема жµнінде Ќазаќстанда ќылмыстыќ ќ±ќыќ тарихында монография дењгейінде арнайы зерттеудіњ ж‰ргізілмегенін айту керек. Осыѓан байланысты мањызды мына ‰ш жаѓдайды біз ескере кету, ол артыќ болмас деп ойлаймын.

Біріншіден, жањадан к‰шіне енген /1998 жылѓы ќантардыњ 1 ж±дызында/ Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ кодексінде ќылмыстыќ жазаныњ т‰рлеріне едєуір µзгерістер енгізілген.

Екіншіден, жања зањдаѓы ќарастырылѓан ќылмыстыќ жазаныњ єрбір т‰рлерініњ жасы кємелетке толмаѓан ќылмыскерлерге таѓайындауда едєуір ерекшеліктері бар.

‡шіншіден, сот тєжірибесінде жасы кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстыќ ісі бойынша жаза таѓайындау кезінде жіберілетін ќателіктер мен олќылыќтар єлі де аз кездеспейді.

Ал жастар арасындаѓы ќылмыстылыќпен к‰ресуде жасалѓан ќылмысты зањѓа сєйкес дєрежелеу ѓана емес, соѓан сєйкес ќылмыскерге жазаны єділ т‰рде таѓайындаудыњ мањызы зор. ¤йткені ќылмыскер µз жазасыныњ д±рыс таѓайындалѓанына кµзі жетіп, соны ±ѓынса, оны єділ деп тапса, жазаныњ ойдаѓыдай µтелуіне ѓана емес, сонымен ќатар ќылмыскердіњ ќайталап ќылмыс жасаумауына ‰лкен єсер етеді.

Біздіњ ќоѓамымыздыњ соњѓы кездерде кезіккен проблемаларыныњ бірі жастардыњ ќ±ќыќтыќ санасы дєрежесініњ тµмендігі болып отыр.Ќ±ќыќ б±зушылыќтыњ айтарлыќтай жасарып келе жатќаны µкінішті – аќ.Б±ныњ бєрі алањдаушылыќ тудырмай ќоймайды. Осыѓан ќараѓанда жастарѓа, бєрінен б±рын оќушыларѓа ќ±ќыќтыќ білім берудіњ мањызы ерекше екендігі кµрінеді. Осы орайда ел Президентініњ “Ќазаќстан – 2030 . Барлыќ ќазаќстандыќтардыњ µсіп-µркендеуі, ќауіпсіздігі жєне єл – ауќатыныњ артуы атты республика халќына Жолдауындаѓы Жас шамасына ќарай ж‰ргізілетін саясатта біз жастар мен жеткіншек ±рпаќќа кµњіл бµлуді к‰шейтуге тиіспіз” деген сµзін басшылыќќа алуымыз керек.

Ќоѓамымыздыњ ќылмыс жайлап, мемлекетімізді ќ±рдымѓа жетелеймін десек, болашаќ жас ±рпаќќа сапалы да саналы тєрбие беруде ±лттыќ дєст‰рге баулу, олардыњ бойына ізгі сезімдер мен отанѓа деген с‰йіспеншілік

сияќты асыл ќасиетттерді дарыту ќажет.

Мемлекет ±л-ќыздарына ќол ±шын б‰гін берсе, ертењ олар оны ±мсытпай, болашаќта мемлекеттіњ кµркеюіне ‰лес ќосуѓа тырысары сµзсіз.

Кез келген адам µз бетінше єрекет етуге, µзін -µзі реттеуге, тєрбиелеуге ќабілетті, µзін-µзі ±йымдастырушы ж‰йе ретінде таныла отырып, тєрбиелеудіњ тек объектісі ѓана емес, сонымен бірге субъектісі болып танылады. Сондыќтан, кємелетке толмаѓан баланы жай оќытып жєне тєрбиелеп ќана ќою аз. Сондай-аќ оны µзін-µзі тєрбиелеумен саналы т‰рде айналысуѓа ‰йрету ќажет.

Б±л т±рѓыда ќылмыспен к‰ресу ‰шін, ењ алдымен отбасы, оќу орындары, ењбек ±жымы жасµспірімдердіњ уаќытты тиімді пайдалануына баќылауды барынша к‰шейту керек. Сол сияќты жасµспірімдер жµніндегі инспекцияныњ ќызметін жандандырып, олардыњ штатын ±лѓайтып, арнаулы тєрбиелік функцияларды іске асыруына жаѓдай туѓызу керек.Клубтарда спорт, демалыс оќу орындарында, лагерьлерде жасµспірімдерді адамгершілікке тєрбиелейтін єрекеттерді ныѓайту ќажет. Жасµспірімдер арасындаѓы ќ±ќыќтыќ білім беру, ќ±ќыќтыќ тєрбиені к‰шейту ќажет, жасµспірімдер зањ негіздерін оќып-‰йрену, ќандай іс-єрекеттердіњ ќ±ќыќ б±зушылыќќа жататынын жете т‰сіну керек. Ол ‰шін ќ±ќыќтыќ білім беруді, ќ±ќыќтыќ тєрбиені бастауыш мектептен бастап оќу пєні ретінде енгізу орындары болар еді. Баќылаусыз ќалѓан, жетім ќалѓан жасµспірімдерді ќылмысќа ±рындырмау ‰шін оларѓа арналѓан арнайы мектеп,. Интернат, тєрбие мекемелерін µркениетті елдердегіше ќайта ќ±ру ќажет.

Жасµспірімдерді ќылмысќа тартатын, итермелейтін ересектердіњ іс-єрекеті ‰шін ќылмыстыќ жауаптылыќты к‰шейту ќажет. Оќу-тєрбие мекемелерініњ б±л істегі жауапкершілігі мен міндетін µмір талабына сай ќайта ќарап, оларѓа ерекше мєн беру керек.

Тєуелсіз еліміз іргесініњ берік болуы – білімді мамандардыњ ѓана емес, алдымен отаншыл, ±лтжанды, рухани д‰ниесі кемел азаматтардыњ ќолында. Осы т±рѓыда ±лы ±стаз Єл-Фараби: “Адамѓа ењ бірінші білім емес, тєрбие керек.Тєрбиесіз берілген білім адамзаттыњ ќас жауы” – деген болатын. Ел боламыз десек, осыны естен шыѓармауымыз керек.

Мемлекетіміздіњ алѓа ќарай ќарышты ќадам басуын ќамтамасыз ету ‰шін Елбасыныњ “Ќазаќстан-2030” стратегиясын белгілегені баршаѓа аян. Б±л стратегияда кµрсетілген маќсаттарѓа ќол жеткізу мєселесі жас ±рпаќтыњ екіншісіне ж‰ктеліп отыр. Демек, жастар мен жасµспірімдердіњ міндеті мемлекетті дамытып, г‰лдендіру, ел мєртебесін арттыру жєне тєуелсіздік ќазаќ елініњ ќауіпсіздігі мен т±раќтылыѓын ќамтамасыз ету.

Сондыќтан мемлекеттіњ ерекше ќамќорлыќ кµрсету объектісі – жас жеткіншектер болып табылады.Ал олар µмір с‰оріп отырѓан ортаны жаќсартып, жастардыњ маск‰немдік, нашаќорлыќ, жезµкшелік сияќты теріс ќ±былыстарѓа бой алдырмауы ‰шін жан-жаќты тєрбие ж±мысын ‰здіксіз ж‰ргізіп отыру ќажет. Десек те, жастар мен жасµспірімдердіњ µнегелік, ќ±ќыќтыќ жєне дене тєрбиесіне жеткілікті дењгейде кµњіл бµлінбей отыр. Б±ѓан дєлел – жастар мен жасµспірімдер арасында ќылмыс сияќты кері ќ±былыстыњ етек алуы.

Жасы кємелетке толмаѓандардыњ ќылмысына жасы 14-пен 18-діњ арасындаѓы адамдардыњ жасаѓан ќоѓамѓа ќауіпті іс-єрекеттері жатады. Жасµспірімдер ќылмысы жылдан-жылѓа µсе т‰суде. Еліміз бойынша орта есеппен єрбір он екінші ќылмысты жасµспірімдер жасайды, оныњ ішінде 14-15 жастаѓы жастардыњ ќылмыстыќ кµрсеткіші 16-17 жастаѓы жасµспірімдердіњ іс-єрекетіне ќараѓанда едєуір белсенділікті байќатады. Жасы кємелетке толмаѓандар жасайтын ќылмсытыњ жекелеген т‰ріне келсек, олардыњ орта есеппен 60 пайызы ±рлыќ, 8-9 пайызы тонау, 7 пайызы б±заќылыќ іс-єрекеттер. Ал ќасаќана кісі µлтіру, адамныњ денесіне ауыр заќым келтіру, зорлау сияќты µте ауыр ќылмыстардыњ кµрсеткіші 1 пайыздан аспайды.Жасы кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыскерлердіњ адамдарды кепілге алу, ќару-жараќ, нашаќорлыќ заттармен алыпсатарлыќ жасау, аќша, баѓалы ќаѓаздарѓа байланысты алаяќтыќ, компьютерлік ќылмыс жєне жасаѓан жасµспірімдердіњ єрбір бесіншісі б±рын ќылмыс жасап сотталѓандар, осы т±рѓыдаѓы ќылмыскерлер ќылмысты кµбінесе топ болып ж‰зеге асырады /65 пайыз/ некен-саяќ болса да ±йымдасќан ќылмыстыќ топќа біріккендер де кезедеседі.

Жасы кємелетке толмаѓандар ересектердіњ ќылмыстыќ іс-єрекеттерініњ ќылмыстыќ єрекеттерге тарту фактілері де жылма-жыл µсе т‰суде. Б±рыныраќта жасы кємелетке толмаѓандар ќылмысы негізінен “кµшелерде”

жасаѓан іс-єрекеттер болса, соњѓы кездегі олардыњ ќылмыстыќ іс-єрекеттер болса, соњѓы кездегі олардыњ ќылмыстыќ іс-єрекеттері ќоѓамдыќ орындарды, кµлікте, бµтеннніњ ‰йінде, оќу орындарында, жатаќханаларда ж‰зеге асырыла бастады.

Таќырыптыњ зерттелу жаѓдайы. Диссертация кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасы жєне жаза таѓайындау ерекшеліктеріне зањгер ѓалымдардыњ кµптеген ењбектерініњ кµзќарастары ќаралды. Зањгер ѓалымдар б±л т±рѓыда біраз зерттеулер жасап, жарыќќа шыќќан біраз ењбектері бар. Алайда, ќазіргі тањдаѓы кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыстылыѓына тосќауыл болатындай біраз ±сыныстарды зањдастыруды ќажет етеді. Ж±мыс барысында кµптеген ѓалымдардыњ ењбектері ќолданылды.
Нормативтік негізі: Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы, Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ Кодексі, Балалар ќ±ќыќтарыныњ Конвенциясы, Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік тєуелсіздігі туралы зањы, Ќазаќстан – 2030 ЌРО Президентініњ жолдауы, ЌР Ќылмыстыќ ќ±ќыѓы, жалпы бµлімі, Ќазаќстан Республикасы Жоѓарѓы Соты Пленумыныњ Ќылмыстыќ жаза таѓайындаѓан кезде соттардыњ зањдылыќты саќтауы туралы ќаулысы ќолданылды.

Магистрлік зерттеудіњ маќсаты мен міндеттері. Б±л зерттеу ењбегініњ маќсаты кємелетке толмаѓандар ќылмыстылыѓыныњ теориялыќ мєселелеріне талдау жасап, б±л баѓыттаѓы барлыќ нормативтік актілерді ѓылыми т±рѓыдан зерттеп, олардыњ тиімділігін б±зушылыќты жою, оныњ алдын алу негіздері мен шараларын, ол туралы жєйттерді зерттеу болып табылады. Б±л маќсатќа жету ‰шін зерттеу маќсаттарына мыналар кіреді:

-кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасыныњ жас жєне психологиялыќ ерекшеліктері жєне олардыњ жаза таѓайындаудаѓы орнын;

-ќылмыстыќ мотивациясыныњ ерекшеліктері; психикалыќ жаѓдайлары мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларѓа таѓайындалатын жаза т‰рлері;

-жасы кємелетке толмаѓан ќылмыскерлердіњ жеке т±лѓасы мен психикалыќ ерекшелігін, белгілерініњ тобын ќ±рау;

-кємелетке толмаѓан ќылмыскерге жєне оныњ ата-ангасына педагогикалыќ психологиялыќ кењестер, сараптама, тест ж‰ргізіп отыру;

-тєрбиелік жєне медициналыќ сипаттаѓы мєжб‰рлеу шараларыныњ ќылмыстыќ жазамен ±ќсастыѓы, ерекшелігі.

Ж±мыстыњ тєжірибелік мањызы. Ж±мысты зерттеу нєтижесінде келтірілген ±сыныстар, т±жырымдар соттардыњ кємелетке толмаѓандарѓа ќатысты жаза таѓайындау кезінде себеп болуы м‰мкін, ‡кімет жастарѓа арнлаѓан баѓдарламаларды ќабылдауына, олардыњ ќ±ќыќтарын ќорѓайтын зањдарды жетілдіру бойынша шараларды ќ±руына септігін тигізуі м‰мкін. Б±л ѓылыми ж±мыс ќылмыстыќ ќ±ќыќ пєні сабаќтарына оќу ќ±ралы ретінде дайындалып, ќолданылуы м‰мкін.

Алдымен кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыс істеу себептерін аныќтап, ќылмыскер т±лѓасына мынадай мєселелер бойынша мєліметтер енгізуге болады:

1/єлеуметтік;

а/ демографиялыќ кµрсеткіш, аты-жµні, білімі, ±лты, єлеуметтік жаѓдайы жєне т.б.

б/баланыњ отбасындаѓы трєрбиесі жµнінде мєліметтер /ата-анасы, олардыњ мінез ерекшеліктері, бала тєрбиесіне ќатынасы, отбасындаѓы балалардыњ саны, материалдыќ жаѓдай ‰йдегі басќа м‰шелері;

в/баланыњ оќуѓа ынтасы, ‰лгерімі жµніндегі мєліметтер;

г/ ќ±рбы-ќ±рдастары арасындаѓы орны /ќарым-ќатынасы, алѓырлыѓы немесе баѓыныштылыѓы, ќоѓамѓа ќарсы топпен ќарым-ќатынасы/

2/ медициналыќ – єлеуметтік; психологиялыќ;

3/ ќылмыстыќ мінез ќ±лыќ пен тергеу барысындаѓы мінез ќ±лыќ жолдарыныњ ерекшеліктері;

4/ кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасыныњ жас жєне психологиялыќ ерекшеліктері жєне олардыњ жаза таѓайындаудаѓы орнын;

5/ќылмыстыќ мотивациясыныњ ерекшеліктері; психикалыќ жаѓдайлары мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларѓа таѓайынджалѓан жаза т‰рлері;

6/жасы кємелетке толмаѓан ќылмыскерлердіњ жеке т±лѓасы мен психикалыќ ерекшелігін, белгілерініњ тобын ќ±рау;

7/кємелетке толмаѓан ќылмыскерге жєне оныњ ата-анасына педагогикалыќ-психологиялыќ кењестер, сараптама, тест ж‰ргізіп отыру;

8/тєрбиелік жєне медициналыќ сипаттаѓы мєжб‰рлеу шараларыныњ ќылмыстыќ жазамен ±ќсастыѓы, ерекшелігі.

Ж±мыста келесі єдістер ќолданылѓан: социологиялыќ, системалыќ, салымтырмалы єдістері.

Ж±мыс ќ±рылымы негізгі маќсатќа сай екледі, жєне кіріспеден, сегіз параграфты ќамтитын ‰ш тараудан, ќорытындыдан, пайдаланылѓан арнайы материалдар мен нормативтік актілер тізімінен т±рады.

Кіріспеде зерттеу таќырыбыныњ µзектілігі, тиісті мєселеніњ б‰гінгі тањдаѓы зерттелу дењгейі, ж±мыстыњ міндеті мен маќсаттары, зерттеудіњ ѓылыми жањалыѓы жєне ќорѓауѓа шыѓарылатын ±сыныстары мен ќорытындылары кµрсетілген.

1.КЄМЕЛЕТКЕ ТОЛМАЃАНДАРДЫЊ ЌЫЛМЫСТЫЌ

ЖАУАПТЫЛЫЃЫНЫЊ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1.Кємелетке толмаѓан ќылмыскер т±лѓасыныњ жас жєне

психологиялыќ ерекшеліктері жєне олардыњ жаза таѓайындаудаѓы орны.
Егеменді де µркениетті елдіњ б‰гіні мен ертењін µрге бастырар жас жеткіншектер екені белгілі. Болашаќтыњ тізгінін ±стайтын олардыњ алдаѓы атќара іс-єрекеттерініњ т‰п-тамыры б‰гінгі к‰нмен тыѓыз байланысты.

Жаңа Қылмыстық Кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген.

Мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін басшылыққа ала отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың психологиясын ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір оңтайлы жолы болып табылады. Қылмыс жасаған адамның жеке басының ерекшелігін анықтау қылмысты тергеу барысында кінәлінің жауаптылық дәрежесін белгілеу үшін өте қажет.Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға қылмыстық заң жаза болып табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын кеңінен қолдануды белгілеген.

Қылмыстық кодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес Кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адамдар танылады. Яғни, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын ең төменгі жас 14-ке толу.

Егер кәмелетке толмаған адам Қылмыстық Кодексте көзделген жасқа толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің /әрекетсіздігінің/ іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті емес /15-бап, 3-бөлігі/.

Егер кәмелетке толмаған адамның /14,16 жас/ есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды, бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады /ҚК-тің 17-бабы, 1,2-бөліктері/.

Қылмыс жасаған кезде 18-ге толған адам кәмелетке толмаған деген атаққа ие бола алмайды. Бірақ та Қылмыстық кодекстің 87-бабының талабына сәйкес он сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған әрекетінің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше жағдайларда оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнайы тәрбие немесе емдеу, тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің ережелерін қолдана алады. Мұндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-әрекеттің мәні 18 бен 20 жас аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты және психикалық жете дамымауынан болуы қажет.

Ќай ќылмыстылыќтыњ да алдын алуѓа єуелі жалпы тєрбие, оныњ ішінде ќ±ќыќтыќ тєрбие ќ±рал болып есептеледі. Сондыќтан да Ќазаќстан Республикасы Президентініњ 1995 жылѓы маусымныњ 24 ж±лдызында шыќќан “Жалпыѓа бірдей ќ±ќыќтыќ білім мен тєрбие беру туралы” ќаулысыныі негізгі талаптарын іске асырып, жастарѓа µз дєрежесінде жеткілікті ќ±ќыќтыќ тєрбие беруді д±рыс жолѓа ќою ‰лкен ж±мыс. ¤йткені, ќ±ќыќтыќ тєрбие жастар мен жасµспірімдердіњ бойында ќ±ќыќтыќ талаптарды ќ±рметтеу сезімін ќалыптастырып, азаматтардыњ санасына ќ±ќыќ пен міндеттіњ бірлігін сезіндіреді, олардыњ ќоѓамда µзін-µзі д±рыс ±стап, єсіресе кємелетке жасы толмаѓандар арасындаѓы ќылмыстыќ єрекеттердіњ алдын алуѓа м‰мкіндік туѓызады.

Ќылмыстылыќтыњ алдын алу шаралары олардыњ негізгі-негізгі кµрсеткіштеріне байланысты єрт‰рлі болуы м‰мкін.Алайда, басты шара – Президентіміз Н±рс±лтан Назарбаев –атап кµрсеткендей, µтпелі кезењдерді бастан кешіп жатќан ќоѓамда, мемлекеттік экономика єлі саќталып ќалып т±рѓан т±ста, жеке меншік институттары…єлі ќалыптасып біте ќоймаѓан кезде, мемлекеттіњ ќызметініњ орасан зор мањызѓа ие болатындыѓы”.

Мемлекет тарапынан ќолданылатын шаралардыњ бєрініњ мєні де ,к‰ш ыќпалы да ќоѓамдаѓы тєртіп б±зушылыќ пен ќылмыстылыќтыњ єуелі алдын алуѓа баѓытталѓан.

Ќылмыс жасаѓан адамныњ жеке басыныњ ерекшелігін аныќтау ќылмысты тергеу барысында кінєлініњ жауаптылыќ дєрежесін белгілеу ‰шін µте ќажет. Алайда, сот алдында адам таѓдырын наќтылы шешетін ќылмыстыќ жаза таѓайындау кезінде т±лѓаныњ жеке бас ерекшеліктерін ескерудіњ мањызы одан да жоѓары.

Мемлекеттік ќ±ќыќ ќорѓау орындарыныњ тіркеген кµрсеткіштерінен соњѓы 11 жыл ішінде ж±мыстыњ жалпы саныныњ екі сесдей µскенін байќауѓа болады.Тек 1998 жылдыњ µзінде єрбір 10 мыњ халыќ санынна шаќќанда ќылмыс коэффициенті 91 ќылмыс болып т±р екен.

Ќылмыстыќ зањда кємелетке толмаѓандардыњ ќылмыс жолына т‰суініњ негізгі себептері мен жаѓдайларына ерекше мєн берілген.

Б±л ењ алдымен кємелетке толмаѓандардыњ жасына ќатысты жєне олародыњ психологиялыќ дамуындаѓы ерекшелігіне байланысты. Єдетте кємелетке толмаѓан жасµспірімдер жаќсылыќ пен жамандыќтыњ ара жігін ажырата бермейді, кейде тентектік пен ќ±ќыќ б±зушылыќты да шатастыратыны белгілі.Кµптеген жаѓдайларда олар ауыр ќылмыс жасай отырып, µз єрекетін жєне оныњ салдарын ќоѓамдыќ т±рѓыдан сезінбеуі м‰мкін. Єрине, жас т±лѓаныњ м±ндай ќасиеттері есейе кенле жойылады.Біраќ та кейбір ауыр ќылмыс жасау барысындаѓы б±л ќасиеттер жасы кємелетке толмаѓан адамныњ ќоѓам ‰шін едєуір ќауіпті екенін дєлелдейді.

Жас ќылмыскердіњ жеке басы, кез келген адамдыкі тєрізді оныњ басынан µткізген жаѓдайлармен ќоса сипатталады.Мысалы, адамныњ єлеуметтік байланыстары, /саяси, ењбек, т±рмыстыќ, отбасылыќ жєне т.б./, оныњ психологиялыќ ќасиеттері мен ерекшеліктері /жынысы, жасы, денсаулыќ жаѓдайы/, сондай-аќ оныњ µмірбаяны, µмірлік тєжірибесі, білімі, сіњірген ењбегі мен ќоѓам алдындаѓы кінєраттары.

Б±л психолого-физикалыќ, физиологиялыќ ќасиеттердіњ бірќатары єрбір ќылмыс ќ±рамыныњ міндетті элементтері ретінде зањ талаптарына енген жєне осыныњ арќасында кінєлі адамды ќылмыстыњ субъектісі ретінде сипаттайды.

Б±л белгілерді сот ќылмыстыќ жауаптылыќты аныќтау кезінде жєне соѓан сєйкес жаза таѓайындаѓанда ескереді. Мысалы, сот 14 жасар жасµспірімніњ ќылмыстыќ жауаптылыѓыныњ дєрежесін шешкенде оны кємелетке жасы толмаѓандар жµніндегі комиссияѓа µткізу арќылы ќылмыстыќ жазадан босатуы не болмаса Ќазаќстан Республикасы Ќылмыстыќ кодексініњ 82-бабында ќарастырылѓан тєрбиелік єсері бар мєжб‰рлеу шараларыныњ бірін ќолдануы м‰мкін.

Ал ќылмыс жасаѓан 17 жасќа толѓан азаматќа ќылмыстыќ жаза таѓайындау мєселесі басќаша шешілуі м‰мкін.

Т±лѓаныњ жеке басыныњ ерекшеліктерін сараптаѓанда сот еш уаќытта екі бірдей дєл ±ќсас жасµспірімніњ болуы м‰мкін еместігін естен шыѓармауы керек. ¤йткені олардыњ єрќайсыныњ µзіне тєн темпераменті, мінезі, рухани єлемі мен мінез-ќ±лќ±ныњ µзіндік ерекшеліктері бар.

Кємелетке жасытолмаѓандардыњ ќылмыстыќ жауапкершілігін реттеп отыратын зањдардыњ орындалуы т‰птен келгенде жасµспіроімдердіњ жасына, физикалыќ жєне психологиялыќ ерекшеліктеріне байланысты. Ќазіргі кезде дейін ќоѓам ‰шін ќауіпті єрекет жасаѓан ќылмыскерлердіњ психологиялыќ ерекшеліктеріне кµптеген зерттеулер ж‰ргізілгені белгілі. Алайда, олардыњ барлыѓы физиология мен психология ѓылымдарыныњ жетістіктеріне негізделеді.

Атаќты физиолог И.П. Павлов адамныњ нерв ж‰йесініњ 4 типін белгілеген еді.Онда негізінен адамныњ нерв ж‰йесініњ к‰ші аныќталѓан. Атап айтќанда бірінші типке негізінен к‰шті, байсалды, шираќ; екінші типке к‰шті, байсалды, сабырлы; ‰шінші типке к‰шті, бббіраќ сабырсыз; ал тµртінші типке єлсіз нерв ж‰йесі жатады. Осыѓан сєйкес физиология ѓылымы адамныњ нерв ж‰йесінгіњ аталѓан єрбір типіне белгілі бір темперамент сєйкес келеді деп ‰йретеді. «Темперамент – адам нерв ж‰йесініњ негізгі сипаттамасы, ол єрбір индивидтіњ б‰кіл ќызметіне наќты кескін береді», - деп жазды И.П.Павлов.

Жасµспірімніњ де мінез-ќ±лќы кµбіне оныњ темпераментіне байланысты. Кей жасµспірімніњ шапшањ, жылдам, ќызѓыш болуы, ќажетті тапсырмасын не ж±мыс єркес сапалы болмаса да орындауы оныњ темпераментіне /холерик/ ќатысты. Ќайсыбір жас азамат ќимылы сабырлы, µзі салмаќты, біраќ тез ќарым-ќатынасќа ебі жоќ; ол єр іс-єрекеттіњ, ќызметтіњ бір т‰рінен екіншісіне зорѓа ауысады. Ќандай да ж±мысты, тапсырманы асыќпай, біраќ тиянаќты орындайды. Б±л флегматиктер ќатарына жатады. Ќайсыбір жастар єркез байсалды, айналасындаѓылармен тіл табысќыш, шапшањ іс-єрекетке даяр т±рады.Олардыњ сезімі тез пайда болып, біраќ ќзаќќа бармай, тез арады белгілі бір µзгеріске ±шырайды. Олар сангвиниктер ќатарын ќ±райды. Сангвиниктердіњ ерекшеліктері – олардыњ іс-єрекеттіњ, ќызметтіњ бір т‰рінен екіншісіне тез ауыса білу, бейтаныс адамдармен де шапшањ араласу ќабілетінде. Тµртінші типке меланхоликтер кіреді.Олар сангвиниктерге ќарама-ќарсы- ќандай да болса µзгерістерді ауырсынады, жаратпайды, бµтен кісілерге µмірдіњ єрт‰рлі жања жаѓдайларына едєуір ќиындыќпен кµндігеді.Олардыњ сезімі де тез пайда болмайды, ал пайда болѓан сезімдері т±раќты жєне ±заќ мерзімге дейін саќталады. Темпераменті бойынша меланхоликке жататын адамдар шешімге баяу, µкпешіл, µзгеге сенбейді, білімі мен ќабілетіне де сенімсіз болады. Олар сары уайымѓа салынады.Мінезіне ќарап ќандай жасµспірімніњ ќандай ќылмыстыќ єрекетке бейім екендігін дµп дєлелдеу ќиын. Б±л жерде кµбіне тєрбие, ќоршаѓан ыќшам орта жєне µмірдегі наќты жаѓдайлар мањызды роль атќарады. Сондыќтан да кейбір ‰лкен ќылмыскерлер жасµспірімдерді ќылмыстыќ єрекетке итергенде олардыњ мінез-ќ±лќыныњ осындай ерекшелігін пайдалана біледі.

«Ќылмыс жасаѓаны ‰шін жазаѓа тартќаннан гµрі ќылмыстылыќтыњ алдын алѓан єлдеќайда жаќсы» деген пікір ертеректе айтылѓан болатын. Алдын алу ж±мысыныњ нєтижелі болуы алѓаш жасалѓан теріс ќадамныњ дер кезінде аныќталуынан ѓана емес, сонымен бірге осы алдын алу ісінде кємелетке толмаѓандардыњ т±лѓалыќ ерекшеліктерін ескеруге де байланысты.Олай болса, ќылмыстыњ алдын алу барысында кємелетке толмаѓандардыњ биологиялыќ жєне єлеуметтік т±рѓыдан єлі де болса ќалыптаса ќоймаѓандыѓын, оныњ жас жєне психологиялыќ єлеуметтік жєне µнегелік ерекшеліктерін тєрбиелік дењгейі мен білімін ескеру мањызды мєнге ие болып табылады.

Жасµспірімніњ µнегелік санасы б±рмаланѓан жаѓдайда оныњ ќ±нды баѓыттылыѓы, ќызыѓушылыѓы, ќажеттілігі, д‰ниеге деген кµзќарасы, µнегелік позициясы, адамгершілік бейнесі мен сана-сезімі µзгеріске ±шырап, теріс сиптаќа ие болады. Ал ќ±ќыќтыќ сананыњ тµмендеуі кємелетке толмаѓандардыњ ќылмысты кµптеп жасауына, зањ талаптарына µз талаптарын ќарама-ќарсы ќоюына, сондай-аќ ондай талаптардыњ мєнін т‰сінбеуіне єкеп соќтырады. Б±л жаѓдайлардыњ барлыѓы кємелетке толмаѓандардыњ д±рыс жолдан тайып, ќылмыс жасауынан бірден-бір себебі болып табылады. Осыѓан орай, олардыњ ќылмыстылыѓыныњ алдын алу ‰шін ењ алдымен ќ±ќыќтыќ жєне µнегелік тєрбие беру ќажет. Ал жасµспірімдердіњ ќ±ќыќ б±зушылыѓын болдырмау, ескерту, алдын алу ‰шін оларѓа ќ±ќыќ жµнінде білім беріп, тєрбиелеу – кємелетке толмаѓандардыњ ісі жµніндегі комиссия ќызметініњ бір ќыры ретінде танылады /11/.

Оќушылар ќ±ќыќтыќ білімніњ жалпы кµлемініњ тек 5,9 пайызын ѓана мектеп ќабырѓасынан алады. Б±л жаѓдай олардыњ бойында патриотизм, зањды б±лжытпай орындау сияќты ќасиеттерді, адамгершілік, µзгеніњ ќ±ќыѓын сыйлау сезімдерін ќалыптастыру маќсатында белсенді азаматтыќ жєне ќ±ќыќтыќ білім берудіњ ќажеттігін тудырып отыр /12/.

Кємелетке толмаѓандардыњ психикасы жас балалардыњ да, ересектердіњ де психикасынан µзгеше. Олар ‰шін испульсивтік, жоѓары єсерленгіштік, ќызбалыќќа тез т‰сі, кµњіл к‰йініњ т±раќсыздыѓы, µз-µзіне сенімсіздік, µз єрекетініњ д±рыстыѓына жиі к‰мєндану тєн. Олардыњ бойындаѓы психикалыќ ќасиеттер, мєселен, маќсаттылыќ пен табандылыќ. Т±раќсыздыќќа, µз-µзіне сенімділік пен жасымаушылыќ сенімсіздік пен жабырќаушылыќќа жиі алмасып отырады.