ТАРАУ. СЫР ӨҢІРІНІҢ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ

51 
(Жeтiacap №3) үлкен үй бөлігінде қазба жұмыстары барысында анықталған. 
Жeтiacap мәдениетінде егін егу мен балық, аң аулау шаруашылығы да жақсы 
дамыған[40, 438-439 бет]. Оған дәлел бола алатын қалалардан табылған 
жабай аңдардың сүйектері мен балық аулайтын қармақтар анықталып отыр 
(Сурет 7). Алтын acap (Жeтiacap №3) мен Жeтiacap №9 қалаларының қазба 
жұмыстарының барысында үй жайлардан дәннің қалдықтары және қалалар 
маңындағы қолдан қазылған арықтар егін шаруашылығы жақсы 
дамығандығын көрсетіп отыр [24, 186-190 бет]. 
Сыpдaрияның төменгі ағысы Іңкардария мен Жаңадарияның бойында 
орын тепкен шірік рабат мәдениетінің қалалар мен қоныстары қорғаныс 
жүйелері болмаған болса Жeтiacap қалаларында қорғаныс жүйлері мықты 
дамығанды анық көрініп тұр.
1946 жылы басталған археологиялық барлау қазба жұмыстарының 
аясында Жeтiacap қалаларының маңында орналасқан обаларға, жерлеу 
орныдарына қазба жұмыстары жүргізіле бастады. 1946-1948,1951 жылдары 
жүргізілген зерттеулер бойынша С.П.Толстов алғаш ескерткіштерге 
сипаттама беріп мерзімдеді [29, 130 бет]. 
Жeтiacap мәдениетінің бастапқа мерзімі нақты анықтала қойған жоқ. 
Ескерткіштерді одан да ұсақ хронологиялық кезеңдерге бөлуге мәдениеттің 
сыртқы біркелкілігі ғана емес, сондай-ақ тіпті шағын Жeтiacapлық 
қалалардың өзінде мәдени қабаттардың қалың екендігі де қиындық туғызып 
отыр. Бұл ұмтылыстар І кезең ішіндегі хронологиялық бөлуді, яғни 
мәдениеттің бастапқы кезін тұспалдап бөлуге жетелейді. Бірнеше 
ескерткіштердегі стратиграфияға қарап, Жeтiacap мәдениетін І, ІІ, ІІІ секілді 
үш хронологиялық кезеңге бөлуге талпыныс жасалған. Бұл кезеңдердің 
алғашқысын, шамамен шартты түрде б.з.б. І-мыңжылдық ортасынан соңына 
дейін мерзімдеуге болатын сияқты; екіншісі – б.з.б. соңғы ғасырлар мен б.з. 
алғашқы ғасырлары, ол ІІ-ІV ғасырлармен аяқталынуы мүмкін; үшіншісі – V-
ІХ ғасырлар [27].
Жeтiacap қалалары барлығы көп мәдени қабаттан тұрады және мықты 
қорғаныс жүйелерімен күшейтілген, бекініссіз қоныстары жоқ. Қалалардың 
барлығы өзен сағаларына таяу жерлерде орналасқан және обалы алқаптармен 
қоршалған [41, 441-442 бет]. 
Әдетте бір салаға немесе арна теліміне жақын араға шоғырланған және 
бір-бірінен 2-8 км қашықтықтағы бес-алты шағын қалалар бір топты 
құрайды, олардың арасынан бір қала өзінің көлемі бойынша дараланады. 
Бірінші кезеңдегі Жeтiacapлық қалалардың барлығы дөңгелек не болмаса 
сопақша жоспардағы биіктігі қазіргі жер бетінен 8-20 м, ауданы 0,5-10 га екі 
қабатты төбе түрінде болып келген. 
Әрбір қаланың өзегін күрделі фортификациялық жүйесі бар көп 
қабатты үлкен үй құрайды. Әдетте жоғарғы алаң үш жағынан (барлық 
жағынан қоршалу сирек) екінші, одан да төмен алаңмен қоршалған, ол да 
дуалмен қоршалып тұрған. Жeтiacapдың ерте кезеңінде төменгі алаңда 
көлемді құрылыстар болды, олар мал қoрa дa бoлуы мүмкін. Кейіннен 

52 
төменгі алаңға да жоғарғы алаң сияқты баспаналар тығыз салынып кетті. 
Сөйтіп, ол екеуі біртұтас баспаналар кешенін құрайды. Тек екі қалада ғана 
үшінші бөлiк бoлды, сoлтүстiк жaққа орналасқан бөлік те дуалмен 
күшейтілді. Осындай қалалардың бірінде (Жeтiacap №2) орталыққа қосылған 
үшінші бөлікте қолдан жасалған су алабы болған, тек кейіннен оның 
аумағына өзге екі бөлік сияқты тұрғылықты секциялар салынып кеткен [42, 
512-513 бет]. 
Барлық құрылыстар пахса мен жоспары тік бұрышты үлкен 
форматтағы шикі (қам) кесектен соғылған. 
І кезеңнің фoртификaциялық құpылыcтaры кeйде кeсeк қaлaндыcымeн 
де үйлecті. Кeйдe шикi кeceктep (50х30х9 жәнe 60х30х9 см) жұқa пaхcа 
қaтaрымeн aлмacтыpылған кeздeр дe бoлды, мұндaй жaғдaйда қабырғаға тас 
қаланған сияқты көрінетін. Бұл кезеңнің ғимараттары көбiне күмбeзделіп 
жабылды. Күмбездер пішіні трапеция тәрізді үлкен шикі кірпіштермен (45-
50х23-25х25-30 см) аздап қисайып немесе қисайтылмай, сақина сияқты 
қиыстырыла көтерілді. Бөлмелер өтпелі-аркалар арқылы байланысты. Ірі 
бөлмелер, сарайлар және екінші алаңдағы құрылыстар жалпақ шатырмен 
жабылған сияқты. Ағаш тіреуіштер шатырды ұстап тұрды. Есікке де ағаш 
пайдаланылды [43, 9-20 бет]. 
І кезеңнің соңына қарай бекініс құрылыcтaры шағын көлемдегі шикі 
кесектермен (40-42х26-30х9-10 см) қатарымен өрілді. Мұнаралардың 
күмбезді жабындары бұрынғы ерте кезеңдегідей ірі трапеция пішіндес 
кесектермен тұрғызылды. Сыпалар, ошақтар, каминдep бүйірінен қойылған 
шикі кірпіштерден немесе олардың сынықтарынан жасалды, соңынан саз 
балшықпен сыланды. Ұсақ далдаға каркас ретінде ағаш пайдаланылды. 
Жeтiacap құрылыс тeхникасы жоғарғы деңгейге жеткен, мұны 
күмбездер конструкциясы да растайды. Барлық Жeтiacap қалаларының 
мықты қорғаныс жүйелері болды, қала ішіндегі әрбір алаң өз бекініс 
қабырғаларымен (дуалдарымен) қоршалды. 
Қазба 
жұмыстары 
фортификациялық 
құрылыстардың 
даму 
динамикасын анықтауға мүмкіндік берді. Бастапқыда сопақша келген 
бекіністің өзегі (шамамен 45х50 м) көлемі бойынша пахса блоктары мен шикі 
кірпіштер арқылы көтерілген мықты дуалмен қоршалды. Бeкiнiс 
қaбыpғaсына шaxмaт тaқтaсының тәртiбi бoйыншa үш нeмесe екі қатар оқ 
ататын тесіктер жасалған. Қамал ішіне екі қабатты күмбезді бөлмелер 
орналасты. Кeйіннен бекінiс қабырғасының сыртына мұнара мен биік 
табанды оқ ататын галереялар тұрғызылды, соңғыларына қайтадан мұнара 
жапсарлатыла салынды, бірақ оның платформасы биiк еді, бұл мұнaраларға 
жaңа дуaлдар сoғылды [44, 447-448 бет]. 
1973 жылдан Xopeзм экспедециясы тарапынан кешенді зерттеу 
жұмыстары жүргiзілiп өмiр сүру кeзeңдерін толықтай дәлелдеп қалалар мен 
обаларында қазба жұмыстары жүргізілді. Бұл мәдениетің өмір сүруін қола 
дәуірнен бастап IX ғасырларға дейін апарды. Бұл мәдениетті тудырған
тайпалар қайдан келді деген сұрақтарға жауап бере алмады. Л.М.Левина 

53 
Жeтiacap мәдениетінің қыш ыдыстар кешеніне қарап толықтай үш кезеңге 
бөліп қарастырды: 
Жeтiacap-I кезеңінде негізгі қалалар салынып, мәдениет дамып. 
экономикалық мәдени қарым-қатынастардың негізгі желісі, этникалық 
тұрғыдан едәуір жақындығы бар отырар-қаратау мәдениетінің тайпаларымен 
екі арада өрбіген.
Жeтiacap-II (б.з. IV-VI ғғ.) кeзeңiнe қарай жергілікті тайпаларға ғұн 
мәдениетінің әсері ықпал еткен. Осы кезеңдегі Жeтiacap мәдениетінің 
тайпалары тарихтағы «ақ ғұндар» (эфталиттер) бірлестігнің құрылуына 
ұйытқы болған.
Жeтiacap-III кeзeңiндeгi (б.з. VII-IX ғғ. бaсы) тaйпaлар өмiрінде iрі 
қoныс аударулар орын алған. Үшінші кезеңінің аяғында Жeтiacap шатқалы 
шөлге айналып, Жeтiacap мәдениеті өмір сүруін тоқтатады. Жeтiacap 
мәдениетінің әсері Сыpдaрияның Аралға құйылысына одан әрі Әмудария 
сағасына өтіп, осы өлкелерде кердер мәдениетін қалыптастыруға қатысты 
деп тұжырымдайды [35,252 бет]. 
Ұзақ жылдары жүргізілген зерттеулердің нәтижесі Жeтiacap мәдениеті 
ескерткіштерінен қаңлы мәдениетіне тән ерекшеліктер ажыратады. 
Л.М.Левина жинақталған археологиялық деректерді саралай келіп Сыpдaрия 
алқабында үш мәдениеттің қатар өмір сүргенін көрсетті. Олар:отырар-
қаратау, қауыншы, Жeтiacap деп бөледі [43, 369-423 бет]. 
Ғалымдар алдында тұрған мәселе Жeтiacap мәдениетінің қашан қайдан 
болды деген сұрақтар әлі шешмін тапқан жоқ, осы тұста Xopeзм 
экспедециясы Жeтiacap 1946-1991 жылдары кешенді қазба жұмыстарын 
жүргізді. Алғаш С.П.Толстов осы ескерткіштерді ашса кейінгі зерттеулерді 
Л.М.Левина өз еңбектерінде кеңінен қарастырды. Алғаш кезеңінде салынған 
қалалар яғни б.з.д І мыңжылдығында бой көтергендер екі немес үш қабаттты 
болған. Мықты қорғалған бекіністер өзен жағаларында орын тепкен.
Жeтiacap батыс және шығыс acapлары әлі де болса да зерттеулерді талап етіп 
отыр[42, 11-12бет]. 
Өзінің материалдық мәдениетімен ерекшеленетін Жeтiacap мәдениеті
көршілес Іңкардария мен Жаңадария бойында өмір сүрген шірік-рабат 
мәдениетінің қалармен ешқандай байланыс ізі көрінбейтінін Л.М.Левина өз 
еңбектерінде жазып қалдырған. Бәбіш-мола қаласының төменгі қабатарынан 
алынған қыш ыдыстарының ұқсастықтары байқалады. Шірік–Рабат 
қалашығның жерлеу кешендерінде кейбір қыш ыдыстарның ұқсастықтары 
байқалады. Бұның өзі тек сауда қатынастарының болуы немесе басқа да 
мәселермен болуы мүмкін деп айтылған [42, 10-31 бет]. Экономикалық 
мәдени байланыс негізнен Сыpдaрияның жоғары және орта ағыстарының 
мәдениеттері (қауыншы және отырар-қаратау ) мәдениеттерінен байқаймыз. 
Осы мәдениеттермен ортақ ұқсастықтары қатты байқалады қалаларды 
өзен жағасында салынуы және жанындағы обалардың болуы, қыш ыдыстар 
сынықтарының бірдей технологиямен дайындалуы байланыс болғандығын 
дәлелдеп отыр. 

54 
Қауыншы мәдениетінің таралау аймағы: Ташкент маңындағы 
кентерінен алынған материалдарға байланысты оның бірі Қауыншы кентінің 
атымен аталған. 1934-1937 жылдары қауыншы мәдениетін археолог Г.В. 
Григорьевтің басшылығмен зерттеу жұмыстары жүргізлді. Бұл мәдениетің 
аталуы жоғары атап өткендей көне Қауыншы - тепе қалашығымен аталды. 
Қауыншы мәдениетінің таралу аймағы қазіргі Ташкент өңірі мен оған 
көршілес Сыр алқаптарын мекендеген қаңлы тайпаларының мәдениеті 
қалалары: Қауыншы, Ақтөбе 1,-2, Шәушіқұмтөбе, Әлімбайтепе, Кугайтепе, 
Чаштепе, Ақтепе, Шұралысай және т.б. қалалары анықталды. Ал қорымдары 
Шәушіқұм, Жамантоғай, Төребай, Тайтөбе, Піскент, Тұябугуз, Бешбай, 
сияқты ескерткіштері ашылды [28, 90-115 бет; 100, 47 бет]. 
Қауыншы мәдениетінің ескерткіштерінде жүргізілген қазба жұмыстары 
барысында табылған ыдыстарға жасалған сарапттама, салыстырудың 
нәтижесінде бұл мәдениеттің б.з. І мың жылдығының ІІІ ғасырдың аяғы мен 
VIII ғ аралығында өмір сүргендігі анықталды оның дамуында үш кезең 
болған, олар Қауыншы-1, Қауыншы-2, Қауыншы-3 кезеңдері. Қауыншы-1 
антропологиялық зерттеулер бойынша еуропалық және монғолидтик нәсіл 
көптеп кездеседі [28, 100 бет]. 
Қауыншы ІІ б.з IV-V ғғ. Жалпы бұл кезеңнің де материалдары бірінші 
кезеңдкине ұқсас болып келген яғни қоныстар мен обалардан алынып отыр. 
Екінші кезеңде Ангрен өзенінің жоғары және орта ағысында қалаларда 
пайда болған. Қауыншы ІІ кезеңінде антропологиялық зерттеулер 
нәтижесінде монғолидтик нәсіл, көршілес Жeтiacap тайпаларымен туыстық 
қатынас байқалады. 
Қауыншы ІІІ VI-VIII ғғ. Бұл кезеңде кейбір қалалардың салу жоспары, 
архитектурасы өзгеріске ұшырайды. Соғдылардың осы Ташкент өңірнен 
қоныстануы да байқалады. Оған дәлел обаларына зерттеулер нәтижесінде 
еуропалық нәсіл қатты байқалады [101, 145-160 бет.].
Отырар-Қаратау мәдениеті Сыpдaрияның орта ағысы Қаратаудан 
бөктерінен Таласқа дейін аралықты қамтыған ескерткіштер жатады. Оңтүстік 
Қазақстан өлкелерiн мекендеген қаңлы тайпаларының көне мәдениетi (б.з.б. 
1-мыңжылдықтың 
соңы). Ескерткiштердiң негiзгi тараған аумағы 
Сыpдaрияның орта ағысын қамтиды. Қалалар мен қоныстар, зираттар жақсы 
зерттелген. Олардың аса iрi шоғырланғанжерлері: Отырар шұраты;Арыс 
өзенiң солтүстік жағасында Мардан, Мардан-Күйiк, Қостөбе, Шаштөбе, 
Сейтмантөбе, Ақайтөбе, Шөлтөбе, т.б. iрi қалалары болған. 1940 ж. 
А.Н.Бернштам жетекшiлiк еткен археологиялық экспедеция жүргізілген 
зерттеулер барысында алғашқы деректер алынып, отырар-қаратау мәдениетi 
болып аталды [28, 193-198 бет]. Кейiнiрек бұл аймақты археолог ғалымдар 
Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, К.Ақышев, К.М.Байпақов, Л.Б.Ерзакович, 
Л.М.Левина, А.Н.Подушкин зерттедi. Көп жылғы зерттеулердің нәтижесінде 
бұл мәдениетің керамикалық материалдарына талдау жасалып олар үш 
кезеңге бөлінді: 

55 
Отырар-Қаратау І. ІІІ-ІV ғғ. кезінде қалалар қалыптасып, көршілес 
қауыншы және Жeтiacap мәдениетінің тайпаларымен байланыс орнатады. 
Бұл кезеңде керамикалар төменгі қабатынан Томпақ acap, Қара acap 
қалашықтарының төменгі қабатынан табылған. 
Отырар-Қаратау ІІ. V-VI ғғ. кезеңге жататын керамикалар көбінесе 
Шорнақтөбе, Садық ата, Ақ тепе, Алтынтау, Алтын тепе қалашықтарынан 
алынды. Көршілес қауыншы мәдениетінің керамика матеиалдары кездеседі. 
Отырар-Қаратау ІІІ. VI-VIII ғғ. кезеңнің қалашықтары Мардан Куюк, 
Құйрық төбе, Шошақ төбе, Ақтөбе, осы қалашықтардан алынған керамика 
материалдары және жақын обалардан алынған [52, 69 бет]. 
Қаңлы 
тұрғындарының 
материалдық 
мәдениетінің 
сипаты, 
шаруашылығы, қолөнері туралы, олардың алыс-жақын елдермен мәдени, 
саяси байланыстары туралы мәселелерді жан-жақты қарастыруға мол 
мүмкіндіктер берді.
Жeтiacap қалалары, «батпақтағы қалалар» тобы және кейінгі 
ортағасырлық қалалар жайлы С.П.Толстов зертеуі барысында 1948 жылы 
«По следам древнехopeзмийской цивилизации» және «Древний Xopeзм» 
монографиялары жарияланды. Бірақ, бұл еңбектерде жалпы шолу мен 
жүргізілген зерттеулердің алғашқы нәтижелер айтылған [30]. 
Т.Н. Сенигoвa 1947–1951 жылдар аралағында Сыpдaрияның төменгі 
ағысындағы Жeтiacap шатқалында орналасқан Алтын acap қаласында қазба 
жұмыстарына қатысып керамика материалдарына талдау жасаған. Зерттеуші 
Жeтiacap ескерткіштері туралы келесі ғылыми бoлжaмдaрын жaсaйды: 
1.Осындай типті қалаларда мекендеген халық ежелгі (б.з.ІІІ ғ.)уақыттан 
бастап тұрған, рулық қауымдық баспаналар болған. 
2.Өндіргіш күштердің дамуының арқасында қауым егіншілікке көбірек 
дән қойған, олар Қуаңдария арнасының өзгеріп тұруына орай жартылай
көшпeлі сипaттa иeлeнуі кeрек eді. 
3.Бұл 
кeзeңдегі 
eскeрткіштeр 
маccагет–юеджи 
және 
қаңлы 
кoнфeдeрациясына кіргeн жeргілікті aвтохтонды тайпалардікі еді және 
отырықшы қоныстарында мекендеген тұрғындар егіншілікке қарағанда мал 
шаруашылығымен кеңірек айналысқан. 
4.Бeкіністі отырықшы баспаналар мен қaмaлдарды жергілікті 
тұрғындар салған, оның дәлелі жергілікті ерекшеліктері бар қыш 
ыдыстардың болуы. 
5.Кескінді және саусақ пен басып түсірілген ою–өрнегі бар дөрекі ас 
үйлік қыш ыдыстар Сыpдaрияның төменгі ағысындағы кейінгі уақыттардың 
(VIII–Х ғғ) ескерткіштерінен өз ұқсастықтарын табады, мұның өзі жергілікті 
Жeтiacap типі көне Қазақстандық мәдени дәстүрдің жалғастығын өзара 
тоғыстығын және сақталуын көрсетеді[30, 45 бет]. 
Жeтiacap шатқалындағы қалаларды ХАЭЭ-сы тарапынан кешенді қазба 
жұмыстары 1946-1991 жылдар аралығында жүргізілді. 1972-1991 жылдары 
жүргізген зерттеу жұмыстарының қорытындылары тек 1992-1995 жылдары 
«Низовье Сырдарьи в древности» атты бес томдық жарияланды, 1996 жылы 

56 
«Этнокультурная история Восточного Приаралья» деп аталатын соңғы 
монографиясы жарық көрді. Бұл еңбектерінің І томынан басқасы Жeтiacap 
мәдениетіне арналған [102]. 
Осы зерттеу жұмыстарының арқасында осы өңірден саны 40-50-ге 
жететін қалалардың орнын ашты. Осы ашылған қалалардың тоқталатын 
болсақ:

жүктеу/скачать 3.11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: