Тәттігүл Ерсайынқызы Картаева

1983 жылы Лондон қаласында өткен ІСОМ-ның Бас конференциясында музей ісінің осы бағытын ресми ұйымдастыру бастама алды. 1984 жылы Квебек қаласында мамандар «Экомузей және жаңа музеология» атты I халықаралық семинар ұйымдастырды. Квебек декларациясының авторлары «Қазіргі заманда өзінің дамуында жаңа көзқарастарды жүзеге асыру жолына түскен музейлер дәстүрлі идентификация, консервация және ағартушылық міндеттері мен мақсаттары көлемінен шығып, қоғам мен қоршаған орта өміріне қызу араласып, өз аясын кешенді бағдарламаларды жүзеге асырумен кеңейту керек», - деген. 1985 жылы Лиссабон қаласында өткен ІІ халықаралық семинарға қатысушы мамандар музей ісі саласындағы жаңа идеяларды қолдайтын «Халықаралық федерация» құрды. «Жаңа музеология», «Жалпыға қолжетімді музеология» атты білім жетілдіру курстары, «Жаңа музеология және әлеуметтік тәжірибе» атты бірлестік және «Квебек экомузейлер Ассоциациясы» құрылды. «Жаңа музеология» идеясы одан әрі Латын Америкасы, Азия, Африка елдерінде дамыды. «Жаңа музеология» жүйесінде экомузейлермен қатар, виртуальды музейлер, сайт-музейлер, тірі музейлер, тірі экспозиция, парамузейлер, музей-қалалар дамыды.

Тірі музейлер имитация арқылы «тірі экспозиция» құрумен ерекшеленеді, әрі тірі экспонаттық келушілерге әсері мол болады. Имитация (латын, imitatio – ұқсау, еліктеу) – музей ісінде материалдық емес мәдениетті, ұлттық салт-дәстүрлерді, қолөнер шеберлерінің әдіс-тәсілдерін адамдар көмегімен көрсету. Мысалы, қолөнер жәрмеңкесін, шебер-сыныптарын, ұлттық киімдер сән шеруін, т.б. ұйымдастыру. Сондай-ақ музей экспозциясы тақырыбын, көрме мазмұнын ашу үшін құстар, жан-жануарлардың тірі дауыстарын, табиғат құбылыстары, яғни теңіз шуылын, боран соғудағы, найзағай ойнағандағы дауыстарды пайдалану. Имитациялы «тірі экспозиция» этнографиялық және этнографиялық бөлімі бар тарихи музейлер бағытына сәйкес келеді. Мыс., ҚРМОМ-де мерекелік күндерге орай ұйымдастырылатын «Орта Азия қолөнер шеберлері» жәрмеңкесі аясында қолөнер шебер-сыныптары мен ұлттық киімдер сән шерулері өтеді. Ықылас атындағы Республикалық музыка аспаптар музейінің қайта ашыллу салтанатындағы «Тұран» этнографиялық-фольклорлық ансамблі шебер-сыныптарын атауға болады. Музейге келушілердің сұранысын қанағаттандыру үшін «тірі экспозиция» бір күндік немесе бір іс-шара аясындағы «уақытша» көрініс болмау керек, ол күнделікті музей жұмысының бөлігіне айналу керек. Прадо музейі ХХІ ғасырдың бас кезінен «жаңа музей» бағытының өзекті мәселелерінің бірі «тірі экспозиция» қалыптастыру мақсатында жұмыс жасап келеді. Музей залында мольбет алдында жұмыс жасап отырған Диего Веласкестің, Фернандо VII отбасының шақыруымен жұмыс жүрген Гойяны, Эль Греконың «Шаруалардың табынуы», Босханың «Рахат бағында» атты жұмыстарын аяқтау сәтінен тірі көріністерді (актерлер немесе музей қызметкерлері) көруге болады.

ХХ ғасырдың соңғы ширегіндегі дәстүрлі музейлердегі демократизация және жаңғыру бағытындағы ізденістер олардың сапалы түрде жаңа бағытқа трансформациялануын қамтамасыз етті. Музей қорындағы құндылықтарды көпшілікке ұсынатын, қолжетімді етудің жаңа жолдары қалыптасты, олар электронды цифрлау, электронды каталогтау, музейлердің мәдени-ағартушылық бағытында инновациялық бағдарламалар арқылы жүзеге асырылды. Музей құндылықтарын көпшілікке қолжетімді ету қазіргі таңда «виртуальды музейлер» жүйесі негізінде іске асуда. Виртуальды музейлер – виртуальды кеңістікте орналасқан, компьютерлік технологиялар көмегімен жүзеге асырылған музейлер моделі. Яғни музейлердің орналасқан мемлекетіне бармай-ақ, үйде, мекемеде отырып, музей экспозициясына ғаламтор жүйесі, аудиотехникалар, мультимедиалық қондырғылар, интерактивті қондырғылар көмегімен саяхатқа шығу. Мұнда музей заттары «виртуальды экспозицияда» орналасады. Виртуальды музейлерге саяхатты электронды жасалған аудиогидтер жүргізеді. Виртуальды музейлер жасау ісі ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қолға алынып, қазіргі таңда кең қолданысқа ие болған. Қазіргі заман музейлерінің озық тәжірибесіне музей экспозициясының мазмұнын ашатын 3D, 5D, 7D форматтағы киноқондырғыларды, виртуальды тур, виртуальды музейдегі 3D форматтағы экспозиция мен экспонаттарды атауға болады. Сондай-ақ қазіргі таңдағы музей коммуникациясында музейге келушілілердің әртүрлі категориялары, мысалы, мүмкіндігі шектеулі адамдармен, балалармен жұмыс жүргізудің жаңа әдіс-тәсілдері қарастырылды.

Жастар мен өскелең ұрпаққа патриоттық тәрбие беру мақсатында тарихи дәуірлер оқиғасынан түрнұсқалар толық сақталмаған жағдайда «парамузей» арқылы да сол кезеңнің тұлғалары мен оқиғасын ашуға болады. Парамузейлер – шетел музеологиясында тәжірибеге енген, музей қорының негізі түпнұсқа емес заттардан қалыптасқан, белгілі бір тарихи маңызы бар оқиғаларды, нысандарды насихаттайтын музейлік маңызы бар мекеме. Парамузей экспозициясы балауыз фигуралардан, жоғары сапалы жаңғыртпалардан, нақты және жаңа көшірмелерден, т.б. тұрады. Мысалы Қазақстанда «Қазақ хандары», «Қазақ батырлары», «Ұлы тұлғалар» сияқты парамузейлер қалыптастыруға болар еді.

Шетелдік музеологияда музей қорын мен жеке коллекция қорын антикварианттармен, өнер мұраларымен, мемориалдық заттармен, тарихи-мәдени маңызы бар құжаттармен, т.б. толықтырудың бір бағыты, адамның әлеуметтік-мәдени қызметінде маңызды орын алатын затты көпшілік сатылымына шығарудың бір жолы аукцион (латын, auctio, auctionis – көпшілік сауда арқылы сату) арқылы көрінеді. Аукционды ұйымдастырушы мекемелелер, заттың құндылығына алдын-ала сараптау жасайды.

1 Картаева Т.Е. Әлем музейлерінің кеңістігі. – Алматы, Қазақ университеті, 2013.

2 Архипов В. Вещи не для глаза, а для пользы // Журнал Открытый музей. Музейная коллекция и ее замысл. №1-2, Красноярск, 2003, -С. 26-29.

3. Музейная экспозиция. На пути к музею 21 века. - М., 1997.