Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 2.41 Mb.
|
«Мектептердегi оқулықтардың барлығы – орыстың ұлттық оқулығы болуға тиiстi. Бұған тағы да 100 халықтың мүддесiн кiрiстiруге болмайды», – деп, ұлттардың ғана емес, ұлттық шәкiрттердiң де болашағын қиып тастады. Бүкiл бiр ұлттың тарих ғылымы мен ұлт зиялыларын қуғын-сүргiнге ұшыратқан, тұлғаны тұтқышқа кiрiптар қылған осынау бiр ауыз пiкiр қызыл империяның жаппай жазалау саясатына ұласты. Жеке тұлғаны және оның тарихтағы орынын мойындамайтын мемлекеттiк идеологияның құрбандығына алдыменен отар ұлттардың, оның iшiнде қазақ ұлтының тұлғалары шалынды. Соның iшiнде Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық көтерлiсi туралы пiкiр бүкiл империя идеологтарының төбе шашын тiк тұрғызды. Патша тарихшыларының өзi қазақ тарихындағы дара тұлға деп бағалаған Кенесарыны қазақ ғалымдары ұлттың қас дұшпаны етiп шығарды. Ермұқан Бекмаханов iспеттi қайсар тұлғаларды жазалау арқылы қазақ ұлтының еркiндiкке ұмтылған рухын да өлтiруге тырысты. Азаматтық Мойынсұнбауды қажет ететiн осындай намысты кезеңде ұлттық тұлғалардың өзi мүсәпiр пенденiң күйiн кештi. Ұлттық идеяның тұтастығын қорғау былай тұрсын, керiсiнше, шовинистiк идеологияның ұртоқпағына айналды. Бүкiл империяны ауызына қаратқан ғұламалардың өзi тамыры қопсыған теректей шайқалып, топ пен тобырдың қас-қабағына қарап, жалтаңдаумен болды. Соның нәтижесiнде тарихи көзқарас мүлдем кереғар бағытта қалыптасты. Тұлғалардың пiкiрiн тұншықтырып: «СССР-дiң бұрынғы одақтастары «қырғи қабақ соғыс» саясатын өршiткен сайын (мемлекет iшiнде жалған үрей тудырып, ұлттық сана-сезiмдi оятпас үшiн, ұлыорыстық идеяны одан әрi қоздыра отырып, тобырды тұқыртып ұстау үшiн – Т. Ж.), сонау феодалдық дәуiрдегi отаршылдыққа қарсы күрескен көтерілiстерге берiлген бұрынғы бағалар қайта қаралып, жаңадан жалған қондырғылы тарихи көзқарасты телуге тырысты. Шәмiл, Кенесары Қасымов және басқа да ұлттық қозғалыстың көсемдерi ендi жеккөрiнiштi етiп көрсетiлдi. Кавказ бен Орта Азиядағы көтерiлiстер отарлау барысындағы ағылшын-орыс бәсекесiнiң тарихымен тығыз байланыстырылды... Бұрынғы тұжырымдарды қайта қарау барысында шектен тыс асыра сiлтеушiлікке жол берiлдi: мысалы, патшаның отарлау саясаты үстiрт, немкеттi айтыла салатын болды; орыстардың қол астына қараудың зардабы жоқ деген тұжырым жасау үшiн шығыс халықтары патша империясына түгелдей өз еркiмен қосылды деп пайымдау – соның кесiрi едi. Тiптi, кейбiр тарихшылар отарлау саясатын көпе-көрiнеу мадақтауға көштi» (Н. Дружинин). Ұлт-азаттық көтерілiсiн осыншама жексұрын етiп көрсетудiң басты себебi: ұлттың рухани тәуелсiздiгiн жою, дербес халықпыз деген түйсiктi өшiру, ұлттық санасы мен рухы мәңгүрттенген шала тобыр арқылы үрейдiң уысында ұстау болатын. Табиғатынан танымы терең, рухы қайсар Е.Бекмахановтан өзге қазақ ғалымдарының денi идеологиялық диiрменнiң тезiне шыдамады. Тіптi, ұлы Тұлғалардың өзi шайқалып кеттi. Санасы сабылып, бiр-бiрiн айыптап, сеңдей соғылысты. Ресей империясын 150 жыл бойы тiтiркендiрген Кенесары қаншама тағдырды талқыға түсiрiп, қаншама тұлғаларды құрбандыққа шалу арқылы идеологиялық тұғыры «мәңгiлiкке құйылған» кеңес өкiметiнiң ұлт-азаттық көтерiлiстi он жыл бойы тарихтың бетiнен сызып тастай алмай дегбiрi қашты. Өйткенi, бұл күрес – ұлттың рухани бостандыққа ұмтылған мүдделi мақсатын көздейтiн, көкейден күрсiнiсi кетпейтiн ұлы қозғалыс едi. 1941 – 1953 жылдардың арасындағы Отандық тарих ғылымы мен кеңестiк идеология дәбiрлерiнiң бастапқыда домалақ арыз, жай арыз түрiнде ұйымдастырған, кейiннен ашық пiкiр таласына түрткi болған Кенесарының iс-әрекетi ақыры жаппай жазалау науқанына алып келдi. Панкратова, Греков, Дружинин, Державин, Кучкин, Зутис, Миллер, Лурье, Вяткин iспеттi ғұлама ғалымдардың табанды қарсылығына қарамастан үнемi арандату арқылы тобырды «қырағылыққа шақырып» дәнiккен отарлаушы, «коммунистiк-коланизаторлық» саясат Яковлев, Морозов, Юшков, Айдарова, Шойынбаев, Якунин, Толыбеков, Акынжанов, Нұрышев, Ким iспеттi заманға бейiмделгiш жалтақ та жарамсақ жандардың жандайшаптығына сүйене отырып, Кенесарыға және сол арқылы, ұлт-азаттық идеясына қарғыс таңбасын басты. КПСС орталық комитетiнiң насихат және үгiт бөлiмiнiң меңгерушiсi Г.Ф.Александров, орынбасары П.Н. Федосеев, «Правданың» бас редакторы П. Н.Поспелов ұйымдастырған бұл науқан тура он жылдан кейiн нәтижесiн бердi. Тек осы Кенесары мәселесi жөнiнде бес рет қаулы шығып, Е.Бекмахановтың ол туралы еңбегi жетi рет Ғылым академиясы дәрежесіндегі талқыға түсті.Коммунистік емес, ұлыорыстық шовинистiк пиғылға құрылған бұл науқанға қарсы пiкiр бiлдiрген академик Панкратова Қазақстан Орталық комитеттiң хатшысы Iлияс Омаровқа: «Тарихи шындыққа кереғар, қалайда қазақ халқының тарихын кемсiтуге тырысушылық пиғылы тарихшылардың арасында өршiп барады. Неге грузин патшалары мен өзбек хандары дәл сондай әрекеттерi үшiн прогресшiл қайраткерлер деп есептелуi тиiс те, ал қазақтар Абылайды немесе Кенесары Қасымұлын қаралауы тигiстi болғанын мүлде түсiнбеймiн», – деп ашына жазды. Қазақ зиялыларының басына төнген талай қатердi сейiлткен Iлияс Омаровтың өзi де топан суындай қаптаған топас ағынға қарсы тұра алмады. Дәл жаңағыдай батыл пiкiр бiлдiрiп, КПСС Орталық комитетiнiң секретарьлары Щербаковты, Андреевтi, Маленковты иландыруға ұмтылған Панкратованың да жүрегi шайлығып, ұстанған тарихи тұжырымның қате екенiн жазбаша мойындауға мәжбүр болды. Қазақстан Компартиясы орталық комитетiнiң бiрiншi секретары Ж.Шаяхметовтiң өзiне: «Кенесарының қозғалысы – ХIХ ғасырдағы қазақ халқының ең көлемдi ұлт-азаттық қозғалысы», – деп нұсқау бергiзген Iлияс Омаров қызметiнен босатылды. Е.Бекмаханов халық жауы ретiнде жиырма бес жылға сотталды. Оның кiтабына пiкiр жазған адамдардың өзi қуғынға түстi. Ғылыми ортаны былай қойғанда Қазақстанның бiрiншi басшысының өзi де дағдарып қалды. Отан соғысы жылдарында «Қазақ халқының жауынгерлiк дәстүрiн» мадақтап, ұлттық намысты қоздыру үшiн майдандағы жауынгерлерге жолдаған ресми үндеуiнде Жұмабай Шаяхметовтiң өзi: «Сендердi қазақтың батырлары, ер жүрек бабаларың Абылайдың, Кенесары мен Наурызбайдың әруақтары қолдасын. Бабаларыңның батырлық рухтарын қашанда жоғары ұстандар!», – деген мазмұнда ұран тастады. Ол кездегi баспасөз беттерiнде мұндай сөздер жиi айтылып, намыстың қайрағына айналды. Тiптi, «Кенесары-Наурызбай» туралы дастандар жинағын құрастырып шығуға партиялық тапсырма берiлдi. Сөйтiп, дiн мен әруақты мойындамайтын коммунистiк партия қажет кезiнде Алладан дәрмен iздедi. Жазалауға негiзделген идеологияның алдында ешкiм де еңсесiн тiк ұстап тұра алмады. Он жыл бұрын ғана тұқыртып алған «қара дүлейдiң» үрейi тұлғалардың да жүрегiн тiтiренттi, жан-дүниесiне, жүйкесiне үрей ұялатты. Ерiк, жiгер, намыс, дербес пiкiр, ұлттық сана мен мүдде атаулы ұғымды қолданудың өзi қылмыс ретiнде танылады. «Правда» газетiнде 1950 жылы 25 желтоқсан күнi шыққан «Қазақстан тарихының мәселелерi маркстiк-лениндiк тұрғыдан баяндалсын» атты Т. Шойынбаев, Х. Айдарова, А. Якунин үшеуi бiрiгiп жазған мақала идеологиялық жазалау науқанының ресми түрде басталғанын аңғартты. Есiн жиған ел басылары ежелгi «большевиктiк ақжүректiкке» салып, бiр-бiрiн әшкерелеуге тырысты. Әркiм өз басын арашалауға алдын-ала сақтануға көштi. Ж.Шаяхметовтiң өзi әлденеден қысылып, қымтырылып: «Мен 1944 жылы Аманкелдi Имановтың қайтыс болуына 25 жыл толуына арналған «Социалистiк Қазақстан» газетiнде жарияланған мақаламда елеулдi саяси қате жiбердiм. Қазақ жауынгерлерiн немiс-фашистерге қарсы күресуге шақыра отырып, мен оларды өздерiнiң даңқты бабаларына лайықты болуға шақырдым, сөйтiп, Сырымның, Исатайдың, Махамбеттiң, Аманкелдiнiң есiмдерiмен қатар, Абылайдың, Кенесары мен Наурызбайдың аттарын да атадым. Қазақ ССР Жоғарғы Советiнiң сессиясында 1944 жылы сәуiрде жасаған баяндамасында Оңдасынов жолдас та осындай қате жiбердi, Орталық Комитеттiң насихат және үгiт мәселелерiн басқаратын секретары Омаров жолдастың идеологиялық жұмыспен шұғылдануы қанағаттанғысыз болды, буржуазиялық-ұлтшылдық сыпаттағы қателердi дер кезiнде аша бiлмедi және ол қателердi Орталық Комитет бюросының талқылауына салмады. «Қазақ ССР тарихының» екiншi басылуының бас редакторы бола отырып, Омаров жолдас Бекмахановтың қателерi туралы дабылға құлақ қоймады және «Қазақ ССР тарихының» Кенесары Қасымовтың қозғалысы туралы тарауын оның өзiне тапсырды», – деп ақтала сөйледi. Қазақстанның бiрiншi басшысы саяси идеологиялық арандатудың тұтқасын өте жақсы меңгерген, отыз жетiншi жылдардағы ойрандарда тақыстанып, тәжiрибе жинаған әккi қайраткер болатын. Әңгiр таяқ алда-жалда өз басына үйiрiле қалса, одан құтылудың бiрден-бiр амалы күнi бұрын басын арашалап алу екендiгiн жақсы түсiндi. Ол өзiн-өзi әшкерелей отырып, өзгелердiң де шалғайына қалжуыр байлап кеттi. Қауiп бұлтының басына үйiрiлетiнiн сезгендей, оны күн iлгерi серпiп тастауға ұмтылды және өзiнен кейiнгi тұлғаларға «үлгi де» көрсеттi. Мұның өзi: «Сiз өзiңiздi идеялық тұлға дәрежесiнде көргiңiз келедi: менiң ақылым, әуелi сол идеяның иесi болып алыңыз, бұл алдыңғысынан гөрi тәуiрiрек», – деген Чаадаевтiң пiкiрiн еске салады. Одақтас мемлекеттiң құқығын иемденген республика басшысының өзiнде дербес идея жоқтығын және ондай еркiндiктiң оған ешқашан да берiлмегендiгiн дәлелдейтiн бұл көрінiстен жеке адамның қандай идеологиялық құрсау мен үрейдiң қыспағында өмiр сүргендiгi анық байқалады. Рухани жазалау саясаты әр бес жыл өзгерген сайын тұлғалардың өзi соған қарай бетiн бұрып, құбылып отырды. Әйтпесе, Жұмабай Шаяхметов iспеттi республикадағы бірінші тұлғаның бес жылдың ішінде Кенесарының ұлт-азаттық көтерiлiсi қақында бес түрлi пiкiр бiлдiруi ешқандай ақылға сыймайды. Бұл үшiн «оқшантайдағы адамды» жазғыруға да болмайды. Ол өзiнiң пәрменi жеткен деңгейге шейiн қарсыласып бақты. Ең соңғы бюрода Е. Бекмахановқа сөгiс берiп қана қоюмен шекетелудi көздеген Ж.Шаяхметов мәжiлiстiң соңында оны партия қатарынан шығару туралы ұсыныс жасады. Бiрiншi басшының шарасыздығын осыдан-ақ байқауға болады. Шешiмнiң қате екенiн, барлық саяси арандату науқаны қазақ ұлтының тарихы мен азаттық рухын жаныштауға, сол нысаналы идеяның қайсар күрескерлерi Ермұхан Бекмаханов пен Мұхтар Әуезовтiң жеке басын құртуға арналғанын бiле тұра, жаны ауыра тұра, арашаға түсуге дәрменi жетпедi. Керiсiнше, көрсеқызар арандатушылардың пiкiрiн баяндамасында сол күйi пайдаланып:
Бұл – жеке адамның пiкiрi емес, жазалау үкiмi едi. Бұдан құтылудың жалғыз-ақ жолы бар болатын. Ол «өзiңдi-өзiң әшкерелеу», өзiңнiң қатарыңа өзге де жазықтыларды қоса отырып, өзiңдi науқандағы көп «кiнәлiлердiң бiрi» ретiнде көрсету. «Коллективтiк идеяның» жан-дүниенi билеп алғаны сондай, тұлғалардың өзi бұл тұста тобырға қосылып, «коллективтi түрде» бiрiн-бiрi әшкерелеп, «коллективтi түрде» халық жауының қатарына қосылды. Бұл өзi өте жантүршiгерлiк әрi адамды қорлаудың, тұлғаның рухын өлтiрудiң, ұлттың үнiн өшiрудiң барып тұрған қастаншықпағыр көрiнiсi едi. Ұлттың рухани тiрегiне айналған тұлғаларды кейiнгi ұрпақтың алдында мазақ еттi. Олардың жеке пiкiрi жоқ, көзқарасы қалыптаспаған, заманның науқандық ағымына қарай құбылып отырған «қуыршақ идеяның» иесі ретінде дүбара күйде қалдырды. Тұлғаның, ұлы тұлғаның шын пiкiрi қайсы екенiн ажыратудың өзi келер толқынға қиынға түстi. Тiптi, терiс тұжырым жасауға ықпал жасады. Сол кеңестiк идеологияның оққағары болған, қазақ әдебиетiнiң аса iрi тұлғаларының бiрi Сәбит Мұқановтың өзi де «халық жауы» есебiнде қарауылға iлiндi. Тағдыр мен танымның тәлкегiне түскен тума талант әйгiлi «Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер» атты 1923 жылы «Еңбекшi қазақта» жарияланған мақаласында: «Кенесары ханды алсақ, оның аз өмiрiнде iстеген жақсылық, жамандығы алты алашқа мәлім нәрсе. Кенесарының орысқа соғыс ашуының мәнiсi: «Қазақ орысқа бағынса елдiгiнен айырылады», – деген ой емес. Өзi Абылай ханның немересi Қасымханның баласы болды. Жасынан Кене атағы жайылды. Өзін жер тәңірісіндей көрсетіп, аузына қаратып тұрған қазақ елi Кененiң әмiрiне кiрiп, Кененi хандыққа есептемейтiнiн сездi. Сондықтан да ол қазақтың қамын ойлап, қазақтың жоғын жоқтаған жоқ: өз бақытын ойлап, Абылай мен Қасымның мұрасын жоқтады», – деп үкiм шығара отырып, тура сол жылы Жұмабай Шаяхметов «ұмытпай» сынап кеткен «Жайлауда» атты дастан жазуын қалай түсiндiруге болады? Себебi, дәл сол жылы «Алашорда» қайраткерлерiн лауазымды қызметтен шеттету науқаны басталған едi. Сәбит Мұқановтың «Батырақтан шыққан ақын» қатарында: Ахмет пен Мiржақыпты, Әлиханды «күле кiрiп, күңiрене шығып жүрген арамзалардың, болмаса ақ жағалылардың әкесi» – деп; Абайды – «өлеңдерi мына заманның әуенiмен кетiп, өзi Кененiң iзiн қуған болмағай едi. Өйткенi, ақындардың көбi шыбық басын сындырып, iстейтiн iсi болмаса да, «мен пәлен, мен түген» деп лаға беретiн», – деп кедейшiлдердiң майданына бiлек сыбанып кiрiсiп кеткен тұсы болатын. Жиырма бiр жастағы ақынға бұл мiнез жарассын делiк. Бiрақ, ақыл тоқтатып, қазақ әдебиетiнiң бәйтерегi атанған, пiкiрiне ұлт сенетiн қырқыншы жылдары «Кенесары-Наурызбай туралы» көлемдi зерттеу жазып: «Кенесары мен Наурызбайдың халық көтерiлiсiн бастаудағы мақсаты туралы соңғы кезге шейiн қата ұғым болып, оларды «хандықты көксеушiлер, қара басының пайдасы үшiн, хан болу үшiн көтерiлiске қатысушылар» – деп бағалады. Бұндай қате пiкiрден, бiр кезде, осы очерктi жазушы автор да сау болған жоқ», – деп сабырлы сабасына түстi. Ал Кенесары қозғалысы тағы да саяси науқанның дау-дамайына айналып, жазушылар одағының ашық партия жиналысында «Кенесары – халықтың қас жауы» деген тақырыппен талқыға салынды. Сол жиналыста: «Кенесарының реакцияшыл қозғалысын прогрессивтiк, ұлт-азаттық қозғалысы деп таныған» С.Мұқанов жолдас «қазақ халқының тарихының даулы мәселесi болып келген Кенесары қозғалысына көзқарасының тым шұғыл өзгеруiнiң себебiн осы жиналыста ашып айтуы керек» болды. Сонда алдыңғы пікірін тағы да оп-оңай өзгерiп: «Түймедей болсын, түйедей болсын, бәрiбiр, күнәнiң аты – күнә. Сондықтан «мен аз қателестiм» немесе «оның қатесi көп» деп дәрменсiз дәлелдер iздеп жатудың керегi жоқ. Кiнәлiсiң бе – мойыныңа ал кiнәңдi!.. Аз ба, көп пе, әңгiме онда емес, әйтеуiр мен де қателестiм, онымды түп-түгел мойындаймын... Өз қатемдi адалдықпен мойындай тұра, осы сұаққа жауап бере кеткiм келедi. Себепсiз салдар жоқ, жолдастар! Турасын айтуға керек, Қазақстанда совет үкiметi орнағаннан бастап-ақ Кенесарыға батыл қарсы шыққан кiсi екеу болса, бiреуi мен едім. Сол пiкiрiм ұлы Отан соғысының алғашқы жылдарына дейiн өзгерместен келдi. Ал 1942 жылы қазiр осында қайта-қайта аталып жатқан кiтабымда бұрынғы дұрыс пiкiрiмнен шұғыл бас тарттым. Ашық түрде, больщевикше мойындаймын, бұл – менiң қателiгiм. Бiрақ сын ретiнде, менiң әлгi қателiгiме сол кездегi жауапты қызметкердiң бiрi Әбдiқалықов (Орталық комитетiнiң идеология жөнiндегi хатшысы – Т.Ж.) жолдастың да мықтап ортақтасқандығын, тiптi, менiң қателесуiме қолма-қол себепшi болғандығын айтпай өте алмаймын», – деп мәлімдеме жасады. Тiптi, қазақ ұлтының рухани көсемi дәрежесiне көтерiлген Сәбит Мұқанов, академик Сәбит Мұқанов «пiкiрiн тағы да шұғыл түрде өзгерткенiне» қысылып-қымтырылған да жоқ. Өйткенi, ол кiсi идеологиялық «ойынның ережесiн» жақсы бiлетiн. Iле «өзiнiң кiнәлi екенiн» ұмытып, Бекмаханов пен Әуезовке қарсы ұйымдастырылған науқанға белсене араласып кеттi. Басқа – басқа, халық сүйген, сенген Сәбит Мұқанов «Қазақ әдебиетiнiң тарихын» оқыған, академиктiң пiкiрiне имандай ұйыған ұлттың тарихи көзқарасы да «шұғыл түрде» бұрмаланғанымен санаспады да. Бұл – кiнәләу, жазғыру емес. Заманының тiлiне ерген, жалған, тұрақсыз идеяның шылауында кетiп, жеке басының тұлғасын, көзқарасын бiлдiретiн түпкi пiкiрiн анықтап кете алмаған тұлғаның дәрменсiздiгiне дәлел ғана. «Балуан Шолақ» повесiнде Кенесарының суретiн қарауыл ғып атып жатқан казак–орыстармен Балуан Шолақты қамшыластыратын жазушы Сәбиттiң жазушылық позициясының анықталмай қалуында. Әйтпесе, амалын тауып басын ажалдан құтқарғаны үшiн қаламгердi тiрi пенде жазғыра қоймайтыны анық. Тұлғалардың тұжырымы тұздай ерiп, талантты тұншықтыруға тосқауыл қоймай, тасқынның iшiне өзi де қосылып алып, ұлтына, ұлтының азаматтарына тигiзетiн артқы зауалын ойламауында. Егерде, бiрден жалт ете қалмай, пiкiрiн байыпты баяндап, ғалым ретiнде ой толғап, тоқтам салса, ешкiмде Сәбит Мұқановтың бетiнен қақпас едi. Бұл тұста тұлғалардың пендеге айналып кеткенi сондай, Қасым Аманжолов сынды найзағай мiнездi ақынның өзi жан досы Қалижан Бекхожин туралы «Хандардың жоқтаушысы» атты әшкерелеушi мақала жазып: «Кешегi аты шулы Шыңғысқа ұқсап» – дейдi де Наурызбайды Шыңғысқа теңейдi. Бұған қарағанда Бекхожиннiң «Ақсақ құлан», «Батыр Науан» поэмаларын жазғандағы ой арқауы бiр екенiн айқын көремiз. Бұл екi поэмадағы оның пiкiрi ағып келiп мынадай арнаға құяды: кешегi қанды шеңгел Шыңғыс қазақ хандарының атасы едi, Кенесары, Наурызбай сол Шыңғыстың ұрпағы едi,– дейдi. Сүйтедi де: «беттi Шыңғысқа (яғни шығысқа) қарай бұру керек, Европа мәдениетiне қарсы шығу керек» – деген саяси идеяны дәрiптейдi. Бекхожин мұны мойындасын, мойындамасын, бiрақ оның поэмаларында айтылған пiкiрден туатын қорытынды осындай. Бұл қателiктер оның 8-класқа арнап шығарған оқу құралында да кездеседi. Тiптi, онда айтуға ауыз бармайтын сұмдық сөздер жазылған... 1944 жылы Бекхожиннiң «Шеру» атты өлеңдер жинағы шықты. Жинақ «Қазақ ұлына» деген кiрiспе өлеңмен басталады. Бұл өлеңде ол не айтады? Қазақ жауынгерiне жаумен жағалас дегенде, «атаң қазақ разы болсын», «ата қоныс – Сарыарқа разы болсын» дегеннен басқа ештеме айтпайды. Совет елi үшiн, больщевиктер партиясы үшiн, совет елiндегi туысқан халықтардың туы үшiн күрес деген сөздер Бекхожиннiң ауызына түспейдi. Немiс басқыншыларды жойған негiзгi күштерiмiздi көргiсi келмейдi», – деп досын «жайратып салды». Бұған таңданатын ештеңе де жоқ. Өйткенi, тұлғаны тұншықтыру үшiн екiншi бiр тұлғаны оған арандату – жазалау идеологиясының басты құралдарының бiрi болатын. Әрине, Бекхожин де «қарап қалмады». Ақыры ыстық достық суыды. Ұтқан – арандатушы саясат болды. Токвиль айтқандай, «адамның қолымен құрбандыққа шалды». Осынау ұзақ-ұзақ үзiндiлердi оқыған кейiнгi толқын жағасын ұстап, жатырқай қарауы да мүмкiн. Шындықтың аты – шындық. Оған ара түсе алмайсың. Бiрақ бiз де мұны пәлен сөйтiптi дегiзгелi мысалыға алып отырғамыз жоқ. Талай талантты тұқыртып, арандатып тынған өктемшiл қаскүнемдiкке (шовинистiк қаражүздiлiкке) иек артқан идеологияның қасiреттi зардабын дәлелдеу үшiн тiлге тиек еттiк. Бiлген дұрыс. Бiлiп барып пiкiр қорытқанда ғана тұлғаларымыздың қалай етекбасты пенде дәрежесiне дейiн құлдырауының себебiн түсiнемiз. Өзге-өзге, тура осы Кенесары үшiн отыз жыл бойы азап шегiп, бөзек көрген, қалың қауымға «алаштың» тiрi өкiлiндей, ұлттық рухтың жиынтық бейнесiндей көрiнген Мұхтар Әуезовтiң өзi де бұл тұста шайқалып кеттi. Бiрақ ол өзге тұлғалар сияқты «шұғыл өзгермедi». Ең ақырғы басқышты басып тұрып, түрмеге жабылудан өзге жол қалмағанда ғана: «Мен өз қателерiмнен бастаймын. Мен 1928 жылы «Хан кене» пьесасын жазған едiм. Бұл шығармада автордың ұлтшылдық дәрiптеу бағыты айқын көрiнiп едi. Алғашқыда бұл пьеса театр сахнасында да қойылмады, басылып та шыққан жоқ, тек қолжаба күйiнде ғана қалды. Бес жыл уақыт өткен соң, 1933 жылы театр қызметкерлерiнiң пьесаға бiраз түзетулер жасап бер деген сөзiн ескере отырып, мен пьесамды едәуiр өңдедiм. 1934 жылы пьесаның премьерасы қойылды да, репертуардан алынып қалды. Өйткенi, пьеса саяси мазмұны жағынан қате, совет жұртшылығына керексiз болды. Сол кезде менiң пьесам туралы да, Кенесарының өзi жөнiнде дұрыс пiкiр айтқан Мүсiрепов жолдас болды. (С. Сейфуллин мен I. Жансүгiровтiң есiмi ол кезде аталмайтын. Сондықтан да М. Әуезов олардың атын бұл арада атамай отыр – Т. Ж.). Ол қазақ еңбекшiлерiнiң патша өкiметiне қарсы күресiн Кенесары қозғалысынан емес, 1916 жылғы оқиғалардан iздеу керек дегендi айтты, ал Кенесарыны халықтың қас жауы, керiтартпа хан деп атады. Осыдан кейiн мен бұл пьесаға қайтып оралған жоқпын», – деп түсiнiк берумен шектелдi. Яғни, тұлға ретiнде өзiнiң жазушылық көзқарасын қорғап қалды. Қандай құқай көрсе де «Хан Кене» мен «Қилы заманға» қол тигiзген жоқ, ол шығармаларынан ашық бас тартпады. Тек үнсiз қалдырды. Айта кететiн бiр жайт, Ғабит Мүсiрепов те Кенесары туралы сонау 1934 жылы айтылған пiкiрiнен қайтпады. Елуiншi жылдары да, I. Есенберлиннiң «Қаhар» романы талқыланған тұста да, тiптi, «Ұлпан» атты жетпiсiншi жылдары жарияланған шығармасында да Кенесарының жеке басына сын көзбен қарап, оны ұлттық тұлға ретiнде тануға ықылас танытпады. Бұл да тұлғаның тұлға ретiнде өз пiкiрiн қорғай бiлгендiгiн байқатады. Мұндай пiкiр түюге Ғабит Мүсіреповтiң толық қақы бар. Ол жазушының, еркiндегi мәселе. Әңгiме тұлғаның тұлғасыздыққа құлдырауы туралы болып отыр. Әрине, қара дауылдың зауалынан құтылу үшiн және өзiнiң ең басты кiтабы – «Абай жолын» арандатудан сақтау үшiн Мұхтар Әуезов те өзiнiң еркiнен тыс бiраз «шұғыл өзгерiстер» жасады. «Ақын аға» жөнiнде айтылған авторлық баяндаулар мен кейiпкерлердiң сөзiн мүлдем кереғар мағынада қайтадан жазды. Баспаналап Мәскеу қаласына жасырынып барғаннан кейiн СССР жазушылар одағы мен «Литературная газетадан» сауға сұрап, олардан жеке басын арашалап қалуды өтiндi. Сонда ғана ол:
жүктеу/скачать 2.41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|