Тұрсынбекұлы Данияр э.ғ. м., Қ. И. Сатпаев ат. ҚазҰту оқытушысы Абдуллин Рустем Жомартович э.ғ. м., Қ. И. Сатпаев ат. ҚазҰту оқытушысы материалдық емес активтерді бағалау және тану

Біршама материалдық емес активтердің белсенді нарығы болмайды, өйткені олар өте сирек кездеседі, мысалға, тауар белгілері, басылым атауы, кино мен музыкаға берілген авторлық құқықтары мен бір актив үшін төленген сомасы, осы тәріздес басқа активтің құнын өлшеу үшін, негіз бола алмайды.

Сондықтан көптеген материалдық емес активтердің құнын, әдетте, екі жақтың келісімі боынша анықталады.

Материалдық емес активтер танылыған кезеңінен бастап бастапқы құны бойынша бағаланады. Материалдық емес активтердің бастапқы құны бойынша бағаланады. Материалдық емес активтердің бастапқы құны олардың алынған тәсіліне байланысты болып келеді: сырттан түссе немесе шаруашылық жүргізуші субъектінің өз күшімен жасалса.

Құн қағидасына сәйкес, материалдық емес активтер сатып алынған кезде сол құны бойынша көрініс табуы тиіс. Сатып алу құнына сатып алумен байланыстыбарлық шығындар енгізіледі, соның ішінде сатып алынған бағасы, тасмалдау шығыны және т.б.

Егерде материалдық емес активтер бартерлік(айырбас) негізінде алынса, онда олардың бағасы нарықтық құн немесе осы тәріздес материалдық емес активтер құны бойынша анықталады. Егер материалдық емес активтің бастапқы құны несие есебінен алынса, онда сол несие үшін төленетін пайыз бастапқы құнына қосылмайды, ал ол кезеңдік шығысқа жатқызылады. Егер материалдық емес активтің бастапқы құны мемлекеттің есебінен тегін немесе мемлекеттік субсидиясының есебінен алынса, онда ол сату немесе белсенді нарықтағы материалдық емес активтерінің тап осы түрінің құны бойынша танылады.

Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы «Материалдық емес активтерді қабылдау – беру актісмен рәсімделеді. актіде материалдық емес активтердің түрі дәл аталады және кәсіпорынға берілген күні, объектінің сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мәліметтері көрсетіледі.

Материалдық емес активтерді қабылдап алу жөніндегі акті әрбір объектіге бір данадан толтырылады. Бірнеше біртектес материалдық емес активтерді қабылдау жөніндегі ортақ акт жасауға болады. Акт материалдық емес активтердің объектісі, оларды пайдалану тәртібі немесе кәсіпорынның мүліктік құқықтарын растайтын құжаттармен қоса бухгалтерияға беріледі, оған бас бухгалтер қол қояды және кәсіпорынның басшысы бекітеді. Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорынға бергенде акт екі дана етіп жасалынады: беруші және алушы кәсіпорын үшін.

Материалдық емес активтердің нақты барлығы мен қозғалысын есепке алу 10 «Материалдық емес активтер» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Осы шоттардың дебеті бойынша - материалдық емес активтердің келіп түскен айдың басы мен аяғындадағы қалдықтары көрсетіледі де, ал кредиті бойынша - материалдық емес активтердің есептен шығарылғандары көрсетіледі.

2730- бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді:

- 2731 «Лицензиялық келісімдер»;

- 2732 «Бағдарламалық жабдықтау»;

- 2733 «Патенттер»;

- 2734 «Ұйымдастыру шығындары»;

- 2735 «Гудвилл »;

- 2736 « Материалдық емес басқа да активтер».

«Материалдық емес активтер» бөлімшесінің шоттарын талдамалық есепке алу «Материалдық емес активтердің мүліктік есеп карточкасында» жүргізіледі. Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің әрбір жеке объектісіне бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. Карточка «Материалдық емес активтерді алу-беру актісінің », техникалық және басқа құжаттардың, кәсіпорынның материалдық емес активтердің объектісін алғанын растайтын құжаттарды негізінде толтырылады. Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорынға берген кезде, оның есептен шыққаны туралы белгі соғу үшін негізі «Материалдық емес активтерді алу-беру актісі » болып табылады.

Табыс алу үшін материалдық емес активтер әр қашанда қайта қарастырылуы керек, егер материалдық емес активтерді қолданудан табыс таппасақ, онда оның бағасын бірден шығынға шығару керек.Негізгі құралдарға қарағанда материалдық емес активтері стандартқа сәйкес сақтауға болмайды.

Мысалы. 2011 жыл соңына қарай бағдарламалық қамтамасыз ету 100000 болды. Кәсіпорын бұл бағдарламаны қолданбағандықтан, оны пайдаланудан ешқандай пайда алмады.Сондықтан бұл бағдарламасын шығынға шығару керек.

Кезең шығындары 100000

Бағдарламамен қамтамасыз ету 100000
Материалдық емес активтердің жеке мағынасы жоқ болғандықтан, ол материалдық та материалдық емес активтер құрамына кіруі мүмкін.

Мысал.Кәсіпорын технологиялық құралмен басқарылатын компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етілген. Бұл бағдарлама құралдар құрамындағы негізгі құрал немесе материалдық актив екенін анықтау үшін бұл бағдарлама құралдың негізгі бөлігі ме, әлде олай емес пе соны дұрыс анықтау керек.Тек осыдан кейін компания бағдарлама қайда және қалай есептелетінін пайымдау арқылы анықтауға болады:не негізгі құралдар құрамында, не материалдық активтер құрамында.

Кейбір материалдық емес активтер мынадай заттарда ұсталады: компьютерлік бағдарламалар қамтамасыз ету – дискетте, фильм – лентада, заңды құжаттама(лицензия),патент – қағазда. Бұл жағдайда материалдық емес активтердің критерия мен анықтамаларына сәйкес активтердің мағынасын анықтай алмайтын және қосымша элементтер болып табылатын дискета, лента, қағазды емес компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз етілуі,фильм, заң құжатаматексеріледі.

Келесі міндеттемелер бойынша материалдық емес активтерді анықтауға болады:

1. Идентификация. Патент, тауарлық белгі сияқты фирманың басқа активтерінен бөлек кейбір материалдық емес активтердің идентифициялануы мүмкін, басқаларының бөлек иденцифиялануы мүмкін емес, керісінше материалдық емес активтердің бағасы басқа фирмалар активтерінің қарым – қатынастарынан алынады, бұл материалдық емес активтерге мысал ретінде жұмысшылар маман деңгейі немесе клиенттердің сенімділігі негізінде қалыптасатын гудвилл бола алады.

2. Иемдену түрі. Материалдық емес активтер топта, бизне – комбинирования қорытындысында немесе кәсіпорын ішінде жасалған, бөлек алынуы мүмкін.

3. Күтілген кезеңдегі заттың көрсетілуі. Бұл период экономикалық немесе адамдықфакторымен байланысты заңдармен немесе келісім шартпен шектелуі мүмкін. Сонымен қатар период шексіз немесе анықталмаған болуы мүмкін.

4. Барлық кәсіпорындардың бөлектелінуі. Мысал. Кәсіпорындардың бөлінбейтін және сатылатын немесе оның негізгі бөлігі болатын қайтарылмай берілетін жеке меншік құқығы.

Субъект негізделген және анықталған ұсынысты пайдалану арқылы болашақта экономикалық пайда табуды бағалайды.

Активті қолданудан болашақта күтетін экономикалық пайданың объектті дәлелі ретінде, актив қызметінің пайдалы уақытында болатын, мүмкін экономикалық жағдайларды басшылықтың бағалуы болады.

Материалдық емес активтерге мыналар жатады: лицензиялық келісімдер,компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету,патенттер, авторлық құқықтар, тауарлық белгіден алынған, қызмет көрсету белгісі, фирмалық атаулар;конструкторлы – тәжірибелік жұмыстарғажұмсалған шығындар; материалдық емес активтердің критерияларын қанағаттандыратын және басқалар.

Егер субъект активтің бағасын дұрыс анықтауға болатын кезде және осы активтермен байланысты болашақта күтілген экономикалық табыс алатын жағдайда материалдық емес активтет актив ретінде мойындалады.

Материалдық емес активтер бағасы толықтай анықталады, егер тек сатылатын тауарлар біртекті деп білдіретін актив нарықтары бар болса; кез-келген уақытта келісім шартқа түсетін жергілікті жерлерге тиімді сатып алынатын тауарлар мен сатылатын бағалар, сатып алушылар мен сатушыларды табуға болады.

Кейбір материалдық емес активтер, мысалы, тауарлық белгі, шығарылымның таралуы, киноның авторлық құқығы және музыкалық шығарылымдар және тағы басқа бұлардың әрқайсысы активтік нарық иеленбейді: сатып алу (сату) операциялары жие кездеседі, сома, бір ғана активке төленген, басқа өлшенетін құнға негіз бола алмайды. Бұл жағдайда материалдық еме активтер шешіледі, ережеге сәйкес.

Материалдық емес активтер оларды сатып алуға төленген өаржы көлемінде бастапқы құнмен бағаланады. Материалдық емес активтердің бастапқы баға құны олардың қолдануынан шешіледі: түсілім (сатып алу, ұйымның қосылуы, мемлекеттік субсидия, ауыстыру) немесе шаруашылық субъектінің болуы.

Құнның прнципі, материалдық емес активтер шығарылуы жағынан бейнеленеді. Алу құны өзіне барлық шығыстарды, активтердің алынуы, соның ішінде бағаны, тасу шығыстары, алумен бірге.Сонымен қоса қайтарылмайтын салықтар мен алымдарды және активтерді тікелей пайдалануға байланысты жұмсаған кез келген шығындарын қосады.Бухгалтерлік есеп жүйесінде сатып алынған материалды емес активтер былайша көрсетіледі:

Кәсіпорынды біріктіру кезінде сатып алушы келісім шартты жүзеге асыру уақытында материалдық емес активтерді мойындаудың критерияларына жауап беретін материалдық емес бөлімдерді мойындайды.

Мысалы, егер қаржылық есеп беруде кәсіпорынды құрулардың белгілі түрін басқару бойынша бағдарламамен қамтамасыз ету сәйкес құрал жабдықтардың жоқ болуынан материалдық емес актив деп табылса, онда сатып алушы кәсіпорынды бағдарламамен қамтамасыз етуді материалдық емес актив ретінде қабылдайды.

Несиеге алынған материалдық емес активтердің бастапқы құнына несиеге төленген сыйақы кірмейді және олар кезең шығындарына жатады.

Мемлекеттен тегін алынған материалдық емес активтердің бастапқы құны олардың сатылу құны арқылы есептелінеді.

Субъектінің ішінде құрылған Гудвилл материалдық емес актив болып табылады, себебі субъектінің шығындары шамамен болашақтағы экономикалық табыстарды ақшалай емес материалдық емес бөлімдер бойынша көбейтеді және олар белгілі материалдық емес активтердің құрылуына себепкер болмайды. Мұндай шығындар субъектінің ішінде құрылған Гудвиллге кіреді және ол тек кәсіпорынды біріктіру кезінде бағалану мүмкін.