Умкд 042-14-5-08. 01. 20. 03/03-2009 №1 басылым 02. 09. 2009

Қоғам дегеніміз не?

Қоғамға берілген анықтамалар қандай?

Әлеуметтік жүйе элементтерінің координациясы мен субординациясы дегеніміз?

Қоғамның әлеуметтік құрылымы?

Әлеуметтік институттар дегеніміз не?

Әлеуметтік қоғамдастықтардың негізгі түрлері?

Қоғамдардың жіктелуі?

Индустриялдық саты дегеніміз не?
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

Негізгі әдебиеттер:

1.Ж.Сәрсенова., Т. Танирбергенова. Әлеуметтану. А. 2000

2.Ә.Х.Тұрғанбаев., Социология Лекциялар курсы, Алматы «Білім» 2001.

3.Р.Абсаттаров, Дакенов., Әлеуметтану. Алматы, 2004

4.А.И.Иекенов., Әлеуметтану негіздері. Алматы, 2004

5.К.Габдуллина., Социология. Алматы, 2005

6.Социология. Оқулық. Алматы, 2005

7.Социологиялық сөздік., Алматы, 2003

8.Ш.Қ.Қарабаев., Әлеуметтану негіздері., Алматы, 2007

9.Қ.Ж.Рахметов., А.Н.Болатова., З.Н.Исмагамбетова., Социология. Алматы, 2005

1.Г.О.Әбдікерова.,Тұлғаның саяси әлеуметтенуі. Алматы, 2002

2.Ф.И.Шарков., Социология, 2007

3.А.Нысанбаев.,Адам және ашық қоғам, Алматы,1998.

4.Капитонов Э. А. Социология ХХ века. - Ростов - на - Дону. - 1996.

5.Фролов С. С. Основы социологии: Учебное пособие. – м.: Юрист. –1997.

6.Штампка П. Социология социальных отношений / Пер. с англ., под ред. В. А. Ядова. – м.: 1996.
Дәріс № 5. Әлеуметтік институттар мен әлеуметтік процестер.

Мақсаты:

Әлеуметтік институттардың қоғамдағы ролін анықтау, олардың адамзат қоғамындағы маңыздылығын студенттерге түсіндіру.

1. Әлеуметтік институттардың қалыптасуы, дамуы

2. Әлеуметтік институттың белгілері мен функциялары

3. «Әлеуметтік процесс» ұғымы. Қазақстандағы әлеуметтік процестердің ерекшеліктері

Адам қоғамы бірте – бірте қалыптасып, үнемі даму үстінде. Қоғам даму барысында тұрақты өзгеріп және бейімделу қасиеттері жетіліп тұрады. Кең философиялық мағынада адамдардың бірлесіп әрекет етіп қалыптасқан кез келген тарихи жиынтығының нысанын қоғам деп атайды. Оның құрылымдық негізі күрделене берген және бірте–бірте жекеліктердің өмірі әлеуметтік институттар арқылы ұйымдастырыла бастайды.

Кейбір ғалымдар қоғамды табиғаттан тыс тұрып өзіндік заңдары ғалымдар қоғамды табиғаттан тыс тұрып өзіндік заңдары негізінде дамиды деседі. Оған қарама – қарсы көзқарасты ұстанатындар да бар. Олар қоғамды тікелей табиғаттан, жануарлар әлемінен шығатынын дәлелдейді. Мысалы, құмырсқалардың ұйымдасуы адам қоғамы сияқты күрделі: еңбек бөлінісі мен мамандануы, қатынас тілі тағы сол сияқты қалыптасқан. Бірақ бұл сырт көрінісі ғана. Жәндіктердің тұтас түрі өзгеріп тұрады, олардың оқып үйренуге қабілеті шектеулі. Ал адамның мінез – құлқы 80 пайызға үйрету арқылы әлеуметтік бейімделу барысында қалыптасқан.

Тар мағынада қоғам деп адамдардың бірлесіп өмір сүру нысандарын айтады. Ежелгі дүниеде қоғам деп ақсүйектер кауымын атаған. Ежелгі Грекияда ерікті халықты қоғамның мүшесіне жатқызатын, ал құлдарды қоспайтын. 18 ғасырдың аяғында азаматтық қоғам түсінігі пайда болды. Мұнда саяси өмірге халық өз еркімен қатысады, өзін – өзі еркін басқарады, сана – сезімін қалыптастырды. Бұл экономикалық және саяси еркін, азаматтық құқықтарын қорғай алатын жоғары дамыған ерікті жекеліктер қауымы.

Қоғам рулық қатынастар кезеңінен бастап, яғни 40 – 50 мың жыл бұрын қалыптасты. Қоғам – елдің, ұлттың , халықтың, ұлыс пен тайпаның әлеуметтік ұйымы. Атомистік теория бойынша, мысалы Г.Зиммель, қооғам ол жалпы жекеліктердің өзара әрекеттерінің нәтижесінде өмірге келетінін атап көрсеткен. Өзара әрекет белгілі құштарлықтардың немесе белгілі мақсаттардың негізінде қалыптасады. Әлеуметтік топтар теориясында қоғам әр түрлі адам топтары қиылыстарының жиынтығы ретінде түсіндірілген.

Әлеуметтік институт әлеуметтануда іргелі түсініктердің бірі болып таныл-ған. Э.Дюргеймнің пайымдауынша “социологияны институттар туралы ғылым ретінде олардың пайда болуы және қызметтенуі деп анықтауға болады”!. Оның ойынша қоғам экстенсивті еңбек бөлінісіне негізделгендіктен оқшауланған жеке адамның жігерлерінің жай жиыны, жеке мүдделерге негізделген шарттардың жинағы жинағы деп түсіндіруге келмейді. Қазіргі қоғам бұрынғы қоғам нысандарының етене тән бірлігі емес. Дюрркгейм әлеуметтік институттардың шығуын қажеттікпен байланыстырады. Ол Спенсердің әсерімен құрылымдық – функционалдық әдістеме тұрғысынан қоғамды тұтастық ретінде алып қарайды, оның әр әлеуметтік институты бір белгілі функционалды рөл атқаруы арқылы қоғамның тыныс – тіршілігін қамтамасыз етуге өзінің пайдалы үлес қосатынын көрсетеді.

Әлеуметтік институттың алғашқы толық анықтамасын берген америкалық социолог – Т.Веблен. Ол қоғамның бірте – бірте дамуын әлеуметтік институттардың табиғи сұрыпталуы ретінде талдайды. Әлеуметтік институттар табиғаты жағынан сыртқы өзгерістер жасайтын ынталандыруларға үйреншікті амалдардың жауап қайтаруы болып табылады. Веблен және оның ізбасарлары – институционализм мектебінің өкілдері әлеуметтік институтты ұрпақтан – ұрпаққа жеткізетін, жағдайларға тәуелді өзгеріп және оларға бейімделу құрылымы болатын қоғамдық әдет – ғұрыптардың жиынтығы, белгілі мінез – құлық әдеттерін, ой қалпы мен өмір қалпын іске асыру ретінде анықтайды. А.Рэдклифф – Браун институт деп әлеуметтік құрылым – әлеуметтік қатынастардың өзінің тіршілік жасауын қолдауға пайдаланатын үлгіге келтірілген мінез – құлық амалдарын ұғынады. Ч.Миллс әлеуметтік институт – әлеуметтік рөлдердің белгілі жиынтықтар нысаны деп түсіндіреді. Ол институттардың орындайтын мақсаттары бойынша бес негізгі түрін атайды: діни, әскери, шаруашылық, отбасылық. Бұлар институционалдық тәртіпті орнатады. Неміс социологы А. Гелен институтты реттеуші мекеме ретінде адамдардың әрекеттерін белгілі арнаға бағыттаушы деп түсіндіреді. Л.Бовьенің пікірінше, әлеуметтік институт – нақты әлеуметтік талаптарды немесе міндеттерді қанағаттандыруға бағытталған мәдени бөлшектердің жүйесі. Ол өзара әрекет етуші жекеліктерден тұрады. Әлеуметтік институттар жұмыстарды орындаудың мәдени заңдастырылған амалы болып табылады. Жекелік институтқа әлеуметтік әрекеттердің оқшауланған кешенін, мысалы, юристік заңды, әлеуметтік тапты, некені, ұйымдық жағынан қалыптастырылған дінді жатқызады. Дж.Бернард пен Л.Томпсон әлеуметтік институтты мінез – құлық мөлшерлері мен үлгілерінің жиынтығы ретінде ұғындырады. Олар әлеуметтік институттың мына бөлшектерін көрсетті:

1. 
   Институттың анық қызметтеріне жататын міндеттері мен мақсаттары;
   
2. 
   Мінез – құлықтың үлгілері мен ережелері;
   
3. 
   Рәміздік нышандары;
   
4. 
   Тәжірибелік белгілері;
   
5. 
   Ауызша және жазбаша дәстүрлері.
   

Адамдар күнделікті өмірде бала кезеңінен бастап әр түрлі мекемелер мен ұйымдарға қарым – қатынас жасайды. Отбасында, кейін бала – бақшада, мектепте тәлім – тәрбие алады. Адамдар емделеді, спортпен шұғылданады немесе басқа өнерді үйрететін үйірмелерге барады. Әр түрлі салада еңбек етеді. Осылардың бәрі әлеуметтік институттармен байланысты

Әлеуметтік институт ол адам қызмет ететін белгілі салада өмір сүретін әлеуметтік байланыстар жүйесі және мөлшерлердің жиынтығы болып табылады. Мысалы, әлеуметтік топ ол өзара әрекет ететін жекеліктердің жиынтығы. Әлеуметтік институттар әлеуметтік топтармен тығыз байланысты, өйткені институт мінез – құлықтың өзара байланыстары мен жүйелер жиынтығы ретінде түбінде адамдардың қажеттіліктермен анықталады.

Әлеуметтік институттың пайда болуы мен оның міндеті қызмет атқаруының негізгі шарттарының бірі – ол әлеуметтік мұқтаждық. Институттар адамдардың әлеуметтік талаптарын қанағаттандыру мақсатында, олардың бірлескен әрекетін ұйымдастыру болып табылады. Егер осындай талаптар мардымсыз болып, жойылып кетсе, онда институттың өмір сүруі қоғамдық өмірдің дамуын тежейді. Сондықтан қажеті жоқ әлеуметтік институттың міндетті қызмет атқаруы бірте – бірте жойылады. Ондай мысал ретінде батыста ақсүйектердің 17 – 19 ғғ жекпе-жекте тапталған намысын қарумен қорғауы жатады. Капитализмнің дамуы ескі өнерлердің өзгеруіне әкелді. Жекпе – жек институты жойылды. АҚШ-тың президенті А.Линкольн атысудың орнына 20 қадамнан картоп лақтыруды ұсынған.

Сөйтіп, әлеуметтік институттар – ол аса маңызды және терең, берік нығайтылған және орныққан, жүйелі, өзін – өзі жаңартушы және ретке келтірілген әлеуметтік әрекеттестіктер. Оларға тікелей қарама – қарсы кездейсоқ, өз – өзінен пайда болатын, ретсіз, үстірті, анда – санда кездесетін және ұйымдастырылмаған адамдар және олардың топтарының арасындағы байланыстары болады. Осыған байланысты әлеуметтік институттарды біршама жоғары ұйымдастырылған әлеуметтік жүйе ретінде, орныққан әлеуметтік құрылыммен, өз бөлшектерінің терең тұруымен, сан алуандығымен, икемділігімен және олардың, демек бүкіл жүйенің де, міндетті қызметтерінің қозғалыстығымен ерекшеленеді деп анықтауға мүмкін болады.

Әлеуметтік институттарға әрекет етуші субъектілердің әрқайсысының міндеті қызметтері мен өкілдігін анықтап айыруы, қимылдардың бірлігі, жөнге салынғандығы осы әрекеттестікті бақылау мен реттеудің айтарлықтай жоғарғы және қатаң деңгейі тән. Н.Смелзер, мысалы, әлеуметтік институтты белгілі әлеуметтік талаптықты қанағаттандыруға тағайындалған рөлдер мен мәртебелердің жиынтығы ретінде анықтайды. Осының себебінен қоғамда адамдардың жүріс-тұрыстарының үлкен болжаулығына, әлеуметтік байланыстардың тұрақтылығы мен сенімділігіне, әлеуметтік құрылымның орнықтылығы мен қоғамдық тәртіпке жетеді.

Әлеуметтік институт жиынтық бейнесіне мынандай анықтама беруге болады. Әлеуметтік институт елеулі қоғамдық құндылықтармен іс-қимылдар ретін біріктіретін қоғамның негізгі талаптардың қанағаттандыратын байланыстармен әлеуметтік мөлшерлердің ұйымдастырылған жүйесі. Қоғамдық құндылықтар ретінде бәрі ұстанатын идеялармен мүдделер, қоғамдық істерді орындау тәртібі ретінде топтық үдерістердегі стандартталған бір қалыпқа келтірілген мінез – құлық үлгілері, ал әлеуметтік байланыстар жүйесі деп рөлдермен мәртебелердің қақтығысын айтады. Сонымен, әлеуметтік институт ол әлеуметтік құндылықтардың мөлшерлердің және мінез – құлықтың үлгілерімен айқындалатын белгілі әлеуметтік мәнді міндетті қызметтер атқаратын мүшелерінің өз рөлдерін орындау негізінде бірлесіп мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін адамдардың ұйымдастырылған одағы. Әлеуметтік институт – қоғамның іргелі қажеттіліктерін қанағаттандыруға бейімделген, қоғамдық қатынастардың белгілі саласын реттейтін мекемелер мен ұйымдардың жиынтығы. Әлеуметтік институт – қоғамның негізгі талаптарын қанағаттандыратын қоғамдық мәнді құндылықтар мен әрекеттерді орындау ретін біріктіретін байланыстар мен әлеуметтік мөлшерлердің ұйымдастырылған жүйесі.

Әлеуметтік институт әлеуметтік өмірдің жоспарланбаған қоғамның ірі өнімі ретінде пайда болады. Адамдар өз талаптарын, мұқтаждықтарын әлеуметтік топтарда бірлесіп іске асыруға талпынады және ол үшін әр түрлі амалдарды іздестіреді. Әлеуметтік тәжірибе барысында адамдар мінез – құлықтың жарамды үлгілерін, дағдыларын қалыптастырады. Уақыт өте бұлар қайталану және бағалану арқылы бірте – бірте әдет – ғұрыпқа айналады. Бұл қоғам тарапынан қабылданады және заңдастырылады. Осыдан кейін жазалану мен мадақтау жүйесі жасалынады.

Институциолдану деп әлеуметтік мөлшерлерді, ережелерді, мәртебелер мен рөлдерді белгілеу мен бекіту , оларды жүйеге келтіру үдерісін айтады. Бұл әлдебір ортақ қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталатын әрекет жасауға қабілеттілікті білдіреді. Ол нақты әлеуметтік талап жалпы әлеуметтік ретінде зерделенгенде және оны жүзеге асыру үшін қоғамда ерекше мінез-құлық мөлшерлері орнатылып, кадрлар дайындалып, қорлар бөлінуінен бастау алады.

Институционалдану үдерісі барында реттелмеген тұрақсыз мінез-құлықтың орнына алдын-ала болжауға келетін күтуді ақтайтын үлгіге келтіретін, реттелетін мінез-құлық орнығады. Мысалы, банк-бизнес институттың мөлшері ретінде өсім қорлықтан бастау алады. Өсімқорлық ақшаның алғашқы қорлануына мүмкіндік берді. Бұл жеке адамдардың ақша жинау қарыз беруінен үлгі алып капитализм дамуы барысында орасан зор қаржыларды жинау, қорлану, несие беру, көшіру қажеттігі дербес институттың қалыптасуына әкелді. Қазақстанда өтпелі кезеңде талай халықтың ретсіз наразылығы негізінде шерулер, тоқулары ұйымдастырған қоғамдық қозғалыстарға, ұйымдарға, партияларға айналудың куәгері болдық.

Классикалық түсінікте институционалдану жекеліктер жиынтығының күшті сезімділік ықпалына бағынатын табиғи күйден өзіне үстем болатын жоғары беделді мойындайтын күй-жағдайға көшуді білдіреді. Институционалдану бірнеше дәйекті кезеңдерден тұрады.

1. 
   Жаңа әлеуметтік талаптардың шығуы қанағаттандыру үшін бірлескен ұйымдық әрекеттердің қажеттігі және оған сәйкес әлеуметтік-экономикалық, саяси, рухани алғы шарттармен жағдайлардың болуы. Мысалы, арнаулы әлеуметтік институт ретінде әскердің шығуы қоғамдық өндірістің дамуымен байланысты. Себебі, бұл меншіктік теңсіздікті, таптарды, мемлекетті өмірге әкеледі және әскердің қажеттігін тудырады.
   
2. 
   Әлеуметтік институтқа кіретін адамдарға бірлескен және ұйымдасқан әрекеттері арқылы жалпы ортақ мақсаттардың қалыптасуы. Бұл мақсаттарға бұрыннан әлеуметтік институттар қояды. Мысалы, қоғамдық құрылыс мемлекеттік саясаты, әлеуметтік саясаты, заңдардың мазмұнын т.б. институттардың мақсатын анықтайды. Немесе жаңа әлеуметтік институттың ішінде мақсаттарын өздері қояды. Мысалы, партияның бағдаламасында бейнеленетін мақсаттарын оның құрылу барысында жетекші тобы анықтайды.
   
3. 
   Стихиялық әлеуметтік өзара әрекеттердің және әлеуметтік институттың пайда болу барысында сынау мен қателіктер әдісі арқылы жүзеге асатын әлеуметтік мөлшерлер мен ережелерінің шығуы және бұл институтқа кіретін жекеліктердің оларды міндетті түрде орындауы. Мысалы, әскерилердің, партия мүшелерінің мүлтіксіз орындауға тиісті жарлықтары, сол сияқты білім, денсаулық, құқық институттарының өз мүшелеріне қоятын ережелік талаптары бар.
   
4. 
   Әлеуметтік институттың табысты қызмет етуі үшін қажетті ұйымдық құрылымдары және жүріс-тұрыстарының реттеуіштерін дамыту қажет. Ұйымдық құрылымдарға партияның саяси кеңесін ал мінез-құлықтың реттеуіштеріне мекеменің мүшелерінің бағынышты орналасу тәртібінің қағидасы жатады.
   
5. 
   Әлеуметтік мөлшерлер мен ережелердің іс-қимылдарының институционалдануы, яғни оларды қабылдау, тәжірибеде қолдану.
   
6. 
   Әлеуметтік мөлшерлер мен ережелерді қолдау, жеке жағдайларда жіктеп қолдану үшін жазалау жүйесін орнату.
   
7. 
   Институт мүшелерінің бәрін қамтитын мәртебелер және рөлдер жүйесін жасау.
   

Адамның денсаулығын бақылау, емдеудің амалдарын, қолданатын дәрілерін, құралдарын тауып жасауға, аурухана, емхана, зерттеу институттарын, олардың міндетті қызметтері жөнінде ережелерін қалыптастыру денсаулық сақтау әлеуметтік институттың шығуын анықтайды. Сол сияқты экономикалық, саяси, мәдени, білім, дін институттары өмірге келді. Адамдар әр кезде қоғамдағы әр түрлі қажеттіктерді қанағаттандыруға байланысты әлеуметтік қатынастарды институционалдандыруға ұмтылады.

Қоғам жүйе ретінде әлеуметтік институттар кез-келген қажеттіктерді қанағаттандыру үдерісін реттейді. Дәстүрлі көшпенділер қоғамында аманат институты қалыптасты. Аманатқа адам беру екі елдің арасындағы – халықаралық келісімнің орындалуын қамтамасыз етеді. Мұны Қазақ хандығы Қытай, Ресей, Жоңғар елдерімен қарым-қатынаста қолданған. Оның үстіне қантөгісті азайту мақсатында соғыс нәтижесін батырлардың жекпе-жегі шешетін.20 жастағы Абылай жоңғардың батыры Шарышты жеңіп, қазақ – жоңғар соғысында жеңіс әперген.

Сауда жүргізетін кәсіпкерлер қауымының ортасында жазылмаған қарыз міндеттемелерін қатал орындайтын қағида қалыптасқан. Келісімшарт ақшадан қымбат деген ережені бұзу оны сақтамаған іскер адамның беделін түсіріп, ісіне зиян келтіреді. Ал Еуропада ақсүйектер абыройын қорғайтын ар-намыс жекпе –жегі қалыптасқан. А.Пушкин әйелінің ар-намысын қорғаймын деп жекпе – жекте Дантестің атқан оғынан мерт болды.

Институционалдану үдерісінің қорытындысында бұл әлеуметтік үдеріске қатысушылары әлеуметтік мақұлданған мөлшерлер мен ережелерге сәйкес анық мәртебелік – рөлдік құрылымды жасап шығарады. Институцционалданусыз,әлеуметтік институттарсыз бірде-бір қоғамның өмір сүруі мүмкін емес.Институттар қоғамды тәртіппен ұйымдастырудың рәмізі нышаны болып табылады.

Әлеуметтік институт құндылықты – мөлшерлік кешен ретінде өмірдің маңызды салаларында – экономикада, саясатта, мәдениетте, отбасында адамдардың әрекеттерін бақылау мен бағыттауды ұйымдастырады. Осындай өзгешеліктер әлеуметтік институтқа қоғамның тұрақтылығы мен орнықтылығын,оның қалыпты өндірілуін және дамуын қамтамасыз етуге нақты тетік қызметін атқаруға мүмкіндік береді.Субъектінің бірдеңеге кез келген мұқтаждығының немесе талаптардың пайда болуы әлеуметтік қатынасқа түсетін субъектілермен өзара әрекеттерін реттеуді қажетсінеді. Маңызды қажеттерді қанағаттандыруға бағытталған қатынастарды баянды ету тәжірибесі жекеліктердің әлеуметтік қатынастарда мінез-құлықтың белгілі ережелерін ұстануын ұйғаратын қатал бекітілген әлеуметтік рөлдер мен мәртебелер жүйесінде анықталуы тиісті және мінез-құлықтың бұл ережелерін мүлтіксіз орындалуына жету үшін жасалатын жазалау жүйесінің қолданылуы қажет.

Адамдар өздерінің көкейтесті қажеттіктерімен байланысты қатынастарын институционалдандыруға ынталанады.Бұл ынталану қызметтердің әр түрлі салаларында көрініс табады. Мысалы,кеңестік кезеңде тұтынатын тауарға тапшылық кезек институтын қалыптастыруға мәжбүр етті, өйткені азық-түлік,шетелдік джинсы мен көйлектерге талас болды. Сондықтан әділетті үлестіру мақсатында қарапайым ережелер жасалынды.Бұрын келгенді айналып өткісі келетіндерді тежейтін тәртіп орнатылады. Қазір салық төлеуге,мемлекеттің тұрғын үй ипотекасына жазылу, үй құрылысына жер телімін алу сияқты т.б. кезектер пайда болды. Кезек институты мінез-құлықтың ерекшелікті институциоланданған нысаны болып табылады. Кезектер қысқа мерзімді болғандықтан анық аяқталған әлеуметтік мәртебелер мен рөлдер жүйесі болмайды. Кезек әлеуметтік байланыстарды институционалдық мәртебенің толық емес көлемінде орнатады.

Адамдардың бәрі бала кезінен отбасында немесе мектепте және қызметкерлер мен жұмыскерлер барлық деңгейде институционалды рөлдердің шеңберін мойындауға мәжбүрленеді. Егерде баланың қыңырлығы немесе шенеуніктер мен жетекшілердің менмендігі мен шамшылдығы өз ролдерін жеткілікті шамада орындауға мүмкіндік бермесе, онда осы сияқты рөлдік мінез-құлық күтулердің шегі жазалауды қолдануды талап етеді.Оқытушы өз сабағында студенттерден білімді белсенді меңгеруді күтеді.Бұл аяқталмаған жағдайда студенттік рөлге сәйкес келмейтін мінез-құлық жазасын алады.Отбасында осы тақылеттес қылықтары үшін балаларды кіналайды, жұмыс орнында айыппұл төлеу,сыйлықты бергізбеу, тіпті жұмыстан шығару сияқты жазалаулар ескерілген.Сонымен қатар өзінің мәртебелік рөлдерінен шегінушілерге моральді айыпты білдіретін айдар тату арқылы іске асырады: нашар оқушы, нашар қызметкер, бұзақы адам,маскүнем,жұмысқа ықылассыз,жанжалқой т.б.

Өмірде институционалдық рөлдер тұрақты сипатта болады және әркім өз әлеуметтік мәртебесін өзгерткенде өз рөлдерінде өзгертеді.Мекеменің басшысына қабылдау бөлімінде ұқыпты қызмет көрсетуші әйел өз бастығына күйеуге шығуы оның бұрынғы бағынушы қатынасын мүлдем өзгертіп жібереді.Енді жұбайына тән теріс мінез-құлық көрсете бастайды.Бірге қызметтес болғандардың біреуі ұжымын басқаруға жеткенде ол алғашқы кезде бұрынғы жолдастық қатынастарын сақтап қалуға тырысады.Бірақ ұйымның, жұмыстың мүдделері және басшыға қоятын талаптар жетекшімен бағыныштылардың араларында бұрын қалыптасқан қатынастарды қалпына келтіреді. Жеке қасиеттерге тәуелсіз әлеуметтік рөлдер оларды орындау кезінде жекелік айырмашылықтарды теңестіруді, тегістеуді қамтамасыз етеді. Институт ішіндегі жанжалдар әдетінше рөлдер қақтығысы негізінде пайда болады. Дау-дамайлардың шиеленісі басқалардың пікірімен санаспайтын мінездерге байланысты болады.Ал қақтығысқандардың бір жағы сабырлық,жұмсақтық,көнгіштік мінез көрсетуі жанжалдарды жұмсартып бірте-бірте оң шешімін табуға мүмкіндік береді.

Әлеуметтік институт адамдардың бірлескен іс-әрекетінің орнықты нысаны ретінде өзінің ерекшелікті және басқа институттар мен ортақ белгілеріне ие болды.Дамыған институт белгілердің толық жинағын иемденеді.Жаңа қалыптасатын институттың белгілері толық жетілмейді.Жаңа қоғамның әлеуметтік институттарының басым көпшілігі жетілу үстінде болады.

Социологтар әлеуметтік институттардың әр түрлі белгілерін атайды. Е.М.Бабосов институттарды мына өзгеше белгілермен сипаттайды:

1. 
   Олар өз қызметінің азды-көпті анық белгіленген міндетін иеленеді;
   
2. 
   Оларға алдарында тұрған міндетіне қол жеткізуге атқаратын белгілі қызметтер тән;
   
3. 
   Оларға дәл осы институтқа тән әлеуметтік тұғырлар мен рөлдерді, қызметтерді, құқықтар мен міндеттерді анық үлестірілуі жатады;
   
4. 
   Әлеуметтік институттар оның қызметіне қатысушы жекеліктер ұстануға тиісті өзара қатынастарды өзгеше реттеу тұрпатымен, белгілі ұйғарымдар жүйесімен, мөлшерлерімен, ережелермен ерекшеленеді;
   
5. 
   Әлеуметтік институттың ерекше белгісі қажеттіні қолдап дем беруді және ауытқу мінез-құлықты айыптауды, бұлтартпауды, жаншуды қамтамасыз етуші жазалау жүйесі болып табылады.
   

1. 
   Мінез-құлықтың ұстанымдары мен үлгілері. Мысалы, отбасында бұл құштарлық, адал болу, жауапкершілік пен сыйластық. Мемлекет үшін бұл бойсұну, адалдық және қызмет бабы бойынша төменгілердің жоғары қызметкерлерге қатаң бағынуы. Бизнес саласында өнімділікті, үнемділікті, пайданы өндіруді үлгі тұтуы.
   
2. 
   Рәмізді нышандық мәдени белгілер. Барлық институттар өзі туралы шоғырланған нысанда түсінік беретін, бейне жасайтын рәмізді иеленуге тырысады. Отбасы туралы түсінікті некелік сақина, салт жорасы береді. Мемлекетті жалау, елтаңба, әнұран бейнелейді. Діннің рәмізі крес, жарты ай немесе Дәуіттің жұлдызы болып табылады.
   
3. 
   Тәжірибелік – мәдени белгілерге отбасылық үй, пәтер, қоғамдық ғимарат, діни ғибадатхана, қоғамдық жұмыс, дүкен, өндіріс орны, жабдық, кітапхана, стадион, т.б. жатады.
   
4. 
   Мінез – құлықтың ауызша және жазбаша заңнамасына отбасылық, діни тыйымдар, құқықтық кепілдер, заңдар, келісімдер, ережелер жатады.
   
5. 
   Идеологияға отбасындағы романтикалық махаббат, мемлекеттегі демократизм, экономикадағы еркін сауда, білімдегі академиялық еркіндік , діндегі православие немесе католицизм жатқызылады. Идеология идеялар жүйесі ретінде мөлшерлер жиынтығымен заңдастырылады. Әлеуметтік мөлшерлерге сүйеніп идеология адамдардың әлдебір әрекеттеріне қалай қарау қажеттілігін, неліктен белгілі әрекет ететіндерін, тіпті олардың кейде жеткіліксіз белсенділік танытатынын немесе әрекетке қатыспайтынын анықтайды . Идеология маңызды мәдени кешен ретінде институттың ықпалына қолдау береді және оның қызметін ақтауы мен түсіндіруін қамтамасыз етеді.
   

А.Г.Эфендиев көрсеткендей, әлеуметтік институт мына белгілермен сипатталады:

1. 
   Институционалды өзара әрекеттерге қатысушылардың атқаратын қызметтерінің, құқықтары мен міндеттерінің айқын үлестірілуі. Әр адам өзінің міндетті қызметтерін тиісті тәртіп бойынша орындауы өзара қатынастарының сенімділігін арттырады, институт аясындағы тұлғаның жүріс-тұрысының алдын ала болжауы жоғары дәрежені иеленеді.
   
2. 
   Белгілі міндеттерді орындау шеңберімен анықталатын еңбек бөлінісі және міндетті қызметтерді орындау үшін адамдарды арнайы дайындауы әлеуметтік институттардың әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыруының тиімділігін арттырады.
   
3. 
   Өзгеше тұрпаттағы тәртіпті белгілеу. Кез келген әлеуметтік байланыс сияқты институт өзара қатынастарды әлеуметтік реттеуге негіздейді. Тұлғасыздандыру.
   
4. 
   Реттеу тетіктерінің тым айқындығы, жиірек ұтымды негізделген, қатал және міндеттеуші сипаты. Әлеуметтік институттың міндеттеуші пәрмені оған етене тән: 1)анық бекітілген, бір мағыналы түсіндірілетін мінез-құлық үлгілерінің –мөлшерлердің; 2) қажетті мінез-құлықты ынталандырушы және жағымсыз мінез-құлыққа кедергі жасаушы әлеуметтік бақылаудың, жазалаулардың болуымен байланысты.
   

5. 
   Әлдебір институттың қызметін ұйымдастыратын, басқаруын, оның қызметін бақылауды өз шеңберінде іске асыратын мекемелердің болуы.Денсаулық сақтау институтының қарамағында ауруханалар, емханалар, өзінің басқару орындары бар, білім институтына мектепке дейін тәрбие беру мекемелері, мектептер,арнаулы орта оқу орындары, ЖОО-лар және басқару орындары жатады. Сонымен бірге әлеуметтік институт қажетті құралдар мен қорларды иеленуі тиіс. Барлық институттарға ғимараттар, жабдықтар, білікті мамандар т.т. қажет.
   

Қоғамдық өмірдің кез келген саласының әлеуметтік реттеуші жүйесінің қалыптасуы үшін келесі қолайлы жағдай қажет. Біріншіден, қоғамда бұл институттың әлеуметтік мұқтаждығын жекеліктердің көпшілігі саналы түрде жете меңгеруі керек. Екіншіден , әлеуметтік институтты қалыптастыратын қоғамның бұл талаптарын қанағаттандыратын мәдени негізін құратын қажетті қорлары (материалды, еңбектік, ұйымды), атқаратын қызметтердің, әрекеттердің, жекелік мақсаткерліктің, рәміздер мен мөлшерлердің жүйесін иеленуі тиіс.

Әлеуметтік институттарды басты немесе іргелі, негізгі және басты емес немесе негізгі емес, жекелік деп бөледі. Негізгі еместер негізгінің ішінде жасырылады. Негізгі институттарға экономикалық, саяси, отбасы, білім, дін жатады. Экономикалық институттың ішіне негізгі емес институттар ретінде нарық, меншік түрі, меншікті қорғау, валютаны конвертациялау, мамандарды іріктеу, еңбекті бағалау, маркетинг т.б. кіреді. Бұлар әлеуметтік тәжірибе негізінде қалыптасады. Әлеуметтік тәжірибені әдет-ғұрып деп айтуға да болады.

1.Әлеуметтік институттар – қоғам мүшелерінің бірлесіп өмір сүрулерін ұйымдастыру мен реттеп отырудың тарихи қалыптасқан тұрақты формалары. Әлеуметтік институттардың көмегімен адамдар арасындағы қарым-қатынастар белгілі бір тәртіп пен стандарттарға келтіріліп, олардың мінез-құлықтары мен іс-әрекеттері реттеліп отырады. Соның нәтижесінде тұтас қоғам өмірі дұрыс ұйымдастырылып, оның тұрақтылығы қамтамасыз етіледі.

Әлеуметтік институттар қоғамның, адамдардың қажеттілігінен пайда болды. Мәселен, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету қажеттілігін полиция (милиция) институты пайда болды.

Қоғамда қызмет ету салаларына қарай әлеуметтік институттардың 4 тобын атап көрсетуге болады. Олардың әрқайсысы өздерінің функцияларын атқарады:

1) Экономикалық институттар экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ету мақсатында шаруашылықты басқару мен ұйымдастыруды жүзеге асырады.

Мәселен, меншік қатынастары жеке тұлғалардың материалдық және басқа да құндылықтарға ие болуына және олардың пайда көзіне айналдыруына мүмкіндік берсе, ақша – тауар айырбасының жалпылама эквиваленті болып табылады.

Еңбек ақы – жұмысшының еңбегі үшін төленетін ақы.

2) Саяси институттар қоғамды билеу және басқару қызметтерін жүзеге асырып отырады.

3) Рухани саланың институттары ғылым мен білімнің, өнердің дамуына және қоғамдағы моральдық құндылықтарды қолдауға ықпал етеді.

4

 сот

 саяси партиялар

 нарық

 еңбек ақы

Экономикалық институттар

Бұл сызбанұсқада келтірілген әлеуметтік институттар арасында тығыз байланыс бар. Мәселен, мемлекет тек саяси билікті ғана жүзеге асырып қоймайды, сонымен қатар экономикалық, рухани және отбасы салаларының қызметтеріне де елеулі ықпал етіп отырады.

Қоғам ілгерілеп дамыған сайын әлеуметтік институттар да дамып, жетіліп отырады.

Қазақстанда әлеуметтік институттарға арналған бюджетті қысқарту жағдайында әлеуметтік қорғау институты қайта құрылды. Бұрын ол әлеуметтік қауіп-қатерден халықтың барлық топтарын қорғауға бағытталған болатын, алайда, өтпелі экономикалық мемлекетте оның әлеуметтік міндеттемелерді толығымен орындау мүмкіндігі де қаражаты да болмады. Сондықтан, 2000-2001 жылдары аталған орган әлеуметтік көмек институты болып өзгертілді. Бұл халықтың неғұрлым кедей және мұқтаж топтарына тиімді әлеуметтік қолдау көрсетуге мүмкіндік береді және де адамдардың өздерінің материалдық жағдайын жақсартуына деген жеке белсенділігі артады.

1. Әлеуметтік институт ұғымы мен қалыптасуы туралы.

2. Әлеуметтік институттардың зерттейтін мәселелері қандай?

3. Әлеуметтік институттардың негізгі мақсаты не?