«050205 Филология. Қазақ филологиясы» (мамандықтың/мамандандырудың шифры және атауы)
-дәріс. ҚАЗАҚ АЙТЫС ӨНЕРІНІҢ БАЙЫРҒЫ ТАРИХЫ
жүктеу/скачать 0.8 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәріс мәтіні
| 10-дәріс. ҚАЗАҚ АЙТЫС ӨНЕРІНІҢ БАЙЫРҒЫ ТАРИХЫ
Мақсаты: Байырғы айтыстар, Шал, Орынбай, Сүйінбай, Жанақ, Біржан, Кемпірбай, Шөже, Майлықожа, Құлыншақ, Бақтыбай, Сабырбай, Ұлбике, Әсет, Ырысжан, Сара т.б. ақындардың өнердегі өнегесі туралы мағлұмат беру. Сұрақтар: Қазақ айтыс өнерінің байырғы тарихы. ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы айтыс өнері. Шал, Орынбай, Сүйінбай, Жанақ, Біржан, Кемпірбай, Шөже, Майлықожа, Құлыншақ, Бақтыбай, Сабырбай, Ұлбике, Әсет, Ырысжан, Сара т.б. ақындардың өнердегі өнегесі Жыраулар поэзиясындағы қағыстар. Айтыс өнеріндегі ақындық мектептер. Ақындық мектептің қалыптасуы. Тақырып бойынша негізгі ұғымдар тізбесі: тарих, жыраулар поэзиясы, дәстүр сабақтастығы, ақындық мектеп. Дәріс мәтіні (тезис) Көне айтыс дегенде алдымен ойға оралатыны, әрине, “өлі мен тірінің айтысы”, “аруақпен айтыс” дегендер. Бұлардың кейбірінің хатқа түсуі – ХІХ ғасырдың соңғы жағы, кейбірінікі – ХХ ғасырдың басы. В.Радлов өзінің әйгілі “Түркі халықтары ауыз әдебиетінің нұсқалары” атты жинағында “Ақбала мен Боздақ” тексін жариялағаны белгілі. Мұнда екі жастың қайғылы ахуалы – бірінің бақиға аттанып, екіншісінің фәниде зар жылап қалу оқиғасы суреттеледі. Моланың басына келіп, Боздақ өзінің шын сүйгені Ақбаламен тілдеседі, сұхбаттасады. 1942 жылы Сәбит Мұқанов “Айтыс” жинағын даярлағанда “Ақбала мен Боздақты” қайта бастырған, “Айтыстар туралы” деген кіріспе мақала жазған. Оны “Дін айтысы” деп атаған. “Бұл айтыста, - дейді С.Мұқанов, ісләм дінінің ешбір әсері жоқ. Ісләм дінінің айтуынша, адам өлген соң қабырға “мүңкір-нәңкір” деген екі періште келіп, құдайға тіршілікте қылығы жақпаған адам болса, жанын азаптайды; ісләм дінінше, өлік дүние сөзін, тіршілік сөзін айта алмайды, ол азаптан қорқып, басымен қайғы болады. “Ақбала мен Боздақ” айтысы ісләм дінінің бұл шартын бұзады. Айтыста тіршіліктің ең қасиетті тарауының біреуі махаббат жырланады”.Дәл осы сияқты текстің бірі 1924 жылы “Сана” журналында жарияланған – “Аруақпен айтыс”. Мұнда сүйгені Бабастың моласына келіп сөз қағысатын – Ақмаңдай қыз. Қазақ түсінігінде моладағы адаммен айтысу былай тұрсын, тіл қатысу – ақылға сыймайтын құбылыс. Әрине, бұл шын мәнісіндегі айтыс емес, айтыс пішінін жамылған тірі адамның көңіл-күйін, жан сырын білдіретін өлең деп түсіндіру оңай. Алайда мұнда белгілі бір наным-сенім ізінің жатқанын байқамау мүмкін бе? Халық әдебиетінен нәр алып өскен, соның қазанында қайнап-піскен Сәбиттің мұны “дін айтысы” деуі тегін бе? Кейінгі шыққан жинақтарда (1964, 1965, 1988 т.б.) бұлар “әдет-салт” айтысы деген айдармен басылып жүр. Фольклортану ғылымының қазіргі сатысында “дін айтысы” деген де, “әдет-салт айтысы” деген де ғылыми термин ретінде пайдалануға жарамсыз, ескірген. Мәселенің бұл жағына тоқтамай-ақ қоялық. Өлі мен тірінің сөйлесуі мүмкін бе? Мүмкін. Әлгі айтыстарды басқа айтыстан ерекшелеп тұрған да осы сенім. Тән өлсе де, жан өлмейтіндігі туралы наным көп халықтың басынан өткен неше түрлі діндерге азық болған. “Жан – денеге қонақ” деген сөз қайдан қалған? Оның мәнісі не? Жан денеден бөлек өмір сүре ала ма? Жанда қуат бола ма – деген сұрақтар талай ғұламаның басын қатырған. “Үш анықты” Шәкәрім 30 жыл бойына ізденіп, мың толғанып жаздым деді. Сонда шығарған қорытындысы – жан да бар, жын да бар, жанда қуат бар. Мұны айтқанда Шәкәрім: “бар” деушілерді де, “жоқ” деушілерді де түгел сүзіп шықтым, - дейді. Европа мен Американың не түрлі оқымыстыларының жаратылыстану хақындағы еңбектерін оқығанда біреуіне де байланып қалмай, бәріне де сын көзімен қараған.Орыс тіліндегі әдебиеттерде жанның да, жынның да, Ұмай ана сияқты тәңірі-иесінің де аталуы біреу-ақ: дух. Бірақ орыс тілді әдебиеттерде тірі адамның жаны “душа”, өлгеннен кейінгі жан – “дух” деген терминмен аталады.Шәкәрім “душаны” да, “духты” да “жан” деп отыр. “Жан да бар, жын да бар, жанда қуат бар” дегенде Шәкәрім денеден айрылған жандағы қуат жөнінде айтып отыр. Олай болса, Боздақ пен Ақбаланың, Аймаңдай мен Бабастың бірі көрде жатып, бірі мола басында тұрып тілдесулері мүмкін болып шықпай ма? Шәкәрім өзін мұсылманмын ден таныған адам. Көрдегі мүрде мен тірі жанның сөйлесуі ісләмдық нанымға сыймайтынын жоғарыда Сәбит Мұқанов өзі геолог болмаса да жақсы аңғарған. Сондықтан ол мұндай наным-сенімнің негізі шаманизмде деп ұққан. Боздақ: Не күйде, Ақбала қыз, қолаң шашың Көрінген жабылыңқы қиғаш қасың Ақбала әлің келсе, көтер басың Тіріде еске түсті берген асың, - дегенде Ақбала: Күн көрмей қуаң тартты қолаң шашым Құм бүркеп сыны кетті қиғаш қасым Бұл күнде қуатым жоқ бір қара жер, Теңгерген ханышаға қайран басым – дейді. Шәкәрім дүниенің әдебиетін қарағанда аталатын текстер басылған “Темірқазық” пен “Сананы” оқымады дейсіз бе? Мыңдаған деректі қопарғанда ол қазақтың әлгідей сөздерін мысалға алмаған. Неге? Негесі сол, бұл Шәкәрім түсінігіне қайшы. Жан бар, бірақ онда қуат жоқ. Сәбит мұны шаманизмге телігенде мөлшермен айтып отыр. “Діни айтыс” дегеніне қосылмасақ та, бұл сөздің мағынасында белгілі бір наным-сенімге қатысы бар деген түсінік жатыр. Мұнысы орынды. Бірақ шаманизмге қатысты деуі күмәнді. Себеп: шаманистік наным-сенім бойынша, адам тәңірілер әлемімен де, өлілер әлемімен де тікелей байланыса алмайды. (Мұндағы “тәңірілер әлемін” де, “өлілер әлемін де” “мир духов” деп ұғуымыз керек). Бұлармен адамдарды жалғастыра алатын тұлға – бақсы. Алайда ол бақсының жындары арқылы ғана қол жетуі мүмкін құбылыс. Бақсының жындары деген не? Мейірбан жындар. Міне, шаманизм мен ісләмнің бітіспес күресі де осы тұстан басталады. Ісләмдық сенімде мейірбан жын деген ұғым жоқ. Жынның бәрі қаскөй, бәрі зұлым, бәрі азғырушы, бәрі дұрыс жолдан тайдырушы. Шамандық наным бойынша, Ақбала мен Боздақ, Аймаңдай мен Бабас тікелей сөйлесуі мүмкін емес. Ендеше бұл ісләмдық қана емес, шаманистік наным-сенімнің де логикасына сыймайды. Кемпірбай өлер алдында Әсетке айтқан сөзінде “Кеудемнен көк ала үйрек қош деп ұшты” дейді. Бұл не? Кеудеден ұшқан көк ала үйректің арғы өмірі бар ма, жоқ па? Кемпірбайша, жоқ. Себебі, ендігі жерде ол мәңгіге өлең туғызу қабілетінен айрылмақ. Бұл реалды өмірдегі – реалды адамның сөзі. Ал Ақбала мен Бабас көрде жатып өлең шығарады. Әрине, бұл мифологиялық сенім. Мифтік сана бойынша, адамның денесінде жан болады. Өлгеннен соң жан денеден ажырайды. Ендігі жерде өлген адамның жаны аруаққа айналады. Аруақтар адамға көмекке келуі де мүмкін, зиянкестік жасауы да мүмкін. Ол сіздің өзіңізді қалай ұстауыңызға байланысты. Яки аруақ та тәңірі-ие сияқты күш. Осыдан барып аруақтар культі, яғни аруаққа табыну дәстүрі қалыптасады. Бұл – шаманизмнен бұрын туған наным. Тас дәуірі сатысында тұрған кейбір тайпалар да жан мен аруақты бөліп қарайды. Мәселен, австралиялық аранга тайпасында жанды “куруна” десе, аруақты (яки өлген адамның жанын) “үлтана” дейді. Сол сияқты папуастар “вах”, “ханас” акикуйюлер “игора”, “игома”, ашантилер “окра”, “саман”, каонделер “чимвуле”, “ленкуши” деп бөліп айтады. Латын тілінде аруақты “spiritus” дейді. Одан спиритизм дейтін наным-сенім аты қалыптасады. Спиритизм дегеніміз – аруақтардың барына және олармен тірі адамдардың тілдесе алатынына сенушілік. Спиритизмнің түп-төркіні аруақтар культіне барып тіреледі. “Ақбала мен Боздақ”, “Аймаңдай мен Бабас” – аруақтар культіне сенуден туған айтыс үлгілері деуге негіз сол текстердің өзінен де айқын көрінеді. Мысалы, Ақбала: Басыма өлең айтып келдің қақсап, Шыдайды дәтің қайтып, мені тастап. Біздерді жалғыз тастап кете берсең, Тартарсың жол азабын атың ақсап – дегенде, Боздақ: Бұлай деу алғысың ба, қарғысың ба Кетті ғой Ақбала қыз салым суға Боздақты шын мәнінде жебегейсің Сен мені итермеші, қайғы-сұмға – дейді. Мұндағы “жебегейсің” деген өтініш аруақтар культіне сыйынудың айқын үлгісі. Әрине, бұл пікір әлі де терең зерттеуді қажет етеді. Біздікі ой салу ғана дегіміз келеді. Әдебиет тарихына М.Әуезов енгізген “Зар заман” ұғымы елге қатер төндірген отаршылдық дәуірдің баламасы ретінде әлдеқашан қалыптасып кетті. Қазақ жерінде жасауылдар жортып, келімсектер жайлаған заманның сипаты сол тұста ғұмыр кешкен ақындардың бірқатарының өлең-жырларында жан-жақты көрініс тапты. Сонымен қатар бұл дәуірдің шынайы бейнесі өзара сөз қағысқан жыр жүйріктерінің айтыстарынан да аңғарылады. Әрине, сауықшылдық сипаты басым айтысқа елдің қасіреті, замананың зауалы арқау бола қоймайды. М.Әуезовтің өзі: “Айтыс өлеңдердің ішінде мұң мен зар айтылмайды. Мұның ішінде елге бүгінгі мінін айтып, пәлендей жолға түсіп, түзел деген өсиет сөздер жоқ. Мұндағы сөздердің барлығы екі кісінің тартыс-таласы. Бұл өлең түрімен айтылған сөз күресі, сөз жекпе-жегі, ішкі мағынасына қарағанда, мұндай айтыстар бұрынғы елдің сауығы, желігі үшін айтылатын айт пен той, ойын, жиынның өлеңдері ”, - деп, осыны анық аңғартады. Шынында да айтыс алдымен сөз сайысы, шеберлік сынағы ретінде бағаланады. Айтыс ақыны өмірдің құбылыстарын терең талдап, замананың ахуалын баяндаудан бұрын қарсыласын қайткенде жеңіп шығуды басты мақсат санайды. Осыған орай жұмбақ айтыста, немесе кейіннен үрдіс болған жазба айтыста болмаса, әдетте сөз сайысына аса күрделі тақырыптар тілге тиек етіле бермейді. Өйткені замананың шынайы сипаты ащы ақиқатты ақтарып, кеудедегі мұң-шерді ашына айтқанда ғана ашыла түспек. Ал, “Айтыс – қазақтардың күні бүгінге дейін ең жақсы көретін поэзиясы”, - деп Халел Досмұхамедұлы айтқандай, өнердің бұл түрінде бақ сынайтындар қайғыруды емес, көңіл көтеруді, зарлануды емес, еңсені тіктеуді мұрат тұтады. Бәсекеге түсуші екі жақ ел басындағы жалпы ахуалды баяндағаннан гөрі бір-бірінің кемшілігін көрсетіп, сөзден сүріндіруге бейім тұрады. Мұны “Айтыс өлеңдерінің тұсында қазақ еліне бұрын әлденеше күйлердің үстіне бірде уатып, бірде жылатып тараған өлең, енді елді күлдіріп, қуантып, желіктіруге қызмет еткендей болады”, - деп, М.Әуезовтің өзі де қуаттайды. Солай бола тұрса да жыр додасында халықтың басындағы ахуал айтылмай қалмайды. Сөз қағысқандардың бір-біріне айтқан уәжінен сол дәуірдің тынысын сеземіз, замананың болмысын байқаймыз. Бәсекенің бұл түріндегі тікелей немесе жанама айтылған ой-тұжырымдардан ақындар өмір сүрген уақыттың бедерлі бейнесі жөнінде аз-кем түсінік аламыз. Айтыс өнерінің тегі мен дамуын зерттеген ғалым М.Жармұхамедұлы былай дейді: “Қашан да айтыс қоғамдық-әлеуметтік болмыстан тыс дами алмайды. Оның құндылығының өзі де сол өмір шындығын қаншалықты терең әрі шебер бейнелейтіндігімен өлшеніп бағаланса керек”. Демек, қазақ халқының өзге жұртқа бодан болған дәуірінің болмыс-бітімі де ақындар айтысында нақты көрініс тапты. Айтыс ақындары сөз қағысу кезінде отарлаушылардың елге істеген зорлық-зомбылығын, ояздың озбырлығын, солардың сойылын соққан болыстың бәтуәсіз бейнесін, атқамінердің арсыздығын айтып, шағына бермейді. Бұған керісінше, айтыс ақындық толғауларда жеріне жеткізе жырланатын отаршылдық жүйенің қасірет-қайғысын бір сәтке ұмыттыру мақсатын көздейді. Ақындар айтысының басты шарттарының бірі - өз жетістіктеріңді мадақтау, қарсыласыңнан қай салада болса да озық тұрғаныңды көрсету. Осыны мұрат еткен ақындардың көпшілігі ақ патшадан шен алған, соның төңірегіндегілерден сый-сияпат көрген руластарын, ағайын-туғандарын, дос-жарандарын қолпаштап, қошаметтеуді дәстүрге айналдырғанын аңғарамыз. Сөз додасындағы шынайы шеберлік сөйтіп кейде қазақы мақтан арқылы тұздықталып жатады. Мұндай сарын көбіне-көп қоғамдық мәселе көтеріле бермейтін кәдуілгі қыз бен жігіт айтысында да байқалады. Мысалы, Әзілкеш ақынмен айтысып отырған Қыз Болық: Қу Алшын, сен сөз сөйлеп миың бар ма? Үстіңде сырлап қойған үйің бар ма? Патшадан әр барғанда енғам алған, Еліңде Наурызбайдай биің бар ма? , - дейді. Бұл отаршылдық жүйенің саясаты дегеніне жеткенін, қазақ жаттан киген шен-шекпенін бір-біріне бәсеке ретінде мақтан қыла бастағанын көрсетеді. Қыз Болық Әзілкештің “Ондай жан біздің елде толып жатар!” дегеніне қарамай Наурызбай биді одан сайын дәріптейді: Әр барғанда ақ патшадан тон алады, Берген бақ бір кісіге аз ғана ма?. Отаршылдық жүйенің сойылын соққан әкімқараларды мадақтау жағынан Әзілкеш ақын да қалыспайды. “Болып тұр правитель Бермағамбет, Жан болмас мырзалыққа оған татыр”, - деп, Болықтың көкке көтерген би-болыстарына өз жұртының билеушілерін қарсы қояды. Дулат ақын: “Жезден қарғы тағынған, ақ патшаға жағынған” деп бағалаған қазақ ұлығының бейнесі ақындар айтысында жиі ұшырасады. Бірқатар ақындар оны жоғарыдағы үлгімен мақтан ретінде айтады. Енді біразы осыны мысал ету арқылы ел ішіндегі тұлғаларға көзқарасын білдіреді. Әлім Қожахметпен айтысқан Кердері Әбубәкір: “Оязбенен дос болып, Наградқа сол ғана, Бір жақсы сандық алыпты”, - деп, Қарағұл деген кісінің келбетін танытады. Бұл жерде мадақтан гөрі сынау ыңғайы басым. Оның есесіне, Әлімбай ақынмен айтысқан Перне қыз өзін былайша дәріптейді: Өлеңге, ақын жігіт, болдың жетік, Барады сүйегімнен сөзің өтіп. Аз-көбін қадірімнің көріп тұрсың, Мен жүрмін орыс-қазақ нөкер ертіп. Қарашы, еркек басың менен төмен, Жігітті сөзден сүріндіру үшін нөкерлері мен шен-шекпеніне дейін жырға қосқанымен Перне бұл айтыста бәрібір жеңіліп қалады. Осы сөз қағысулар шен алудың қазақ қоғамында беделді болудың өлшем бірлігіне айналғанын айғақтайды. Айтысқа қатысқан жігіт болсын, қыз болсын, би-болыстан алған сый-сияпатын қарсыласының есіне салып отырған. Демек, өз дәуіріндегі биліктің болмысы ақындардың да ой-санасына ықпал еткен. Жыр жүйріктері бір-бірін іліп-шалып, кекетіп-мұқатып отырып-ақ қоғамның құрылымынан, сол қоғамдағы адамдар арасындағы қарым-қатынастың сипатынан хабар береді. Ал Марабай ақын Көкімен айтысқанда: Артқаным құнан нарға он қарағай, Көкі қыз, танимысың, мен Марабай. Генерал, губернатор қызымысың, Алдыма кісі келді деп бір қарамай, - дейді. Демек, сол замананың үрдісі бойынша “генерал-губернатор қызы болу” мықтылықтың, өктемдіктің өлшемі. Марабай қыздың өзіне ықыласы жөнді болмағанына ренжіп, әдепке шақырғанда осы тіркес ойына оралып отыр. Ал, өр мінезді Мұрат ақын Бала Оразбен айтысқанда патша шенділердің алдында бас имеуді асқақтықтың, тектіліктің белгісі ретінде танытады. Бұл беріштің ерлері, Құлшар менен Кебіс-ті. Ғұбырнатыр, жандарал Әписер шенді орысқа Қылышын шешпей көрісті . Қоғамның ахуалы, отаршылдық жүйенің сипаты ақындардың жұмбақ айтыстарында көбірек тұспалданып көрсетілді. Қашаннан астарлап, меңзеп айтуға бейім қазақ елі қасіретін де осылай баян етті. Бірақ мұндай айтыстарда да отарлаушылық өктемдікке көндігудің мысалдары байқалмай қалған жоқ. Мәселен, Әлім Қожахмет пен Кердері Әбубәкірдің жұмбақ айтысында Қожахметтің алтыншы жұмбағы былайша өлеңмен өріледі: Аспаһанда бір ай бар, Бадақшанда бір ай бар. Жер үстінде мың ай бар, Барша айларды жаратқан, Жасаған жаббар құдай бар. Сонша айдың ішінен Бірінің жүзі сап-сары Құранға түскен шырай бар. Бұл айтыс елдің “Жаңа низам” талаптарын алғашқыда жақсылықтың белгісі деп қабылдаған тұсында өткен болар деп топшылаймыз. Бір қарағанда жұрттың мүддесін ойлаған болып көрінетін патшалық реформаның көздеген мақсаты басқа екенін халық кештеу ұққан. Сол себепті “Жаңа низам” жарияланған тұста үкімет билігін, оның саясатының қазақ жұртына “пайдасын” мадақтаған өлеңдер де бой көрсетіп қалды. Әлім Қожахметтің жұмбағын Кердері Әбубәкір былай шешеді: Жер үсті мың ай дегенің – Әр шаһардың ішінде, Төре болған әкім-ді. Бірі жүзі сап-сары, Үшбу патша шаһым-ды.... Жалпы, Әбубәкірдің кейбір толғауларында ақ патшаны мадақтау, 1968 жылғы “Жаңа низам” заңына оң көзқарас таныту сарыны ұшырасып қалады. Мұны әдепкіде ақынның отарлаушы жүйенің саясатының төркініне үңілмей немесе “Азырақ ақ қағазға шиғыр жаздым, Осылай ақсақалдар жаз деген соң” деп өзі айтқандай, әлдекімдердің ықпалымен жырлағаны деп ұққан жөн шығар. Зар заман поэзиясының көрнекті өкілі Әбубәкірдің кейін отаршылдықтың бет-пердесін ашып көрсеткен өлең-толғауларды қазақ поэзиясының алтын қорына қосқаны баршаға белгілі. Сондай-ақ оның Әлім Қожахметпен осы жұмбақ айтысында да жат ел билеген қоғамның сипаты сынға алынады. Қожахмет өктемдіктен әбден қажыған елдің ахуалын былайша тұспалдайды: Қалам алып хат жаздым, Әбубәкір бұлбұлға, Өзгерді заман жыл-жылға, Бір иірім тоғайға Бір қара құс қоныпты, Көзім түсті құрғырға. Біздің қазақ баласы Қара құсты сұңқар деп, Ең әуелі бас көрді, Жүре-жүре қас көрді. Бұл жұмбақтың астарын аңғарған Кердері Әбубәкір байсалды қалыппен жауап қайтарады. Екі ақынның сөз сайысында отаршылдықтың орнығуынан кейінгі ел ішіндегі іріткі, халық бірлігінің ыдырауы хақындағы мәселелер де қозғалды. Жыр жүйріктері замананың ыңғайымен мінез-құлқын өзгерткен жекелеген адамдарды да сын тезіне алды. Мұның бәрі меңзеу, тұспалдау ыңғайында айтылды. Қожахметтің әлгі жұмбағын Әбубәкірдің шешуінің өзі жұмбақ түрінде түйінделді: Бұл не деген ғаламат, Бойын жұмбақ қылыпсың, Еділ менен Жайықтың. Ал Еділ мен Жайық ұғымы елдікті, мекенді, отанды сақтаудың белгісі ретінде ежелгі заманнан бері ақын-жыраулардың шығармашылығында тұрақты көрініс тауып келеді. Сонымен қатар Әбубәкір осы айтыста: “Шортанға басын шалдырмас, Қайраңға біткен қарағай”, - деген тіркесті қолданады. “Қарағай басын шортан шалар” – Асан Қайғының атына телініп жүрген, келер күннен күтілетін қауіп-қатерді білдіретін ақырзамандық сарынды аңғартатын ұғым. Ақын-жыраулардың бірқатарының өлең-толғауларында ұшырасатын осы тұжырым отаршылдық өктемдіктің белгі беру сипатын танытады. Әбубәкір бұл айтыста “шортанға басты шалдырмау” ұғымы арқылы ұлт болып ұйысу, ел болып бірігу, сөйтіп, өктем жүйеге рухты қарсы қою мақсатын ұстанғандай. Өз дәуірінде Шортанбай “Сауып ішер сүті жоқ, Мініп көрер күші жоқ, Ақша деген мал шықты” деп зарланса, Әбубәкір “Төсектен ерте тұрып, бас ауырса, Бөтен ем шайдан басқа сұрамады” деп таңданса, кейінгі ақындар ақша мен шайды қоғамдағы дәулеттілікті танытатын ұғым ретінде бағалады. Қыз Болықпен айтысқан Әзілкеш ақын өз жұртының ауқатты адамдарын дәріптегенде байлық түсінігін ақша, шай, самаурын төңірегінен ұзатпайды: Күніне жүз теңгенің шайын ішіп, Байлықпен кеңес құрар елмен көшіп. Алдында мың сомға алған ақ самауыр, Жүз қонақ тауыса алмас оны да ішіп. Әбу молда мен Іңкәрдің айтысындағы мадақ бәсекесінде де ақша және шай ұғымдары қоса-қабат жүреді. Іңкәр: “Базарда жүз бау пішен шай болмайды, Кеуілің шай ішпесең жай болмайды”, - деп термелетсе, Әбу молда: “Базарда он қап қиың жиырма тиын, Соны да деп жүрсің ғой үлкен бұйым”, - деп қағытады. Іңкәр оған жауап ретінде: “Базарда жүз бау пішен екі теңге, Білдің бе, бай боп кетті сенен өңге”, - деп, Әбу молданың шамына тиеді. Кәдімгі қайымдасу үлгісіндегі осы сөз сайысында жаңа жүйенің базар нарқы бәсекенің өзегіне айналған. Біз бұдан бұрын бар тіршілігінің мөлшерін малдың басымен өлшеген қазақ жұртының санасына ақша түсінігінің мықтап орныққанын көреміз. Сондай-ақ осы екі ақынның бір-бірін мұқатуынан отаршылдық жүйенің тәртіптеріне көндіккен халықтың іс-әрекетті анық байқалады. Қалайда жеңіске жетуді мұрат санаған Әбудің кекесіні (“Санаққа өкіметтен адам шықса, Тасалап жөнеледі артын қысып”), Іңкәрдің өз ағайынын ақтауы (“Қоңыратты жамандама тауда жатқан, Мал жиып, салық берген ол да мақтан”) осыны аңғартады. Ал нағыз зар заман ахуалының шынайы болмысы қазақ және қырғыз ақындарының айтыстарында көрініс тапқан. Қырғыз ырчысы Арыстанбек Бұйлашұлы қазақ ақыны Қаңтарбаймен сөз қағысу кезінде Мөңке бидің ақырзамандық сарындағы болжамдарын еске салады: Мөңке бий айткан кеп эле, Арстанбек кимден кем эле, Санат сөзүм сан эле, Санжыра сөзүм кап эле. Арыстанбектің ойға оралтып отырғаны Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы жинаған Ноғайлы Мөңке бидің келешекке сәуегейлік айтқан өлеңдері. Қазақ биі айтты дейтін болжам жырларды қазақ ақынының өзіне баяндап, келер заманның түрінен қауіптеніп, ауыл мен айылдың арасындағы қайғы-шерді армансыз ақтарады. Өңү сары, көзү көк, Орус чыгат деп айткан. Узун чөптүн баарысын, Оруп чыгат деп айтқан. Кыска чөптүн баарысын, Коруп чыгат деп айткан. Ай ааламдын баарысын, Соруп чыгат деп айткан. Эки башын кайкайтып, Кайық чыгат деп айткан. Мейил кадыр болам деп, Зайып чыгат деп айткан . Сөйтіп ақындар айтысы алдымен сөз сайысы, жыр додасы болғанымен, онда қоғамның ауыр ахуалы, заманның қайғысы, дәуірдің ақиқаты ашық айтылды. Дей тұрсақта айтысқа ел қасіретін жырға қосу дәстүрі жаппай үрдіске айнала қойған жоқ. Бәрібір өнердің бұл түрі де уақыттың рухымен байланысты болды. Қазақ қоғамының шынайы болмысы қасиетті өнердің қастерлі мұрасының өн-бойында қалып қойды. жүктеу/скачать 0.8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|