-ДӘРІС РАДИОЖУРНАЛИСТІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ШЕБЕРХАНАСЫ

• 
  Тікелей эфирдегі кәсіби шеберлік
  

• 
  Әңгімелесу шеберлігі
  

• 
  Радиофельетон – шеберлік туындысы
  

Тыңдарманның құлақ құрышын қандырып, ұлттық аудиторияны өзіне ұйытып алатын, журналистикадағы үн-үрдісінің үздік үлгісін таныту эфирді жүргізетін журналистердің кәсіби шеберлігіне келіп тіреледі. Кәсіби шеберлік дегеніміздің өзі не? Оған кәсіп иесіне тән қандай критерийлерді жатқызуға болады? Кәсіп-еңбек қызметінің негізгі бір саласы. Ал шеберлік – белгілі бір кәсіп бойынша өз ісін жетік меңгеру, сол салада терең ізденіп, өзін жан-жақты дамыту арқылы кәсіп иесінің жоғары сатыға көтерілуі, биік белестен көрінуі.

Әлбетте, қазақ радиожурналистикасының алтын діңгегі, қасиетті қара шаңырақ – Қазақ радиосында өз ісінің үздігі атанған әйгілі диктор Әнуарбек Байжанбаев сынды майталман мамандардың болғаны белгілі. Ал қазіргі радиожурналистикада эфирдегі дикторлық оқуды журналистік жүргізу алмастырды. 1992 жылы “Отечественное радиовещание: пути и проблемы становления” деген тақырыпта докторлық диссертациясын қорғаған Мәскеудің Ломоносов атындағы университетінің зерттеуші-ғалымы В.Н.Ружников өз еңбегінің “Современность радиовещания” деп аталатын тарауында радиожурналистикада пайда болған жаңа тенденцияларды төрт топқа бөліп қарастырады:

1. Бағдарламалардың дербестелуі. Дикторлық радионы журналистік радионың алмастыруы, демек бұған дейін журналист дайындап берген мәтінді диктор мәнерлеп оқыған болса, ендігі жерде журналистің көзбен көргенін, көңілге түйгенін өз аузынан айтып, өз атынан баяндайтындығы.

2. Бағдарламалардың ауқымдылығы. Ақпараттық-талдамалық бағдарламалардың кеңінен қолданылуы. Төрт топқа да тән ерекшелік журналистердің жеке тұлға ретіндегі даралануы. Ал мұның өзі – радиожурналистикадағы, жаңаша жұмыс тәсілі, тікелей эфир аясында жүзеге асқан құбылыс. Олай болса, тікелей эфирден берілген хабардың кәсіби сапасын сол эфирді жүргізген журналистің кәсіби деңгейімен өлшеуге тура келеді. Бұл қисын өз кезегінде жүргізушінің жетекші ролін айқындауға, соған сәйкес оған жүктелетін жауапкершілік мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді. Егер журналист еңбегін кәсіби процесс ретінде талдасақ, онда оны идея – жоба – сценарийлік нұсқа – эфирдегі құбылыс сызбасы бойынша жүзеге асатын жұмыс тәртібі ретінде қарастыруға болады. Бұл сызба негізінен, журналист өзі даярлап, өзі эфирге алып шығатын авторлық бағдарламаға тән.

Шындығында, жүргізушінің кәсіби шеберлігін шыңдап, талантын ұштап, деңгейін көрсетіп, қолтаңбасын танытатын эфирдегі мүмкіндік аясы да осы. Ал тәуелсіз радиоарналарда қазақ тіліндегі авторлық бағдарламалар жоқтың қасы. Тек қана жаңалықтарды оқып, берілетін әндерге алғы сөз айтумен шектелетін тәуелсіз радиоарналардағы қазақ тілді эфирдің құнын жоғарылатып, қадірін арттыру әрине мүмкін емес. Кәсіби деңгей тұрғысынан қазақ тілді әуе толқынының қанатын кең жайып, құлашын алысқа сермей алмай отырған бір себебі сол екені де жасырын емес. Тікелей эфирдегі кәсіби шеберліктің негізгі екі тетігі бар: Бірі – тіл, екіншісі – тәртіп. Тіл – тікелей эфирдің лингвистикалық аспектісін айқындаса, тәртіп психологиялық аспектісін қамтиды. Тілді адам санасындағы ой иірімдері мен әр алуан психофизиологиялық құбылыстар арқылы қабылданатын ақпараттардың күрделі таңбалық көрінісі ретінде де тануға негіз бар. Тіл – адамның дыбыс шығарып сөйлеу қызметін атқаратын мүшесі. Тіл – уақытты (секундты, минутты, сағатты) белгілейтін көрсеткіш. “Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі” деп дәріптейді қазақтың ірі лингвист ғалымы А. Байтұрсынов. Орыстың ұлы сыншысы В.Г. Белинский “Адам мінезін танудың кілті – оның тілі, сөз саптаудан ойдың бедері білінеді, ол әрбір тұлға мен мінез секілді әрқашан да жеке дара” деп мәлімдеген. Ал халық даналығы “Өнер алды – қызыл тіл” деп, оның барлық өнердің алдын орап өтетін өткірлігін сипаттаса, “Басқа бәле – тілден” деп тәртіптен асып кеткен тұста тәлкекке ұшыратынын ашық айтқан.

1. 
   Сөз дұрыстығы. Сөздің дұрыс айтылуы деп әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы айтылады. Олай болу үшін не керек : — сөздің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты нәрселерді біліп, әрқайсысын өз орынына тұтыну; — сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп, дұрыс көптеп, дұрыс салыстыру; — сөйлемдерді бір-біріне дұрыс орайластырып, дұрыс құрмаластырып; дұрыс орындастыру.
   
2. 
   Тіл тазалығы – ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау
   
3. 
   Тіл анықтығы – айтылған лебіз ашық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді күдіктендірмейтін боуы керек.
   
4. 
   Тіл дәлдігі – ойлаған ұғымға сөз мағынасы сәйкес келуі, ол үшін сөздің мағынасын дұрыс айыра білу керек.
   
5. 
   Тіл көрнектілігі: Адамға дерексіз заттан гөрі деректі зат түсініктірек, жансыз заттың күйінен жанды заттың күйі танысырақ. Тіл көрнекі болуы үшін дерексіз нәрсе деректі нәрседей, жансыз зат жанды заттай суреттеліп, адамның сана саңылауына келіп түсерлік дәрежеге жетуі керек. Қалыпты түріндегі сөз ондай дәрежеге жету үшін көріктеу, меңзеу, әсірелеу сияқты әдістер қолданылады.
   
6. 
   Тіл әуезділігі – сөздің ішіндегі дыбыстардың үндері құлаққа жағымды болып естілуі. Ол дыбыстардың тізілу түріне байланысты болып келеді. Сонымен қатар, сөз әуезділігі, сөйлеу әуезділігі де болады. Екеуі де дауыс ағымына қарайды.
   

Импровизация, яғни, суырып салма өнерінің өзі алдын-ала жинақталған білім негізінде пайда болады. Әлбетте, сөздік қоры мол, қажетті тіл қисынын меңгерген, сөз тауып сөйлей алатын адам ғана шешендік өнердің шеберіне айналмақ. Негізінде, шешендік өнердің әдеби-эстетикалық мәні, оны құнттап-зерттеу, шешендік сөз нұсқаларын кәдеге жарату – тікелей эфирдегі жүргізуші журналистер үшін ең бір қажетті игілікті іс. Тікелей эфирдегі сөйлеу тілін шешендік өнер дәстүрімен байытудың 5 түрлі әдісін қолдануға болады. Біріншісі – кітаптан оқығанды көңілге тоқу, Екіншісі (аудиотәсіл) шешендік өнер туындыларын (жыр, терме, айтыс т.с.с.) үн таспадан тыңдау арқылы қабылдап, бойға сіңіру. Үшіншісі – жиған-терген дүниелерді қажет жерінде орнымен пайдалануға үйрену сол үшін эфирге кірмес бұрын қолданатын сөздік қорының тезисін әзірлеу. Төртінші – (бейнетәсіл), бейнетаспадан сөйлеп тұрған шешеннің іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын, дауыс ырғағын, үн үзілісін, сөз екпінін жіті қадағалау арқылы сөйлеу мәнерінің психологиялық желісін меңгеру. Бесінші – сабақтаған ойыңды дұрыс жеткізіп, уақыт аясына сыйғыза білуге машықтану.

Тіл жазған сайын қалыптасады, сөйлеген сайын жетіледі. Тікелей эфир жүргізушілері сол үшін де эфирге дейін ерінбей еңбектеніп, нағыз кәсіби шеберлікті игеремін десе әйгілі диктор Сауық Жақанова айтқандай алдарына “Эфирдің бір секунды бос кетпесін” деген мақсат қоюлары тиіс”. Тікелей эфирдегі лингвистикалық аспектіге тән шығармашылық шеберлікті шыңдау әдістерінің бірі – жүргізушінің аузынан шыққан сөзіне жауапкершілікпен қарауы, яғни, өз сөзін өзі үнтаспаға түсіріп алып қайта тыңдап, артықшылығы мен кемшілігін саналы түрде саралауы, бір рет жіберген кемшілігін екінші рет қайталамауы. Осынау аталып өткен кәсіби шеберлікті шыңдау әдістерін тұтас қамтып тілді меңгерген жүргізуші тәртіпті білмейінше нағыз кәсіби маман бола алмас еді. Тәртіп, тікелей эфирдегі психологиялық аспектіні қамтитынын ескерсек, ол – жүргізушінің жұмыс процесіндегі іс-әрекетіне сәйкес байқататын мінез-құлығы, көрсететін қабілет-қарымы, бір сөзбен айтқанда сөйлеушінің кәсіби шеберлігі екені аян. Бірақ, соның бәрін кәсіби қажеттілікті қамтамасыз ету үшін қалай жүзеге асыру керек. Мәселе сонда. Тікелей эфирдегі кәсіби шеберліктің екі тетігін оның екі аспектісі ретінде бөле-жара сөз еткенімізге қарамастан екеуінің нәтижесі бір мезгілде, бір деңгейде, біртұтас әрекет ретінде жүзеге асқанда ғана өзінің толыққанды мән-мағынасына ие болады.

Әлбетте, кәсіби шеберлікті шыңдау әдістерін жаттығу ретінде орындау арқылы кәсіби дағдыға, яғни күнделікті атқаратын қызмет нормасына айналдыруға болады. Тікелей эфирдегі кәсіби шеберліктің негізгі компоненттерін талдап көрер болсақ, жүргізуші тілге қатысты кәсіби шеберлікті шыңдау әдістерін пайдаланып жалықпай жаттығу нәтижесінде сөйлеу мәдениетін игеріп, дауыс мәнерін ретке келтіріп, өзіндік стиль, яғни, ешкімге ұқсамайтын өзіндік үн үлгісін тауып, оны ұлттық нақышпен айшықтап, үздік үн үрдісін қалыптастыруы керек. Ол ахуалды, яғни, денсаулықты, көңіл-күйді, шабытты, ынтаны, ерік-жігерді сезіне білген абзал. Денсаулығы болмай, яғни, тамағы қарлығып, мұрны бітеліп, түшкіріп-жөтеліп, тұрған адам эфирге шыға алмайтынын сезіп, алдын-ала ең кем дегенде 15 минут бұрын ұжым басшыларына ескертіп, әріптестермен орын алмастыруы керек.

Тыңдарман талабынан шығу, ең алдымен, аузыңнан шыққан әрбір сөз үшін жауапты екеніңді ескеріп, ойланып, салмақтап, қате жібермеуге тырысып мәдениетті сөйлеу – жүргізушінің тыңдарман алдындағы борышы. Ол күнделікті өмірде тіліміздің қалай дамып келе жатқанын, қандай сөздермен байып, көркею үстінде екенін, әр сөйлемді айтар ойымен астастырып құру керек екенін біліп, соны өз сөзінде қажет деңгейде пайдаланып, көпшілікке көрнекі тілді өнеге етуге міндетті. Осының бәрі дауыстап сөйлеу арқылы мүмкін болады.

Келесі кезекте тыңдарман талабы дегеніміз – бұқараның көкейіндегісін дөп басып, мұңын мұңдап, жоғын жоқтау, мұқтажын айту, шыншыл болу. Бір сөзбен айтқанда, жүргізушінің ішкі жан-дүниесінде журналистке тән адалдық жатталып тұруы керек. Өйткені, тікелей әуе толқыны арқылы микрофоннан тіл қатқанда ол ең алдымен, сөз бостандығын иеленеді. Бұл ретте мемлекет саясаты мен ұлттық идеология екеуі – егіз ұғым. Жүргізуші – өз мемлекетінің азаматы, өз ұлтының өкілі. Оның журналистік көзқарасынан отаншылдық рухы, ұлттық намысы айқын аңғарылып тұруы – шарт. Мұның өзі тікелей эфирдегі кәсіби шеберліктің бір тетігі тілден көрініс табады. Мемлекеттік тілді болу, оның дамуына үлес қосу – сол мемлекетте тұратын кез келген азаматтың қасиетті парызы. Ал эфирге шығып сөз бостандығын иеленіп, қалың бұқараға үн қататын төртінші билік иелерінің тікелей міндеті – мемлекеттік мүдде мен ұлттық идеологияны ұштастыра отырып, тіл саясатын жүргізу.

Іс-әрекет мазмұнын сипаттайтын кестедегі келесі түйін – образ, имидж, қолтаңба. Бұл журналистің жеке-дара тұлға болып қалыптасу мақсатымен айқындалатын эфирдегі өзіндік өрнегі ешкімге ұқсамайтын өзіндік стилі. Ізденіс әркімнің өзінен басталады. Әуе толқыны – тікелей эфир жүргізушісі үшін жүрек толқуы. Сондықтан да, жүргізуші өзін тану арқылы өз кілтін тауып ішкі өзегін орнықтыруы керек. Ғалым Шерияздан Елеукенов “Тікелей эфирге шығу – тәуелсіздік пен демократия заманының жаңалығы. Сол форманы батыл түрде қолданғандарыңызды құптаймын” деп тікелей эфирдегі журналистің жетекші ролін ескеріп, одан батыл қадам, белсенді әрекет күтетінін айтса, Бауыржан Жақып: “Біздің радиожурналистикадағы ең жаңа үрдіс – тікелей эфирге шығу. Журналистің шеберлігі сол тікелей эфир кезінде байқалса керек” деген пікірімен тікелей эфирдің өткір құбылыс, оның жүргізушісі болу – күрделі кәсіп екенін аңғартқан.

Микрофон алдында отырып, қиыннан қиыстырып әңгімені сабақтап әкететін радиожурналистің ұшқыр ой, ұтқыр сөзі – оның кәсіби шеберлігінің биік өлшемі ғана емес, тәжірибесінің айнасы. Қазақ радиосының тікелей әуе толқынында қызмет еткен жүргізуші Толқын Сейдоллақызы “Кәсіби шеберлік дегеніміз – тынымсыз ізденіс. Аудиторияны сезініп, техниканы бір кісідей біліп тұрғанның өзінде сөйлеу мәдениетін толық меңгермегенім үшін тікелей эфирде қатты қиналатынмын” десе, тележүргізуші Дана Нұржігіт “Өз мамандығыңның асқан шебері болу үшін еңбек ету керек, ешнәрседен қорықпау керек” деп жүргізуші образының табандылық пен талпыныс нәтижесінде сомдалатынын сөз еткен. Ал университет қабырғасынан шыға сала эфирден де (Ретро радиосы), экраннан да (НТК телеарнасы) қызметке ие болып, тікелей эфирден тіл қатып жүрген Назира Бердалы “Эфирде де, экранда да, алдымен адам, содан соң қазақ, содан кейін журналист, соның ішінде жүргізуші екенімді есепке ала отырып сөзімді сабақтаймын. Қозғайтын тақырыбым мен қамтитын мәселелеріме де сол тұрғыдан келемін” – дейді.

Профессор Тұрсынбек Кәкішұлы айтқандай “қазіргі сөз макулатурасы көбейген кезде қалың бұлттан жарып шыққан, түн түнегін түріп” тастаған айдай болып тіл қататын” әуе толқынының әйгілі жүргізушісі болу үшін журналистиканың барлық мүмкіндіктерін жете пайдаланып, мың құбылған тәсілдер мен әралуан пішіндердің сан қилы қисындары мен толып жатқан ерекшеліктерін жан-жақты меңгеріп, аудиторияны баурап алатын тартымдылық, шешендік өнер мен интеллектуальдық деңгейдегі тапқырлықты өз образы, өз имиджі ретінде бойына сіңіріп, қалыптасқан қолтаңбасы ретінде халыққа ұсынуы керек. Бірақ, журналистің елдік тұлға дәрежесіне көтерілуі үшін бұл әлі жеткіліксіз. Өйткені, ол – қоғамдық пікір қалыптастыратын БАҚ өкілі. “Судың да сұрауы бар” демекші, эфирдегі жүргізуші сөзі де белгілі бір жауапкершілік шеңберінен аспауы шарт. Іс-әрекет мазмұны кестесінде бұл ереже – норма – заң ретінде көрініс тапқан.

Мұның бәрін жүргізуші журналистің мүлтіксіз орындауға тиісті ережелер ретінде қабылдағаны жөн. Себебі, жоғарыда аталып өткен 11 шарттың бірі орындалмаса тәртіп бұзылады, жүргізуші-журналист қызметіне нұқсан келеді. Ал бұқарамен қарым-қатынас кезіндегі мәдени-әлеуметтік нормаларды есепке алмау да ағаттық болар еді. Ең әуелі, журналист өз мамандығының абыройын сақтауы керек. Ақпарат алудың абыройсыз озбыр амалдарын пайдалануға ұмтылмағаны жөн. Жалпы, кәсіби-адамгершілік санада журналистикамен шұғылдану қызмет бабындағы атқаратын жұмыс сипатында ғана емес, сондай-ақ, ішкі қабілеттілік, сол қызметті атқарудағы жоғары миссия ретінде қарастырылуы керек. Журналистің кәсіби этикасын зерттеген Г.Лазутина кәсіби-этикалық принциптерді 5 топқа бөледі. Олар:

1. Кез-келген жағдайда өз кәсіби борышын атқаруға даяр болу, сол жолда батыл шешім қабылдау және ешнәрседен аянбау.

2. Принципшіл, тиянақты болу.

3. Шығармашылық белсенділік таныту, тәртіпті болу.

4. Әріптестік, ынтымақтастықты сақтау.

5. Өз-өзіне сын көзбен қарай білу және өзін-өзі үздіксіз дамыту. Журналистік қызметтегі кәсіби мораль маман үшін кәсіби бағыт-бағдар ролін ғана атқарып қоймайды, сонымен қатар, оның тәртібін ретке келтіреді.

Ұлттық дәстүрді сақтау – журналист мәдениетінің мәйегі болмақ. “Сіз” деп сыпайылық таныту “ағайын” деп ардақ тұту, аптығып анайы сөйлеуден сақтанып, дарақы күлкіден гөрі жай ғана жымиып жылы ұшырап тіл қату – қанымызға сіңген қазақи тәрбиенің өзегі емес пе? Сондықтан да ұлттық дәстүр өнегесі – “Білгенге маржан-білмеске арзан!” Құпия қазынаны көңілге тоқып көкірек көзін ояту – әуе толқынындағы әр жүргізушінің ұятына сын. Сөйлеу тілін шешендік өнер дәстүрімен байыту – соның бір бағыты.

Заң – тәртіптің ең үлкені, ең өзектісі, ең негізгісі. Тікелей эфирдегі жүргізуші еліміздің Конституциясын, Тіл туралы заңды, БАҚ туралы заңды басшылыққа ала отырып, құқық негіздеріне сүйенуі шарт. Осының бәрінен хабардар сауатты, шешен жүргізуші идеясын жобаға, жобасын сценарийлік нұсқаға айналдырмаса кәсіби мақсатын жүзеге асыра алмас еді.

Жұмыс іздеп телерадиокомпаниялардың табалдырығын аттаған жас маманнан біріншіден, резюме, яғни өзі туралы қысқаша анықтама, екіншіден, жоба сұрайды. Ол – заңдылық. Өйткені, сол екеуі арқылы оның қандай маман екенін біледі. Тек, бір ескеретін жайт, жобаға қоса сценарийлік нұсқаның, яғни алғашқы эфирден жүргізетін хабардың шартты түрдегі мәтіні болу керектігі.

Сонымен, енді жобаны сөйлетіп көрейік. Бағдарламаның аты – автордың идеясының ішкі иірімі, айтар ойының түйіні. Тақырып (тема - грек тілінен аударғанда сөз ететін жағдай, ой-пікір білдіретін мәселе деген сөз) не туралы, кім туралы, қандай мәселе қозғалады? деген сауалдарға жауап іздеу арқылы анықталады. Жалпы, идея (грек тілінен аударғанда түсінік, ұғым, ұсыныс деген мағынаны береді). Неге? Не үшін? Не себепті? деген сұрақтар төңірегінде туындайтын тұжырым. Автордың мақсаты жобадағы бағдарламаның маңызын, көтеретін жүгін айқындап тұруы – шарт. Ал жобадағы бағдарлама аудиториясын “Іс-әрекет мазмұны” кестесіндегі алтыншы фактор болып табылатын “Аудитория” ұғымымен біртұтас қарастыруға тура келеді. Аудитория – жалпы тыңдарман қауым, ал бағдарлама аудиториясы – сол тыңдарман қауымның жекелеген бір бөлігі. Аудиторияны айқындайтын факторлар мыналар:

а) жас мөлшері,

ә) әлеуметтік деңгейі,

б) сұранысы,

в) талғамы.

Осы төрт фактордан төрт түрлі қисын табуға болады. Сол арқылы аудиторияны айқындап алу мүмкіндігі туады. Бірақ, тек қана анықтап алу жеткіліксіз, оны міндетті түрде зерттеу керек. Аудиторияны зерттеудің ең бір тиімді тәсілі – анкеталық сауалнама. Мысалы, қазақ тілінде жоғары сынып оқушылары мен студенттерге арналған танымдық-тәрбиелік бағдарлама ашу үшін шешім қабылдап, бірнеше мектеппен және оқу орындарымен келісе отырып, зерттеу жүргізуге болар еді.

Өкінішке орай, оған қазіргі тікелей эфирді жүргізетін журналистердің, соның ішіндегі журналистік білімі жоқ жүргізушілердің мойындары жар бермейді. Әйтеуір, эфирге шығып, желдей есіп елге танылып, өзіне-өзі риза болып айлығын алып жүрсе болғаны. Бірақ, журналистика айлық алу үшін ғана шұғылданатын кәсіп емес. Өз бойындағы керенаулық пен кертартпалықты жойып, айналадағы болып жатқан жағдайды байыптап бағалауға, оны сол күйінде көріп, көзқарас білдіруге батылы жетпеген журналист бір адым ілгері баса алмайды және де өзінің жүріп өткен жолында жарқырап көрінетін із де қалдыра алмайды. Демек, радиожурналистер үшін тапқырлық тек тікелей эфирге шыққанда ғана емес, жалпы, күнделікті жұмыс процесінде қажет деген сөз. Осы арада, әңгіме желісі жобадағы бағдарламаның берілу формасына ойысады да, іс-әрекет мазмұны кестесіндегі мүмкіндіктер – құралдар-тәсілдер тізбегіне келіп тіреледі. “Форма, яғни, хабардың немесе бағдарламаның пішіні, композициясы латын тілінен аударғанда шығару, құрастыру, байланыстыру, біріктіру деген мағынаны береді”. Пішін – тақырып пен идеяның шарттасуы арқылы фактілер мен оқиғаларды іріктеу нәтижесінде автор позициясының айқындалуы. “Мидан шыққан сөзіңе тіл себепкер, қалай айтып сөйлесең өзіңде ерік” деп сазгер-ақын Ақансері Қорамсаұлы айтқандай, барлық радиожурналистер өз ойын сөз арқылы жеткізеді. Ендеше, мәселенің мәнісі соны қалай жеткізуде болса керек. Мәселені шешкісі келген адам, оны шешудің амалын іздейді, ал оған құлқы жоқтар сылтау іздейді. Алдымен, амалдарға жүгініп көрейік. Журналистика жанрларын, олардың жіктелу негіздерін зерттеген ғалым Т.С.Амандосов айтқандай: “Журналистік туындының сапалы болуы оларды жазу үстінде журналистің жанрлардың әрқайсысына тән ерекшеліктерін жете айыра біліп, оны шебер қолдануына байланысты”

Демек, тікелей эфирден берілген хабарлардың кәсіби сапасы өз кезегінде жанрлық ерекшеліктері мен олардың қисынды қолданысына байланысты болмақ. Сондықтан да, тікелей эфирдің жанрлық ерекшеліктеріне ғылыми тұрғыда талдау жасап, оған тән белгілерді топтастыру қажеттігі туындайды. Негізінен, тікелей эфирден ақпараттық және талдамалы жанрлар кең қолданыс тапқан. Оның есесіне деректі-көркем жанрлар тікелей эфирде мүлдем ұшыраспайды. Дегенмен, айтулы күндерде берілетін тақырыптық роликтерде, джинглдарда, сондай-ақ, авторлық бағдарламаларда деректі көркем жанрларға тән белгілер кездеседі.

Ақпаратты-талдамалы жанрлардың өзі бір радиохабардың өн бойында немесе журналистің тікелей берген материалында ауыспалы, аралас сипат алады. Өйткені, шығармашылық-техникалық сипаттағы соны технологиялық процесс болып табылатын тікелей эфир кезінде жанрлық белгілерді сақтап, сол жүйемен ерекшеліктерді ескеру талап етілмейді.

Сондықтан да тікелей эфирдегі хабардың жобасын әзірлегенде оның жанрлық ерекшелігіне мән беріп, мейлінше ұтымды қолдана білудің өзі кәсіби шеберліктің бір қыры болып табылады. Тікелей эфирде негізінен, сұхбат жанры жиі қолданылады.Тек, оның жанрлық ерекшкеліктері толық ескерілмегендіктен, бәрі бірдей сәтті шыға бермейді. Тікелей эфирдің төл жанры болып есептелетін репортаж қазіргі таңдағы техникалық мүмкіндіктер аясында жаңаша сипатқа еніп, толыға түсті. Тонвагенмен де, ұялы байланыс телефонымен де оқиға ортасынан репортаж жүргізуге болады. Бірақ, тікелей репортаж аса маңызды айтулы оқиғалардан жүргізілетіні белгілі. Сондай, ел өміріндегі елеулі оқиғаның бірі – 1991 жылдың қазан айының 2-жұлдызында қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіровтің Байқоңырдан ғарышқа самғау сәтінен Қазақ радиосының “Тәулік тынысы” – “Панорама дня” бағдарламасы тікелей репортаж жүргізген болатын. Сондықтан да, осындай аса маңызды айтулы оқиғалар кезінде тікелей эфирден репортаж жанрын өз деңгейінде қолдану электронды журналистиканың ұшқырлығын танытпақ.

Тікелей эфирге арналып алдын-ала жазылған мәтін-сценарийлік нұсқа. Енді соған жан бітіріп, хабардың реңін ашу үшін не істеу керек? Әлбетте, ең алдымен хабардың шақыру белгісін әзірлеген жөн. Оны мынадай төрт түрлі жолмен жасауға болады.

1. 
   Музыкалық шақыру белгісі.
   
2. 
   Арнайы мәтін жазылған шақыру белгісі.
   
3. 
   Ресми атауын айтып хабарды немесе бағдарламаны ашу.
   
4. 
   Әуенмен айтылатын шақыру белгісі.
   

Негізінде, шақыру белгілерін тыңдарман құлағына сіңіру үшін тұрақты түрде берген дұрыс. Ал роликтер мен джинглдарды әр хабар сайын мың құбылтып ұсыну журналист шеберлігінің бір қыры болмақ.

Бағдарламаның берілу мерзімі және эфирдегі уақыты – түсінікті ұғымдар. Ал бағдарлама нысаны – журналист таңдаған тақырып аясындағы ақпарат көзі, оның зерттейтін обектісі, бақылайтын ортасы. Бағдарлама сипатын белгілі бір дәрежеде журналистің кәсіби деңгейінің барометрі деуге болар еді. Қарап тұрсаңыз қазіргі тәуелсіз радио арналардағы бағдарламалардың дені көңілашар, ойын-сауық сипатында болып келеді. Бағдарламаға қатысушылар қарапайым студия қонағы, күнделікті хабардың кәдімгі кейіпкері болып көрінгенмен олардың ролі бағдарлама авторы үшін де радиоарна үшін де орасан зор. Өйткені, дүйім жұртқа таралатын әуе толқынында кім көрінгенді кез келген жағдайға байланысты сөйлете беруге болмайтыны белгілі. Кейде олардың керемет үлкен пайдасы тисе, кейде кесірлері шаш етектен болуы ғажап емес. Сондықтан бағдарламаға кімді және қалай, қандай жағдайда қатыстыру туралы түбегейлі шешіп алған дұрыс. Бағдарлама демеушісі бағдарламаны жарыққа шығару үшін қажет. Жақсы демеуші таба алмаған талай-талай үздік жобалардың қағаз жүзінде қалып қоятыны да жасырын емес. Сондықтан да, журналист бағдарлама авторы болумен қатар өз ісінің маркетингі болуы тиіс. Бұл заман талабы. Демек, журналист еңбегі осындай жоба арқылы жүзеге асады. Тек, кәсіби шеберлік сонымен шектелмейді. Журналист жасаған жобасы арқылы өзін-өзі дәлелдеуге кіріседі, журналистикадағы өз әлеміне қадам басады. Сонымен, тағы да бір журналистке ең керек нәрсе “Іс-әрекет мазмұны” кестесіндегі келесі бір ұғым – сенім. Күш-қуаттың қайнар көзі – біздің өзіміздің ақыл-ойымыз. Адамның сенімі – оның өмірінің бейне көрінісі.

Адам кез келген нәрсені өзі істеп көрмейінше үйрене алмайды. “Көз қорқақ, қол – батыр” деген нақылдың мағынасы да сол қисынды түсіндіреді. Ал журналист тыңдарманды өз сөзіне сендіруі үшін әуелі өзіне-өзі сенімді болуы керек. Оның сенетіні – өзінің бойындағы кәсіби құндылықтары.

Жалпы, адам бойындағы психологиялық қасиеттер дүниежүзілік және ұлттық мәдениеттің бүкіл тарихындағы табыстарының ең озық үлгілерін пайдалана отырып жанданады. Ал адамның жеке басындағы құндылықтары қоғамдық сана түрінде әлеуметтік психологиялық деңгейде қалыптасады да, оның жеке басының мәдениеті мен кәсіби этикасынан көрініс табады. Оған адамның отаншылдық рухын, азаматтық ар-ожданын, ұлттық намысын, кәсіби артықшылықтарын (шешен тілін, әуезді үнін, сезімталдығын, білімділігін, тапқырлығын т.с.с.) жатқызуға болады. Оның бәрі уақыт аясында қалыптасады. Уақыт барысында шыңдалады. Эфирдегі бағдарлама да уақытпен өлшенеді. Уақытқа тән бір ғана заңдылық – оны ұтымды пайдалану. Нәтижеге тынымсыз ізденіп, мәңгілік жалықпастан жаттығу арқылы ғана қол жеткізуге болады. Іс-әрекет мазмұны кестесіндегі барлық ұғымдарды өз дәрежесінде игеріп, кәдеге асыра білген журналист өзін эфир иесі ретінде сезініп “Көре-көре көсем боласың, сөйлей-сөйлей шешен боласың” дегендей шебер жүргізушіге айналады да, өзін-өзі бәсекедегі жеңісімен, тікелей эфирдегі табысымен дәлелдеп шығады.