5 в 050400 «Журналистика» мамандығына арналған

Ғылыми-техникалық жетістіктер нәтижесінде уақыттан қалыспай, озық электронды технологияны игеріп отырған қазіргі буын өкілдері өткен ғасырдағы опера әншісінің немесе жыраудың әндерін, қайраткерлердің сөздерін ұзын-сонар тыңдап отыруды қажет етпейді. Сондықтан үнмұра таспаларындағы хабарлардан қысқа ғана, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні деуге саятын, үзінділер алып күнделікті берілетін хабарлардың қажетті жерінде ролик түрінде немесе жарнаманың орнына қосып отыру керек. Сонда, "Таза мінсіз асыл сөз ой түбінде жатады" дегендей, жастар ойлылыққа, дұрыс сөз саптауға тәрбиелене бастайды.

Өмірден өткен атақты әншілердің орындауларын, сазгерлердің әуендерін, әдеби қайраткерлердің шығармаларын салыстырып, ұқсастықтарын, айырмашылықтарын ашатын, яғни кеше мен бүгінді үйлестіре отырып, халықтың ынтасын арттыратын хабарлар ұйымдастыру керек.

Ғылыми немесе танымдық маңызы бар кейбір дауыстарды орайы келгенде хабар арасында қысқа да нұсқа етіп беріп отыру керек. Бұл жастардың танымдық, білімдік, интеллектілік деңгейін кеңейтеді.

Үнмұра хабарларын жаңа заманға сәйкестендіріп, радионың да, тыңдарманның да уақытын тиімді пайдалана алатын, өзі мен тыңдарман (аудитория) арасын жақындата білетін алғыр да білгір журналистердің санын да, сапасын да арттыру қажет.

Осы мәселелер шешімін тапса - радио арқылы есімдері сағымға айналған асыл арыстармен, олардың құнды қолтаңбаларымен, тіпті тарихтың айшықты беттерімен, қазақ даласындағы зұлматты жылдармен, Отан соғысындағы қаһарлы түндер мен жеңісті күндермен, Кеңестік дәуірдегі жылдармен, тарихшыларымыз ұлт-азаттық күрес ретінде бағалаған әйгілі "Желтоқсан желімен", тәуелсіздігіміздің өршіл рухы бар Әнұранымызбен жалғасқан арайлы таңдармен, өнер киелерімен қайта қауыштыратын рухани кұндылықтың мәдени мәйегі, таусылмас тайқазаны -Үнмұраның маңызы ұрпақ алдында асқақ болмақ.

Ақпарат кеңістігінде оперативтілігімен, шынайылығымен және өміршең өткірлігімен айрықша мәнге ие болған бұқаралық ақпарат құралдарының ең тиімдісі, әрі ең қолайлысы осы радио. Ол кең аудиториясымен әрбір отбасына, әрбір жеке адамға әсер ету қуатымен ерекшеленеді. Кез-келген ақпарат, жаңалықтар, күнделікті оқиғалар тізбегі, ең алдымен, әуе толқыны арқылы тарап жатады.

Қоғамдық өзгерістер мен жаңа технологиялар Қазақ радиосына да ақпараттар тасқынынан қажетті мағлұматын алуға мүмкіндік жасады. Оңтайландыру кезінде Қазақ радиосының да бюджеті мен штаты барынша қысқартылып, тұтастай бір “Шалқар”, “Ауыл өмірі” арналары жабылып қалған еді. Қазіргі мемлекеттік тапсырыс бойынша тәулігіне 15 сағатқа дейін әуе толқынына хабар таратса, тәулік бойы 16 рет ақпараттық хабарлар топтамасы қазақ және орыс тілдерінде беріліп отырады, оның 8-і тұтастай жаңа мағлұмат-деректерден түзіледі. Жедел ақпарат орталығының 15 шығармашылық қызметкері оларды өңдеу, даярлау және эфирге беру міндеттерін атқарады. Ал бірнеше жыл бұрын ақпараттық хабарлар әр сағаттың басында беріліп, “Соңғы хабарлар” редакциясында 200-ге тарта адам қызмет атқаратын. Міне, осы журналистер қатарының қысқарғанына қарамастан ақпаратты дайындау мен өңдеудің сапасы кеміген жоқ. Рас, бұрынғыдай журналистер өздері дайындаған ақпаратты емес, көбіне сырттан келіп түсетін хабарларды өңдеумен айналысады. Ондай көздердің қатарында ақпараттық агенттіктер мен Интернет бар. Қазақ радиосының жедел ақпарат орталығына күніне 200-ден аса әртүрлі электронды хаттар келіп түседі. Оның ішінде жаздыру жолымен алатын Қазақ ақпарат агенттігі, “Интерфакс Қазақстан”, “Kazakhstan Today”, “Қазақстан Пресс”, “Кода” ақпараттық агенттіктерінің, бірқатар министрліктер мен ведомостволардың баспасөз қызметтерінің жазбалары бар. Сол сияқты Интернет арқылы күнделікті жаңалықтарды талдау жасау жүзеге асырылады. Сонымен бірге Си-Эн-Эн, Би-Би-Си, Рейтер халықаралық компаниялары, Неміс толқыны, Америка дауысы, Ресей ақпарат агенттігі, ИТАР-ТАСС және басқалар бар. Бірақ Интернеттегі көп жаңалықтар әлемдік және ресейлік тақырыптарды қамтиды да, қазақстандық ішкі ақпараттар көзі әзірге аз болып отыр. Соңғы уақытта Қазақ ақпарат агенттігімен бірге “Интерфакс Қазақстан” агенттігі де қазақ тілінде өз хабарларын бұқаралық ақпарат құралдарына тарата бастады. Қазақ радиосының ақпарат қызметінің журналистері бірінші кезекте осы мағлұматтарға талдау жасайды және соның негізінде өзінің ақпараттық хабарларын түзеді. Ақпараттық хабарларды беруде ұдайы даму барысы ескеріліп отырылады. Мысалы, таңертеңгілік ақпараттарда болатын оқиғалар туралы қысқа мағлұматтар берілсе, түске қарай олардың барысы баяндалады, кешке маңызды қорытындылары жасалады. Міне, осындай жан-жақты ақпаратты дайындауда Қазақ радиосының қызметкерлері аз ғана күшпен жаңа технологияларды игеру арқылы міндетін ойдағыдай атқарып келеді.

Қазақ радиосы басшылығы мынадай бір эксперимент те жасап көрді. Футболдан әлем біріншілігінің Алматыда өткен іріктеу ойындары кезінде ұялы телефон көмегімен стадионнан тікелей репортаждар жүргізілді. Бұл тәжірибе 1 және 9 мамыр мереке күндері де жалғастырылып, радиотыңдармандар мерекелік шаралардың өту барысы туралы сол заматта тікелей ақпаратқа ие болды. Бұл технологиялық жаңалық болмағанымен, біраз жылдар ескерусіз қалған мүмкіндік еді. Өйткені, ескі технология орасан шығынды қажет ететін. Ескі сызба бойынша қоғамдық маңызды орындардан: қазіргі Республика сарайынан, Республика алаңынан, Орталық стадионнан, Республикалық оқушылар сарайынан, концерт залдарынан және басқалардан Қазақ радиосының аппараттық залына дейін тікелей сымды желілер тартылған болатын және оған қалалық телефон станциясы қызмет көрсететін. Бұл қызметтің ақысы едәуір қомақты еді және пайдалансын, пайдаланбасын ай сайын қаражат есебі жүргізілетін. Қаржы партиялық кассадан төленетін кезде оны ешкім ескеріп те жатпайтын, енді өз қаражатын өзі басқаратын ұжым ондай шығындарды көтере алмайтын болғандықтан аталған қызметтерден бас тартты.

Жаңа сызба бойынша бұл міндетті құйтақандай ғана ұялы телефон атқарды. Белгіленген уақытта радиостудия мен журналист арасында сымсыз телефон байланысы орнатылады және кез келген уақытта ол әңгіме телефон гибрид құрылғысы арқылы басқару пультіне беріледі, ары қарай әуе толқынына тарайды. Сөйтіп, Қазақстанның кез-келген нүктесінде, тіпті Интернет арқылы дүниежүзінің кез-келген бұрышында ақпаратты сол заматта алу мүмкіндігі іс жүзінде дәлелденді, әлемдік озық тәсілдің қазақ топырағына да жат емес екендігіне көз жеткіздік.

Оның үстіне тікелей эфирдің тыңдарманға әсер ету қуаты әлдеқайда эмоциональді күшті, нанымды болатыны белгілі, оның аудиторияны қалыптастырудағы рөлі тіпті де жоғары бағаланады. Сонымен бірге біз соңғы кездері эфирден түсіп қалған, радионың аса маңызды жанды да қуатты жанрларының бірі – репортажды тірілткен болар едік.

Сол сияқты халықаралық роуминг мүмкіндіктері мен бүгінгі ұялы байланыстың жоғары сапасын ескерсек, болашақта әлемнің кез-келген нүктесінен тікелей хабарлар ұйымдастыруға болатындығы тағы да айқындала түседі. Қазір ұялы байланысты дамыту барысында дүниежүзілік G3 стандарты сынақтан өтуде, таяу жылдары кең қолданысқа енеді деп күтілуде. Бұл жағдайда ұялы телефонмен ақпарат алмасу қазіргідей бір ғана емес, бірнеше шағын арналар (микроканалы) арқылы жүзеге асады, тиісінше сөйлесу сапасы мен панорамасы жақсарады, кедергілер мен шулар жоққа тән болады, бұдан басқа да көптеген жаңа қызмет түрлері мүмкін болады. Солардың қатарында журналист үшін аса маңыздысы, ол ұялы телефоннан Интернетке шығып, электрондық почтасымен жұмыс істей алады, редакциямен ұдайы байланыста болады.

Қазір Қазақ радиосының ақпараттық қызметі электронды құжат айналысын қамтамасыз етуге кірісуде. Редакцияның ішкі компьютерлік жүйесі құрылып, барлық компьютерлердің өзара байланысы орнатылды. Ендігі жерде ақпараттық хабарлар экран арқылы редакцияланып, өңдеу сатыларынан соң шығару бөліміне және эфирлік компьютерлерге келіп түседі, жүргізушілер ол арқылы ақпаратпен танысып, эфирге де экраннан оқып шығады. Бұл шаралар ақпарат даярлаудың жеделдігін арттырып, әрі көп ресурстарды, қағазды, басқа да материалдарды үнемдеуге көмектеседі. Бұл технология аудиосуфлер деген атпен дүниежүзілік радиотарату арналарында кең танымал.

Сонымен бірге, Қазақ радиосы Интернеттің жаңа мүмкіндіктерін пайдаланып, өзінің Веб-сайтын ашып отыр. Одан дүниежүзінің кез-келген нүктесіндегі адам Қазақ радиосы туралы ағылшын, орыс және қазақ тілдерінде мағлұмат алып қана қоймайды, сонымен бірге реал-аудио режимінде тікелей эфирді компьютер арқылы тыңдай алады. Алдағы уақытта осы Интернет бетін одан әрі жандандырып, жан-жақты мағлұматтар тарату, соның ішінде ақпараттық хабарларды тәулік бойы жаңартып отыру, қазақтың бай музыкалық мәдениетін насихаттау, үздік “Алтын қордағы” әндер мен музыкалық шығармаларды реал-аудио арқылы тыңдаттыру жоспарланған көрінеді. Интернет арқылы интерактивті байланыс орнатуға, хат жолдауға, өз пікірлерін, ұсыныс-тұжырымдарын жеткізуге, музыкалық құттықтаулар жасауға, ия болмаса қазақстандық жаңа әндер үшін рейтингтік дауыс беруге қатыса алатындай жаңа мүмкіндіктері қарастырылуда. Бұл жағдайда Интернет Қазақ радиосының имиджін қалыптастырудағы маңызды насихат құралы ғана емес, дүниежүзімен байланыс тетігі ретінде де маңызды мәнге ие болмақшы. Бұл Қазақстаннан тыс жерде тұратын қандастарымыз үшін тіпті де таптырмас құрал. Диаспора өкілдері осы Интернет беті арқылы Қазақ радиосын бізбен бір мезгілде тыңдайды, әрі алыс Отанында болып жатқан барлық оқиғалардан хабардар болып отырады, қажет жағдайында үн қосып, өз пікірін де білдіре алады.

Жаңа технологиялардың тағы бір артықшылығы музыкалық хабарларды дайындаудағы жаңа мүмкіндіктерінен көрінеді. Компьютер музыка жазу, оны өңдеуде, аранжировка жасауда таптырмайтын құралға айналды. Нотаға түсіру тәрізді күрделі жұмыстарды да өз басқаруына алған. Көп каналды жазу құралдарындағы пультті басқару да Қазақ радиосының концерттік студиясында компьютер арқылы жүзеге асырылады. Бұл режиссерлер мен дыбыс операторларының жұмысын әлдеқайда жеңілдетіп, уақыттан ұтуына, қателіктер жібермеуіне көмектеседі, әрі дайын өнім алудың өзіндік құнын төмендетеді.

Сол сияқты Қазақ радиосында компьютерлік өңдеу жасайтын бірнеше продакшн студия жұмыс істейді. Мұнда негізінен жарнама роликтері, шапкалар, хабарлар арасындағы музыкалық безендірулер, имидждік қысқа роликтер жасалады, әдеби-музыкалық, танымдық хабарлардың монтажы жасалады.

Қазақ радиосының тағы бір ерекшелігі – мұнда үлкен, өте бай музыкалық қордың болуы. “Алтын қор” фонотекасында соңғы елу жылда жазылған музыкалық шығармалар, қайталанбас дауыстар мен аса маңызды хабарлар, концерттер мен әдеби-драмалық туындылардың магнитті пленкасы сақталуда. Олардың жалпы ұзақтығы 500 мың минутты құрайтын көрінеді. Осы баға жетпес қазына соңғы жылдары қаражат жетіспеушілігінен ескерусіз қалған еді. Технологиялық талап бойынша ол ленталар әр он жыл сайын қайта жазылып, жаңартылып отырылуы, ал жыл сайын қайта оралуы міндетті деп саналады. Өкінішке орай, бұл тәртіп сақталмай келді, уақыт пен ылғал пленкалардың сапасына кері әсер ететіндей қауіп туғызды. Бұл жағдайдан шығудың да жолын жаңа технология көрсетті. Қазір ол пленкалардағы құнды жазулардың барлығы компьютерге жазылып, өңделіп, содан кейін лазерлік СД дискілерге көшірілуде. Лазерлік технологияның ерекшелігі ол цифрлық басқаруға негізделген, мағлұматтар қанша уақыт өтсе де өз сапасын жоймайды. Әрі мұндай архивтегі мағлұматтарды тез тауып ала қоюға болады. Қазіргі саны жүз мыңнан асатын магнитті ленталар небары бірнеше мың шағын ғана қорабшадағы лазерлік дискілерге түседі, бөлменің де бір бұрышын ғана алады.

Ең ақыры хабар тарататын студияда да компьютерлер жұмыс істеп тұр. Олардың көмегімен күні бұрын дайындалған хабарлар компьютер басқаруымен эфирге беріледі, оның сапасы реттеліп отырылады.

Радиохабарларын әуе толқынына тарататын күшейткіштер де толық электроникадан тұрады. Ол белгілі бір жиілікте радиотолқындар таратып қана қоймайды, оның сапалық көрсеткіштеріне де әсер етеді, құрамында цифрлық дыбыс процессорлары бар. Ол дыбыстың жоғары сапалы бір деңгейде таралуын электронды түрде реттеп отырады. Әзірге бізде аналогтық сигнал тартылады, өйткені радиоқабылдағыштардың бәрі соған бейімделген. Болашақта оның цифрлы форматқа көшетіні де ақиқат.

Соңғы жылдары Қазақ радиосында осындай технологиялық жаңарулар қолға алынды және алдағы жоспарлары одан да қомақты. Мысалы, қазір санкт-питербургтік “Дигитон” фирмасымен келісім-шарт жасалып, технологиялық жаңарудың жаңа сатылары жүзеге асырылуда.

Осыған сәйкес Қазақ радиосының жұмысын басқаруда автоматтандырудың алғышарттары жасалады және оның діңгегін компьютерлік технологиялар құрайды. Сызбадағы маңызды буын сервер-компьютер, оған барлық редакциялардан жинақталған мағлұмат келіп түсіп жатады, оның жадында бүкіл музыкалық қор сақталады және басқару компьютері эфирлік кестеге сәйкес мағлұматтарды содан пайдаланады. Жаңалықтар тобына ақпарат даярлайтын редакторлар кіреді және олар Интернетпен және басқа да коммуникация құралдары арқылы деректер жинау, тексеру және өңдеумен айналысады. Ал шағын журналистік кешен редакциядан тыс жерлерден кез-келген уақытта хабар беруге, тіпті тікелей эфирге шығуға мүмкіндік алады. Бүкіл радиохабарларды есепке алу, кезекке қою, эфирге тарау кестесін жасау, оны өзгерту, шұғыл толықтырулар енгізу басқару компьютеріне беріледі. Ол сервердегі мағлұматтарды пайдаланып адамның қатысынсыз автоматты режимде жұмыс істей алады. Мұндай жағдайда сервердің жадында бірнеше сағаттық хабарлар мен музыкалық шығармалардың қоры сақталуы тиіс, оны кез-келген уақытта эфирге беру мүмкін болады. Жаңа технологияның аса маңызды буыны – орталық аппараттық басқару студиясы. Қазіргі таңдағы Қазақ радиосындағы осындай студия 96 сырттан келетін және 96 ішкі каналдарды қосу, ажырату сияқты маңызды операцияларды автоматтандыруға бағытталған. Күні бүгінге дейін ол операциялар адамның қол еңбегімен атқарылып келді. Мысалы, Қазақ радиосы тәулігіне үш рет Астана студиясы тарататын хабарларды беру үшін осындай коммутация жүргізеді. Оның үстіне 101 FM толқынында республикалық эфирді қамтамасыз етумен бірге, Алматы радиосы жеке арнамен 106.5 FM радиотолқында таратылады және резервтік хабар тарату студиясы бар, ол негізгі екі студияның бірі тосыннан істен шыққан жағдайда тез арада эфирге тарауы тиіс. Міне, осы жауапты операцияларды адам атқарғанда қате кетуі, кешігуі әбден мүмкін. Ал, “Дигитон” фирмасы қолға алған жаңа технологиялар оны толық компьютер басқаруына көшіріп, автоматтандырады. Бұл жағдайда компьютер тиісті уақытында коммутация бағытын жедел өзгертіп отырады және оның жоғары сапалы болуын қамтамасыз етеді. Ал, техникалық стандарттар сақталмаған жағдайда автоматты түрде резервтік желілерді пайдаланады, тіпті болмаса қордағы хабарларды пайдаланып эфирді толтыруын да қарастыруға болады.

Электрониканың радиоға кірігуінің мына бір мысалын да назардан тыс қалдыруға болмайды. Кейбір радиостанциялар жұмыс күшін үнемдеу мақсатында автоматты түрде компьютер арқылы эфирге хабар таратады. Олардағы компьютерлік бағдарламалар үлкен мағлұматтар базасынан қажетті музыканы автоматты түрде іріктеп алады, дер кезінде уақытты хабарлап отырады, жарнамаларды әуе толқынына таратады және басқа да барлық міндеттерді адамның қатысуынсыз жүзеге асырады. Автоматтандырылған радиохабарларын таратуды көпшілік станциялар түн мезгілінде қолданып жүр, өйткені бұл уақытта ақпараттан гөрі музыкалық туындыларды әуе толқынына шығару алдыңғы қатарға шығарылады, оны компьютер мінсіз атқарады.

Радионың форматы туралы сөз болғанда мына үрдістерге де назар аударып кетпеуге болмайды. Қазір хабар таратудың да екі форматы кең тарап отыр. Дәстүрлі формат барған сайын аз қолданылатын болды. Хабарды күні бұрын әзірлеп, сценарийінен бастап әр сатыдан өтетін, жазу, монтаждау, музыкалық көркемдеу сияқты көп адам қатысқан процестер келмеске кетті. Тіпті ақпараттық хабарлардың өзін эфирде бұрынғы дикторлар емес, хабар жүргізушілер оқиды, өз авторлық бағдарламаларымен ұштастырып отырады. Дәстүрлі көп сатылы форматтың сапасы мен тереңдігі жоғары болғанымен, материалдық шығындары да көп еді, көп адам қатыстырылатын, екшеу мен іріктеуден өтетін. Нарық жағдайында ол Қазақ радиосында да барынша азайды.

Жоғарыда аталған музыкалық форматтағы радиостанциялардың барлығы дерлік тікелей эфир принципімен жұмыс істейді, алдын-ала жазып дайындау процесі қолданылмайды. Тек жарнама мен музыкалық шапка, басқа да көркемдік элементтері күні бұрын даярланып, жазылып қойылады. Журналист-жүргізуші тікелей эфирде суырып салу қасиеттерін, тапқырлығын танытып, аудиториямен қарым-қатынас орнатады, телефон, пейджер арқылы сұрақтарына жауап беріп, интерактивтілікке де көңіл қояды.

Тікелей эфир форматында ауыр жүк журналистің иығына түсіп, оның жауапкершілігі шексіз өсіп, білімі мен парасаты, мәдениеті мен жағымды дауысы, шешендігі мен тіл байлығы алдыңғы қатарға шығады. Әмбебап журналистің техникадан хабары болуы, компьютерді жетік меңгеруі де кәсіби біліктілігін толықтыра түседі. Болашақтың журналистерін даярлауда осы қасиеттер мен дағдыларға да көңіл бөлу қажеттігі уақыт талабынан туындайды. Шындығында да тікелей эфирдегі жүргізушінің сөйлеу мәдениеті жоғары болып, таптаурындылықтан қашуы, аудиторияның сұранысына қарай тақырыпты құбылтуы, алға қойған мақсатын аша білуі шеберлікпен және үлкен тәжірибемен келетін маңызды қасиеттер. Радиоарналарда осындай тұлға журналистерге сүйеніп, имиджін нығайта түсуі керек-ақ.

Жүз жылдан аса тарихы бар радио бұқаралық ақпарат құралдарының ішінде өзінің жетекші орнын тауып отыр, телевизия мен Интернеттің дамуы жағдайында мәні төмендей қойған жоқ. Өйткені, оны өндіру мен таратудың техникалық, аппараттық мүмкіндіктері әлдеқайда икемді, әрі арзан. Оның үстіне көпшілік тыңдармандарға қолайлылығын да ұмытуға болмайды. Жол үстінде, cаяхатта, басқа бір іспен айналысып жатқанда, сіздің құлағыңыз түрік болып, радиоға ден қойсаңыз бұл да оның демократияшылдығын, өзіндік ерекшелігін көрсетеді. Жаңа технологиялар оның мүмкіндіктерін бұдан да кеңітіп, осы салада қызмет атқаратын журналистер үшін жаңа шығармашылық ахуал тудыруымен сенімді көмекшісіне айналды. Радиожурналистика өзінің шығармашылық потенциалы қуатты екендігін алда да дәлелдейтіндігіне еш күмән жоқ.

Форматты радиолар

Соңғы жылдары ешқандай ақпарат құралы дәл радиодай өзгеріске түскен жоқ. Кейінгі 15 жылдай уақыт бойы радио тек дамумен келеді. Формат, пішін, стиль, мазмұн, мән дегендердің өзгергені, радиоарналардың көбейгені соншалықты, ақпарат тасқынына талас жоқ. Радионың бұлай дамуына көптеген тарихи-әлеуметтік факторлар әсер етіп отыр. Олар:

• 
  жедел өсу;
  
• 
  урбанизация және білім деңгейінің көтерілуі;
  
• 
  міндетті қызметтің азайғанына, жеке меншіктің дамуына байланысты адамдардың бос уақытының көбеюі;
  
• 
  басқа аймақтармен қатынас жақсарғанына байланысты өзге халықтардың ұлттық этникалық ерекшеліктерге қызығушылығы артуда;
  
• 
  ұлттық мәдениетке, тарихқа назар аударылуда;
  
• 
  басқа БАҚ-ның көбеюі (теледидар, баспасөз, интернет, кино т.б.);
  

Қазақстанда “форматты радио” деген атаудың пайда болып, дами бастағанына 20 жылға жуықтады. Алайда, форматты радионың жұмыс істеу принциптері, ерекшеліктері, пішіндері, әдіс-тәсілдері, мақсат-міндеттері әлі зерттелінбеген журналистика ғылымының бір саласы болып табылады. Қазіргі заманғы тек ақпарат беру көңіл көтеру сияқты міндеттерді бетке алған радио арналар саласы көбейіп отыр. Бұл жағдай тек радиоға ғана қатысты емес. Телевизияда да, баспасөзде де осы ағым көбірек байқалуда. Теледидар алдындағы көрермендердің көпшілік бөлігін экономика, саясат, әлеуметтік мәселе, тарих қызықтырмай, тек қана көңіл көтеруші факторларға ғана назар аударылады. Оқырмандарды проблемалы мәселелерді жазған газеттерді емес, көбінесе әзіл-оспақ, спорт немесе әртүрлі сөзжұмбақтар басылатын үнпарақтарға үңіледі. Осының бәрі қоғамның, өмірдің талабынан туындап отырған жайлар. Осындай алғы шарттардан кейін белгілі бір аудиторияның мақсаты, талап-тілегі үшін жұмыс істейтін форматты радиолар шыға бастады. Осының әсерінен радиотыңдармандар саны күрт өсті. Аудитория ауқымдылығының молайғандығы әртүрлі әлеуметтік зерттеулер, анықтамаларда айтылған. Сонымен қатар, радионың хабар таратудағы әдіс-тәсілдері, бағдарлама түрлері, жүргізушілердің мәнерлері т.б. үлкен өзгеріске түскені ақиқат. Бұрынғы кезеңдерде мемлекеттік радио ғана жұмыс істеп келді. Нарықтық экономиканың өмірге дендеп енуіне, кеңестік идеологияның ыдырауына байланысты жеке меншік, аралас радиолар пайда болды, олар коммерциялық радиолар деп аталды. Ал, қазір әрбір жұмыс істеуші форматты радиолардың өз бағыт-бағдары, қалыптасқан стилі, жүргізушілік ерекшеліктері бар радиолар екендігі айқындалды.

Ақпаратты-музыкалық және музыкалық радиостанциялардың хабарлар сеткасын дайындау принциптерінің бірнеше факторлары бар:

- аудитория көлемі (тұрғындардың саны, әлеуметтік, демографиялық құрамы және олар бұл станция жұмысын қажетсіне ме деген сұрақ маңызды);

- музыкалық хабардың сан-салалығы, көп бағыттылығы (ақпараттық, ағартушылық, қоғамдық-саяси, білім берушілік, көңіл көтерушілік, немесе арнайы белгіленген хабар түрі. Мысалы, зейнеткерлерге арналған музыка немесе жастар үшін музыка т.б.);

- жарнама көлемі;

- радиостанциялардың техникалық жарақталандыруы. Мысалы, бүкіл эфирлік мәтіндерді машинкамен терушілер өндірістен алынып, ол компьютермен жүзеге асырылады. Көптеген радиостанциялар сандық құралдармен жұмыс істейді.

Коммерциялық форматты радио мен мемлекеттік форматты радиолардың хабарлар сеткасымен танысу арқылы олардың үлкен айырмашылықтарына көз жеткізуге болады: Мысалы, «Шалқар радиосының» хабарлар сеткасынан дүйсенбілік кесте:

06.00.-06.04. Қазақстан Республикасының Әнұраны. Ролик.

06.05.-06.30. Қайырлы таң. Концерт. Атадан қалған асыл сөз.

06.35.-06.59. " Қайырлы таңның" жалғасы.

07.00.-09.00. "Таңшолпан" ертеңгілік көңілашар бағдарламасы.

07.00.-07.05. Жаңалықтар.

07.00.-07.05. Ролик.

07.05.-07.10. Ән әуен.

07.10.-07.15. Ұлылар өміріндегі арулар.

07.15.-07.20. Ән әуен. Ролик.

07.20.-07.25. Біздің күнтізбе.

07.25.-07.30. Домбыра сазы.

07.30.-07.35. Пайғамбардың хадистері. Ролик, ән әуен, ролик.

07.45.-07.50. Шығыс әлеміне саяхат.

07.50.-07.59. Халық музыкасы. Ролик, жаңалықтар, ролик.

Қазақ хандары мен билері

08.10.-08.15. Ән әуен.

08.15.-08.20. Қазақы жұлдыз жорамал.

08.25.-08.30. Поэзия.

08.35.-08.40. Құс жолы.

08.45.-08.50. Ақ бата.

09.10.-09.25. Туған жер әуендері.

09.25.-09.35. Адам. Ғұмыр. Қолтаңба.

09.40.-09.59. Саз сиқыр. Концерт.

10.10.-10.25. Халық композиторларының әндері мен күйлері.

10.25.-10.35. Апта.

10.35.-10.40. Баспасөзге шолу.

10.40.-10.50. Жеке орындаушылар. Ән бесік. Жеке авторлар.

11.30.-11.59. Ашық әңгіме (бұл ретте білім беру саласы туралы).

12.25.-12.35. Қойын дәптер, концерт, ролик, жаңалықтар,

атадан қалған асыл сөз.

14.10.-14.25. Өткен жылдар әндері.

14.25.-14.40. Қара шаңырақ. Ролик, концерттер, жаңалыктар.

15.25.-15.35. Алаш көсемсөзі. Ролик, Жаңалықтар, Күй,

Ән әуен, Ролик.

16.30.-16.40. Алдаспан. Ән әуен. Ролик.

16.45.-16.59. Бізге қымбат дауыстар. Роликтер. Жаңалықтар.

Ән әуен.

17.10.-17.59. Интерактив. Ролик. Жаңалықтар. Ән әуен. Ролик.

Концерт.

18.30.-18.59. Алтын қорға саяхат.

19.25.-19.50. Аты жоқ көкек.

20.05.-20.59. Сазды сәлем.

21.05.-21.25. Кешкі ертегі.

21.30.-21.50. Қаламгер. Ролик, ән әуен, жаңалықтар, ролик,

халық музыкасы.

22.30.-22.59. Алтын қор. Ролик, ән әуен, жаңалықтар, ролик,

халық музыкасы.

23.00.-23.05. Тәулік тұжырымы.

23.05.-23.55. Жұлдызды түн. Муз. сағат. Ролик.

23.57.-24.00. Әнұран.

Ал, енді коммерциялық бір арнаның хабарлар сеткасын алайық, мысалы, "Европа плюс Қазақстанның" бір күнгі бағдарламалары:

Әуе толқынында ди-джейлердің музыкалык хабары.

Жаңалықтар - 5 минут

Авторлық бағдарлама 5 минуттан 0,5 сағ. дейін

Баспасөзге шолу. Күніне бір рет.

Радиотыңдармандар өтініштері бойынша бағдарлама - күндіз 1 сағат,

кешке 2 сағат.

Эротикалық шоу. Түнгі 12.00.-ден таңғы 06.00.-ге дейін.

Бұл аталған бағдарламалар арасында жарнамалар беріліп отырады.

Хабарлар сеткасы келтірілген екі арнаның бағдарламаларының ерекшеліктері ешқандай дәлелдеуді қажет етпейді. Халықтың мүддесін көздеген хабарларымен көзге түсіп тұрған "Шалқар" арнасындағы жұмыс көлемі де орасан ауқымды.

Жаңа қоғамдық өзгерістерге байланысты атқарушы қызметкерлердің көпшілігі қысқартылып, шағын адамдармен ғана жұмыс істеу форматты радиостанциялар мүддесіне айналды. Мысалы, коммерциялық радиоарналарда:

- арнаның иесі немесе демеушісі – Бас директор

- коммерциялық директор, бағдарлама директоры – ақпараттар бөлімінің бастығы;

- ди-джей ( музыкалық жүргізушілер);

- хатшы

- инженерлер

Мыңдаған, миллиондаған ірі аудиториясы бар хабар таратушы ұйымдардағы қызметкерлер саны 70-100-дей адам болады. Мұндай көп бағытты радиостанциялардың құрылымы да күрделі:

Бас директор аппараты. Бұған хатшылар, оның ішінде баспасөз хатшысы, бұқарамен байланыс және 4 дирекция кіреді:

Әкімшілік дирекциясына – техникалық қызмет көрсетушілер, материалдық техникалық қамту бөлімі, ұжымға қызмет көрсету тобы кіреді.

Бағдаралама дирекциясына – музыкалық және ақпараттық директор, продюсерлер, жүргізушілер, корреспонденттер, шолушылар жатады.

Коммерциялық дирекция – жарнама бөлімі, жаранама агенттер тобы, жарнама жөніндегі кеңесшілер кіреді.

Қаржылық дирекциясына – экономистер, есеп қызметкерлері, кассирлер, т.б жатады.

Бүкіл елді хабарлармен қамту, бір типтік хабарларды тыңдауға шақыру бұрынғы радиостанциялар қызметін көрсетсе, кейінгі кездердегі көптеген радиоарналар, коммерциялық радиолар шағын топтарға немесе бір көзқарастағы адамдар, яки бір бағыттағы аудиторияға арнап хабар тарататын болды. Міне, осындай хабар тарату тәсілдерін радиожурналистер теоретиктері алғашқысын көлденең бағдарламалы, соңғысын тік бағдарламалы деп те атап жүр. Яғни тік бағдарламалы арнаны “формат” деп атау да дәстүрге енді.

“Формат” атауы 50-ші жылдары Америка Құрама Штаттарында пайда болған еді. Алғашқы кезде музыкалық бағыт сияқты болғанымен кейіннен, телевизиямен бәсекелестіктің дамуына орай қысқа ақпарат таңдамалы музыка (аудитория сұранысын қанағаттандыру мақсатында) ғана беретін радиолар жетілдіріле келе форматты радиоға айналды. Тіпті, Америкада жаңа типті радионың пайда болуы жайлы аңыз да бар көрінеді: Бірде Небраска штатының тұрғындары Тод Сторз және Билл Сторздар көпшілік орындарында демалып отырып, демалушылар көңілін қалай аударуды ойлайды. Естіліп тұрған музыка әдеттегі ойналып жүрген дүниелер. Олар демалушылардың сол дәстүрлі музыканы қайта-қайта сұрап, тыңдап отырғандарын байқайды. Яғни, өздерінің сүйікті әуендерін тыңдау үшін ақы төлейтіндер баршылық. Ол – сол принципте жұмыс істейтін радиостанциялар ашылатын болса, оның өз тыңдаушылары міндетті түрде болады деген қорытынды, міне, осылай дүниеге келген.

“TOP - 40” атты формат бүгінгі форматты радиолардың негізі болып саналады. Сонымен, ары қарай 60-жылдардың басында “Красивая музыка”, “ Мягкий рок ”, “Современный городской ” т.б сияқты форматтар ашылды. Қазіргі кезде жүздеген осындай радиолар жұмыс істейді. Ал, олардың жұмысын шартты түрде музыкалық, әңгімелік, ақпараттық деп бөлуге болады. Форматты айқындауға қажетті факторлар:

- жергілікті тұрғындардың әлеуметтік жағдайы, табыстары, білім дәрежесі, т.б.

- егер зейнеткерлер көп тұратын аймақ болса, жастар радиостанцияларын ашудың негізі жоқ. Бұдан басқа да жағдайлар қарастырылады.

- тұрғындардың кәсібі және тұрмыс дәрежесі, тіршілік-қарекеттері ескерілуі керек. Мысалы, жұмысшылар негізінен сағат 7-де емес, 8-де тұрулары мүмкін немесе ыстық мекендерде түнімен жұмыс істеген жұрттың күні бойы демалатыны ескерілуі керек.

Нарықтағы радиоөнімдерінің дәрежесін зерттеу. Аудио өнімдерінің өту процесі қалай, тыңдармандар сұранысының қандай жолдармен арттыру керек сияқты мәселелер зерттеледі.

“Формат” деген ұғымға ғалымдар екі түрлі анықтама беріп келеді:

- мақсатпен алынған арнайы топ қажетін өтеуге арналған радиобағдарламалар стилі;

- тек қана музыкалық, саяси-жүргізуші, музыкалық бағыттар, стильдер жайлы хабарлар беретін радиостанциялар.

Форматты радионың отаны – Америка деп табылып отыр. Чак Дашвей және Кент Бьокаар әдіс-тәсілдерін, жаңалықтарын көптеген форматты радиолар негізге алуда. Негізінен Қазақстандағы форматты радиолар тыңдармандарға алдымен еуропалық, ресейлік эстрадалық музыкаларды көптеп берумен танылып отыр. Олардың жұмысындағы 10% ақпарат, 90% музыка жаңалықтарын, имидждік хабарлар, музыка және т.б. сияқты стильдерді әр форматты радио өз қажетіне айналдыруда.

Қазақстандағы форматты радиолар даму үстінде. Алайда, ол радиоларға біртекті анықтама да қалыптаспаған. Дегенмен, шетелдік радиолар тәжірибелеріне сүйене отырып, эфирді жаңалау үстінде. Мысалы, “Европа + Қазақстан” өз жұмысын “Europe Hit radio” (“Aduet Coutemporary”) яғни “радио современных хитов” радиосының әдіс-тәсілдерін, шеберліктерін үйренуде. Ал, “31 радио”, “CHR” радиосын өнеге тұтуда. Жалпы радио-бизнестің шарықтау шегіне жеткен, адам психологиясын меңгерудің небір қыр-сырларын меңгерген американдық раидиожурналистер эфирді табыс көзіне айналдырып отыр.

Қазақстан әуе кеңістігінде жұмыс істеп отырған “NS”, “Русское радио”, “31 радио” , “Европа плюс” , “Hit FM” , “Авторадио” т.б. көптеген радиолар формат талаптарымен әуе кеңістігіне шығып отыр. Олардың музыканы қолданудағы ерекшеліктері, ақпарат беру тәсілдері, тыңдармандарды тарту жолдары, өзін-өзі жарнамалау әдістері, түрлі шолулардың, тапқырлық ойындардың ұйымдастырылуы, жарнамалық сюжеттердің мәні т.б. көптеген жаңартылған пішіндерді қолдануда. Олардың ең басты мақсаттары – тыңдарман аудиториясын молайту – яғни, болашақ бизнес көздерін құрау, жарнама берушілер қатарын молайту.

1. 
   Қазақстанда жұмыс істейтін радиолар түрлері, қызметі.
   
2. 
   Тәуелсіз радиолардың жұмыстары.
   
3. 
   Радиоформат талаптары.
   
4. 
   Тәуелсіз радио және мемлекеттік радио ерекшеліктері.
   
5. 
   Ақпараттық-музыкалық хабарлар.
   
6. 
   «Шалқар» радиосы.
   
7. 
   Музыкалық хабарлар.
   
8. 
   Радиоаудиторияны зерттеу, имидж қалыптастыру.
   
9. 
   Қазақ радиосындағы құрылымдық өзгерістер.
   
10. 
    Коммерциялық радиолар жұмысы.
    
11. 
    «Алтын қор» хабарлары.
    
12. 
    Радиохабар таратудың басқа БАҚ-тардан ерекшеліктері.
    
13. 
    Қазіргі Қазақ радиосы.
    
14. 
    Форматты радиолар.
    

1. 
   Әуе толқынында – Қазақ радиосы. – Алматы, 2001.
   
2. 
   Барманкулов М. Телевидение: деньги или власть? – Алматы, 1999.
   
3. 
   Велитченко С. Принципы формата в современном радиовещании и его специфические особенности: Учебное пособие. – Алматы, 2002.
   
4. 
   Қабылғазина К. Дәуір үні. – Алматы, 2003.
   
5. 
   Ложникова О. Коммерческие радиостанции Алматы: история и современность. – Алматы, 2003.
   
6. 
   Омашев Н. Радиожурналистика негіздері. – Алматы, 1983.
   
7. 
   Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз... – Алматы, 1979.
   
8. 
   Сарсенбаев А., Сеилов Ш. Телерадиовещательный комплекс. – Астана, 2000.
   
9. 
   Смирнов В. Формы вещания: функции, типология, структура радиопрограмм. – М., 2002.