Ө з г е л і к е т і с -т; -тыр, (-тір, -дыр, -дір); -қыз (-кіз, ғыз, -гіз) жұрнақтары арқылы және сол жүрнақ-тардың кабаттаса жалғануы аркылы негізгі етіс (етіс-тік негізі) формасынан жасалады. Бұл жұрнактар етіс-і тік негізінің мағынасына аыалды (істі) басқа бір бегде адам (субъекті) арқылы істелуін білдіретіндей мән үс-тейді. Әр жүрнақтың жалғану нұскалары мынадай:
а) -т жұрнағы кебінесе дауысты я сонор дыбыска бі-тетін негіздерге жалғанады. Мысалы: азай-т, көбей-т, көтер-т, күре-т, оңы-т, төле-т, ойна-т, жугір-т, жөнел-т, жалын-т (қорық-қорңыт, үрік-үркіт), қуан-т т. б.
ә) -тыр (-тір, -дыр, -дір) жұрнағы көбінесе катаң я сонор дыбыска біткен етістік негіздеріне жалғанады. Мысалы: ал-дыр, біл-дір, айт-тьір, кел-тір, кеп-тір, жап-тыр, сат-тыр, сеп-тір, ас-тыр, тол-тыр, қой-дыр, көн-дір, жақ-тыр, жек-тір, ңыз-дыр, без-дір т. б.
б) -қыз (-кіз, -ғыз, -гіз) жұрнағы дауыссыз дыбыска біткен етістік негіздеріне жалғанады. Мысалы: ал-ғыз, бер-гіз, аш-қыз, іш-кіз, жап-ңыз, сеп-кіз, қой-ғыз, айт-ңыз, ек-кіз, жек-кіз, біл-гіз т. б.
в) -т, -тыр, -ғыз жұрнақтарының бірінен соң бірі ка-баттасып келеді де, әркайсысы өзінше тиісті үстеме ма-ғына жамайды. Мысалы: сөйле-т-тір, сөйле-т-кіз, сөйле-т-тір-т-кіз; жи-на-т-тыр-т-қыз; ал-дыр-т-қыз, ал-ғыз-дыр-т, уял-т-қьіз; ңайна-т-тыр-т-қыз, қайна-т-қьіз т. б.
Ырықсыз етіс -ыл (-іл, -л) жұрнағы арқылы жә-не етістік негізінде л дыбысы болса, -ын (-ін, -н) жүр-нағы арқылы жасалады. Бұл жұрнақ етістік негізінін ыағынасына амал ырықсыз (өздігінен) істелетіндей мән жамайды, үстейді, бірақ ол формадан амалды кім істе-гені, яғни субъектісі көрінбейді де, көбінесе логикалык объекті есебінде қызмет етеді. Мысалы: қой ңамалды; үй жиналдьі; жіп үзілді; түйін шешілді; кір жуылды', ңора тазаланды; ине сабаңталды; қар күрелді; киім
.,;цді; ңора тазартылды; үй майланды; хабар алын-1дЫт. б-
Достарыңызбен бөлісу: |
