Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| с к е р т у : -йын деді формзнтының мағынасына -й (а, -е) бастады форманты мен -уға айналды деген тір-кестің мағыналары синоним бола алады. Мысалы: ол сескенейін деді — ол сескене бастады — ол сескенуге ай-налды т. б.
Де етістігінен ербитін жалан формалардан да (деп, дей, дер, деген, дейтін, десе, демек т. б.), курделі форма-лардан да (-йын деп; -йын деген; -йын десе; -йын деп түр; -йын деп отыр; -йын деп жатыр; -йын деп жүр; -йын деп барады т. б. кажетінше толымсыз етістіктің еді, екен формаларымен тіркесіп, неше алуан күр-делі сараламалы (аьалитикалы) етістіктер мен аралас-қан күрделі суреттемелі (перифразалы) формалар жасалады. Ондай тәсіл — тілімізде әбден қалыптасқан, мейлінше кеп колданылатын үйреишікті тәсіл. Мысалы: (кел) деп еді; (не) десем екен; (не) дер екен десеңші; (бірдеме) дейтін екен; (көп оқы) дейтін еді; (мақала) жазайын деп едім т. б. Сонымен, де етістігінің функциясы аса күрделі, қыс-қаша топшылағанда, ол мынадай: Де етістігі, біріншіден, жеке сөзді я сөз тіркесін болсын, жеке сөйлемді я бірнеше сөйлемді болсын, қыс-қа я ұзақ лебізді болсын, олардың мағыналарыи да, фор-маларын (байланыстарын) да бұзбай сақтап, сол кал-пында аудармай айтуға (беруге) дәнекерлік етеді; екін-шіден, айтылмаған көкейдегі, көңілдегі, ойдағы сөзді олардың мазмүнын жарыққа шығаруға дәнекер болады («Қарайғанға қараймын ңабан ба деп, қамиіылаймын атымды шабам ба деп» немесе «Жоғары үиісам, түлкі өр-леп құтылар деп, ңанды көз қайқаң қағып шықса аспан-ға» дсгепдерді алыңыз); үшіншіден, бүл етістіктің әр килы грамматикалық формалары (мысалы: деп, дей, де-гелі, дейтін, дер, деген, демек, дескен, дегенде...), әдетте, белгілі бір формада жүмсалатын жеке сөзді я сөз тірке-сін жетектеп әкеліп, мағынасын нақтыландырып, байла-нысын жымдастырып, сөйлемнің бір мүшесі етуге дәне-керлік істейді (Асан деген бабамыз ел мүңын көп оііла-ғандықтан,, Асанцайғы деп аталған екен); төртіншіден, езінен бұрынғы көсемше және басқа формалармея тіркесіп, етістіктің әр алуан форманттарының қалыпта-суына себеп те, негіз де болған (-ып қал; -ал сал...); бе- інШ Ден> көптеген түрақты тіркестерінің қалыптасуына да ол тіркестердің сөйлеу тілінде колданылуына да дә- некер болған. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|