Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -ырқан (-іркен), -сын (-сін)
- -тыр (-тір) еке
| с к е р т у: Өнімсіз болса да, жалаң жұрнактардан куралган күрделі -лын (-лін), -ныл (-ніл) формалары к.рыксыз косымшалары есебінде кызмет етеді. Мысалы: цлма же-лін-ді; жоқ ізде-лін-ді; ат байла-ныл-ды (бай-
ланды) т. б. . Ө з д і к е т і с -ын (-ін, -н) жүрнағы етістік не-сізіне жалғану арқылы жасалады. Бүл жүрнақ етістік иегізіне амалдың (істің) шарпуы я нәтнжесі оны жасау-щы субъектінің өзіне тиетінін білдіретіндей мән жамай-дьі. Мысалы: тара-н, жу-ын, ора-н, ки-ін, көр-ін, сүра-н, ойлан т. б. с к е р т у : -ла+н косымшаларынан біріккен құран-дЫ -лан (-лен, -дан, -ден, -тан, -тен) жүрнағы аркылы есімдерден жасалған туынды етістіктер өздік етіс ма-ғынасыида жұмсала береді (әуре-лен, қату-лан, қаһар-лан, зәр-лен, шат-тан, мейір-лен, әл-ден, ар-лан). Сон-дай-ақ, есімдерден -ырқан (-іркен), -сын (-сін) қүранды жұрнақтары аркылы туған етістіктер де тікелей өздік етіс мәнін білдіреді (аиі-ырқан, түш-ырқан, шім-іркен; аз-сын, көп-сін, жүрек-сін, жер-сін, бәл-сін т. б.). Қазіргі қазақ тілінде, жоғарыда әр етіс тұсында бе-ілген ескертулерден басқа да, жеке сөздермен ғана кол-данылатын (ау-дар, көр-сет...), жеке көнеленген форма-ларда кездесетін (оя-н, оя-т, уа-н, уа-т, жүба-н, жүба-т; үйре-н, үйре-т, шег-ін, қут-ыл, қүт-қар, қат-ыс, қат-ьі-нас, там-ыз...) қосымшалар ұшырайды. Сонымен катар, аса өнімді болмағанымен де, бір алуан сөздерге жалға-нып (көн-дік, бас-тық, и-лік, бу-лық) әрі ырықсыз етіс-(Тің, әрі өздік етістің мәнін білдіретін қосымшалар да ду-шарласып отырады. Сондай-ақ, тын-ық, қан-ық... де-гендердегі — ық (ік) формасы да осындай. -ыр (-ір) қосымшасы өзгелік етіс жүрнағы делініп есептеліп жүр; оның бастапқы толық түрі -тыр (-тір) еке-нііі Абгйдыц: «Адал баласын заман өсіреді, кімде-кім жаман болса, оның замандастарының бәрі виноват» де-геңінен, Әуезовтің: «ақыл астыр, малын әпер» дегенінен, ауызекі тілдегі «асымды іштір» мысалдан көруге бола-Ды. Бірақ қазіргі тілде осы форма өзгелік етіс көрсеткі-Ші болу қасиетінен анырылып, салт етістікке сабакты-аық монін жамайтын косымшаныц қабілетіне көшкен 284 285
сиякты. Мысалы: біт-ір, түс-ір, өиі-ір, жыт-ыр. өс-ір, кещ-ір. піс-ір... дегендердін семантикасында сшқандай өзгелік етіс мәні жок, тек сабактылық ренк қана бар. Етіс. формаларының кейбіреулері жарыса колданыла-тыньпі (жаз-дыр, жаз-ғыз, сөйлет-тір. сөйлет-кіз; алдыр-алғыз; жүгірт-тір, жүгірт-кіз; байла-н (дьі), байла-ныд (ды), кейбіреулері екі бірдей етіске ортақ та болып (бүо-ыл, кер-іл; жылы-н, тазала-н...) келетін себебін, ■сомымсн бірге, кейбір негіздерге етіс жұриақтары түгед косылмайтын логикасын (мысалы: айт-ын-ды; тіг-ін-ді деуге болмайды) ойластырғанда, өзге де категорнялар ■сняқты, етіс категориясының, оның формаларынын шы-ғу. даму, жетілу, калыптасу тарихы өте үзақ дәуірлерді ■бастарынан кешіргені көрінеді. 91. БОЛЫМДЫЛЫҚ ЖӘНЕ БОЛЫМСЫЗДЫҚ КАТЕГОРИЯСЫ Амал-әрекеттің болу я болмауы немесе тынуы я тын-баіі қалуы — табиғи құбылыс. Осы табиғи құбылыска катысты амал-әрекеттің жүзеге асуы я аспауы тілде (грамматикада) арнаулы формалар аркылы айтылады. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|