Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

274 275

-а

0. 
   Ойла — есімнен туған негіз
   

-ып


аит көсемше формалары -цалы


-пайыниіа


-қан


-ар
аит есімше формалары -атын


-паң


-У
-ма
ойлй ^-ды
-са
-шы


-ған


ойла


-и


-п
оила -ғалы
-майынша
-ғанша
оила

аит


-ңыз-дыр-т


-тыр-т-қыз


-ыс-тыр-т


-ыл


-ыңцыра

етіс формалары

оила
-у-шы еді-м


-ғы-сы келген екен


-са жарар еді


-ғой еді

аит


аит


-ңыиіта


-пала


-у-шы еді


-қай еді


-ңы-сы келеді


-са игі еді

істің өту сипатына тән формалар

сараламалы формалар

	Күрделі негіздер
1. Жәрдем	ет — қүранды		негіз (лексикаланған)
	-пе			/ -е	(жүр)
Жәрдем ет	-ті			-in	(көр)
	^ Ж эрдем ет			-келі (отыр)
	-ші			-пейінше
	-кен	(болар)
Жэрдем ет	-ер	(me	екен?)

2. Айтыс — етістік түбірінен туған негіз.
-етін (ш ығар)


-пек (көрінеді)


-кіз-дір-т (-е көр)

аит-ыс


аит-ыс


аит-ыс


аит-ыс
-у-шы болма-ңдар -ңы-сы келіпті -са игі екен -қай еді

Жәрдем ет	-іс
	-іл
	-іңкіре
	-у-ші едік
Жәрдіем ет	-кі-сі келген болар
	-се игі еді

-кей еді

276 ²⁷⁷

			құрама негіз.
				-е (ме екен?)
Алып	кел	Алып	кел	-ІП -ТІ
				-гелі (отыр еді)
				-мейінше
				-у-ші- болма
Алып	кел	6 Алып	кел	-гі-сі келді ме
				-се	игі еоі
		■-етт
				-гей	еді
	3.	Көз жібер — идиомаланған негіз.
Көз жібер		Көз жібер

Көз жібер Көз жібер
-у-иіі ем
§ 89. САЛТ ЖӘНЕ САБАҚТЫ ЕТІСПК
Етістіктердіц қай-қайсысы болсын,— менлі ол іс я арекетті атасын, мейлі қимыл я козғалысты атасын •— бэрібір,— субъекті жасайтын амал-әрекетті немесе про-цесті білдіреді. Сондай-ақ іс я процесс сөйлеу тілінде, әдетте, объектіге не тікелей тіреліп, саба£талып, не ті-релмей, жанай жүзеге асырылып жатады.^Етістіктің осы-лайша тікелей объектіні керек ету я керек етпеуі оның жалпы грамматикалық семантикасына байланысты. Мы-салы, кейбір етістіктер сөйлемде колданылғанда, табыс септіктегі сөзді — тура толықтауышты керек етіп, сабақ-талуды тілеп түрса, кейбір етістіктер табыс септіктегі сөзді каламай-ақ, оған сабақталмай-ақ, салт күйінде жүмсалып тұрады. Етістіктердіц табыс септіктегі сөзді керек ету я етпеу қасиеті олардың синтаксистік жағы-нан тура толықтауышты меңгеру я меңгермеу қабілеті-не байланысты қалыптаскан/ Сен кітапты ал да, үйге ңайт деген құрмалас сейлемнің алғашқысындағы амал-да (ал) бірдемені (кітапты) алуды керек етіп, соған тірелетіндсй. сабақталатындай кабілет болса, соңғы сөйлемдегі амал (қайт) ондай объектіні керек етпей, оны жанай (оған сокпай-ақ) тек үйге қарай кету бағы-тын ғана білдіріп тұр.


'■Аш, айт, баң, бер, ек, ем, жаз, жай, қи, ер, сеп, сыз, тап, тер, уз, үй, шеш, ыс, іл, іш; айда, апар, әкет, болжа, бүрке, еге, еле, жалға, жама, жасыр, жұмса, игер, күре, қама. қуыр, мата, мүжі, сапыр, теже, тес, туса, түзе

Көз жібер
-гі-сі келсе керек
етістіктерін алсак, бұлардың бәрі де, қолдана қалса-

-се жарар


-ген еді

Сонымен, етістік негізі деп жалаң я күрделі тұлға арқылы тек амалдың (істің) атын ғана атайтын, яғни амалдың лексккалық мазмұнын ғана білдіреіін, сол амалды істеуді ғана мегзейтін, бірақ жүзеге асырудын ешқандай да жолдарын я сатыларын және ол жөніндегі көзқарасты білдірмейтін грамматикалық форманы ай-тамыз.

Өзге туынды формалардын бәріне де осы негіз — етістік негізі тірек болады. Осы негізден тиісті грам-матикалық көрсеткіштер арқылы туатын етістіктін мЫ-‘ падай грамматикалық категориялары бар.

ныз, кімді? нені? деген сұрауларға жауап беретін табыс септіктегі сезге сабакталады. Әдетте, сөйлеу тілінде та-быс септіктегі сөзді, демек, тура толықтауышты керек ететін семантикасы бар осындай етістіктер сабакты етіс-тіктер деп аталады^

0. 
   Етістіктердің ішінде кімді? нені? деген сұрауларға жауап күтпейтін, табыс септіктегі сөзге сабақталмай-ақ Жұмсала беретін етістіктер де көп. Мысалы: ау, бар, буқ, Жат, жет, жуқ, жүр. кел, көн, күл, кір, ңал, қаш, нан, оз, 9с, me, сал, ти, тол, тоң, төз, тур, тус, уш, иіық, ық, іс, айны. айық, ақса, бскі, булқын, дегді, есір, елті, жарыс, Жугір, зерік, күрес, қажы, қуан, қуліиын, отыр, өкін, сер-гі, ұмтыл, үде, арпалыс т. б. Мүндай табыс септіктегі сөзге (тура толықтауышка) сабақталмайтын етістіктер, Әдетте, салт етістіктер деп аталадыі
   

278 ²⁷⁹

Етістіктердін, борі бірдей я салт, я сабақты бола бер мейді. Олардын ішінде эрі салт, орі сабакты болатында ры да бар. Әдетте, мұндай қасиеттер не омоним етістік. терде, не полисемиялы (көп мағыналы) етістіктерде оо. лады. Мысалы, арт, жүр, тара... етістіктерін қолдана қалсак, олардың әрқайсысынан «жүкті арттық» және «сікылы артты», «сен жетілік қарғаны жүр» және «сең үйге жүр», шаштарыңды тараңдар» және «үйді-үйлері-ңе тараңдар» деген сөйлемдер кұрауға болады. Ал мұн-дағы етістіктің әркайсысы әрі салт, әрі сабақты болып кызмет аткарып тұр.

23. 
    Салттык, сабактылық қасиет тек түбір етістіктерге ғана емес, жалан туынды етістіктердің де, күрделі етіо тіктердін де бойына сіңген қасиет. Мысалы: арқала, ше-геле, қамала, сына, міне, бекіт, өсір, салдыр... деген
    

0. 
   е р — (туынды етістіктер)— сабақты да, көбей, ағар, ке-гер, мүзда, іиөлде... сияктылар — салт етістіктер^ Ал апар, әпер, әкет, түрегел, ән сал, қулақ қой, айта сал, тапсыра көр, қызмвт ет, сақ бол... сияқты күрделі етіо тіктердің ішінде салт етістіктер де (түрегел, сақ бол, қу лақ қой, ән сал, қызмет ет), сабакты етістіктер де (апар, әпер, әкел, әкет, айта сал, тапсыра көр) бар. Екінші сөзбен айтқанда, кұрамы мен күрылымына өзгеріс енуіне қарай, салт етістік сабақтыға, сабакты етістік салтка ауысады. Мысалы, ал (сабақты), бер (сабақты), кел (салт), кет (салт), бар (салт) етістіктерінің семантика-' сы мен олардан құралған әкел, әпер, зкет, бара бер, бе-ре бер тәрізді күрделі етістіктерінің семантикасын, син-таксистік қабілетін салыстырыңыздар. Осындай өзгеріс-ті етіс жұрнақтарынан да көругё болады. Мысалы: жу, қорға, гара...?сабакты етістіктеріне өздік етіс жүрнағи (-н, -ын, -ін) жалғанса, туынды етістіктер салтқа айнала-ды (жуын, қорған, таран); ортақ етіс жұрнағы (-с, -ыс] -іс) жалғанса, сабақтылық сипаты өзгермейді (жуыс, қорғас, тарас); ал, сол етістіктерге ырықсыз етіс жүр-нағын (-л, -ыл, -іл) жалғаса, олар салт етістік сипатына не боладьг (жуыл, қорғал, тарал). Қерісінше, жет, кел, күл... тәрізді салт етістіктерге өзгелік етіс жұрнағын (кіз, -тір) жалғаса, туынды' етістіктер (жеткіз, келтір, күлдір) сабақтыға айналадьу
   

Сонымен салттық пен сабақтылык категориясы — ка-зақ тілі етістіктерінің грамматикалық семантикасымея байланысты қалыптаскан қүбылыс. Бірақ бұл катего-рияның сырттай білініп түратын, өзіне тән, арнаулы ко-

сЬімшасы болмаса да, субъекті мен объектінін грамма-тцкалық (синтакспстік) қатынасын өзгертіп отыратын ІШК семантикалық мазмүны болады Ол мазмұн етістік цегіздеріне (түбір ме, туыиды негіз бе, күрделі негіз ‘йе — шарт емес) табыс септікті (нені? кімді?) қалау я каламау кабілетін түпкілікті семантика-синтакспстік қа-сяеттің бірі етіп таккан^

Дегенмен, салттық пен сабақтылык семантика казақ тіліндегі етістік негіздерінің бірден-бІр ғана граммати-калық (синтаксистік) қасиеті емес, тек етістік атаулы-цың бойынан табылатын түпкілікті, тұрақты бір қасиеті ғана. Өйткені казақ етістіктері тек табыс септіктегі объектіні (толықтауышты) меңгеру я меңгермеу аясын-да ғана қалып қоймайды, онан басқа да септіктерді меңгере алады. Мысалы: жау, там, шық... тәрізді салт етістіктер амалдыц бағытын да, шыққан орнын да біл-діреді (мен үйден хөіиеге шықтым; ол тәбеден жерге түсті т. б.), айда, жібер, түсір... сияқты сабақты етістік-тер екі-үш септікті бірден меңгере береді (малды өріске атпен айда; баланы үйге тамаққа жібер).

§ 90. ЕТІСТЕР

Етістіктен етістік тудыратын, өздерінше морфология-^лық және синтаксистік сипаттары басқашалау болып ке-летін, бір алуан жұрнақтардың жүйесі, әдетте, етістер я етіс категориясы деп аталады. Етістерді етістіктің өзге категорияларынан ерекшелендіріп тұратын сипаттары мынадай: «ол онан жөн сүрады; олар бір-бірінен жөн сүрасты; ол онан жөн сүратты; онан жөн сүралды; ол ез£ сүранды деген сөйлемдердегі етістік (сүрады, сү-расты, сүратты, суралды, суранды) формалардың сонда-рындағы өткен шактың қосымшасын (-ды, -ты) алып тастағаннан кейінгі сура, сурас, сурат, сурал, суран етіс-тіктерін бір-бірімен салыстырғанда, олар бір түбірден өрбіген түбірлес негіздер екені айқындалады. Осы бес түрлі негіздін сонғы тертеуі сура түбірінен тиісті жүр-оақтар аркылы (-с; -т; -л; -н) туып, бір-бірінен ерекше-леніп тұр; осы формаларына қарай (түпкі лексикалық Мағынасы бір бола турса да), олардың семантикалык, мәндерінде де бір-бірінен айырмашылық бар. Сондай-ақ, тсісы, тасыс, тасыт, тасыл, тасын; жу, жуыс, жудыр,

0. 
   ыл, жуын; айт, айтыс, айттыр, айтыл тәрізді түбірлес етістіктерден де осы жүйе аңғарылады.
   

²⁸⁰ 281

Осы түбірлес етістіктердіц кай-кайсысына болсын бо. лымсыздык категориясынын (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе) шартты рай категориясынын (-са, -се), өткен шақ кате* гориясының (-ды, -ді, ты, ті), есімшенің (-ған, -атын,
-ар, -мақ...), көсемшенің (-ып, -іп, -п, -а, -е, -й, -ғалы...) және басқа солар сияқты етістік пегіздеріне етістікке тән парадигмалык. формалар тудыратып жүрнақтарды жалгай беруге болады, Мысалы: тіктірме, тіктірсе, тік-тірді, тіктірген, тіктіріп, тіктіргелі т. б. Сөйтіп, етіс фор-маларыиын бүл ерекшелігінен, біріншіден, басқа жүр-нақтар сияқты, туынды етістік жасайтыи қабілет барлы-ғы (айырмасы тск етістіктен етістік тудыратыидығы) және сол етіс жұриақтары арқылы туған формалар етіс-тік негіздері есебінде қызмет стетіні айқындалады Ен-деше, бүл жағынан қарағанда, етіс жұрнақтары сезден сөз тудыратын жүрнактармен сппаттас келеді де, лек-сикалык категорияға жатады.

Екіншіден, етіс категориясымың формаларында субъ-екті мен объектінін амалға қатысын, керісінше. амал-дың (әрекеттің) субъекті мен объектіге қатысын білді-рстін грамматикалық сипаты күшті. Демек, етіс форма-лары сөйлемніц грамматикалық курылысына өзғеріс енгізіп отырады. Оны бағдарлау үшін жоғарыда келті-рілген бес сөйлемдегі етіс формаларының грамматика-лық (синтаксистік) ерекшеліктерін талдап көруге бола-ды. Әрине, ондағы бірінші сөйлемдегі сүра түбірі езге формалардың түрлерін де, семантикаларын да және қызметтерін де салыстыруға, оларды талдауға, ажыра-туға негіз болады. Мысалы, сұра етістігі тек біреуден біреу бірдемені я бірдеме туралы жай сүрауды ғана біл-дірсе, екінші сөйлемдегі сұрас формасы амалға бір субъекті емес, кемі екі я онан да аса субъекті катыса-тынын және жен-жосықты біреуі біреуінен ғана емес, бір-бірінен сүрасқанын білдіреді; сөйлемнің қүрылысын өзгертеді. Соның нәтижесінде сейлемніц субъектілері бірнешеу болып, олар амалға ортақтас болғанын (Асан мен Үсен бір-бірінен жөн сурасты) аңғартады. Үішнші сөйлемдегі сұрат формасыныц семантикасы алғашқы екі формадан (сұра, сүрас) да өзгешелеу, өйткені онан (сү-рат) әрекетті жасаттырушы бір адам (субъекті) болса, жасаушы басқа бір бөгде адам екені білінеді, демек, сөйлемнің грамматикалық бастауышы (субъектісі) амалды жасаушының өзі емес, оны орындаттырушы адам болып көрінеді (Асан Үсен арңылы жөн сұратты)-

^ртікші сөйлемдегі сұрал формасыныц семантикасы сура, сүрас, сұрат деген үш формадан да басқашалау. рұдан (сұрал) амал жасаушы субъекті де, жасаттыру-

23. 
    і оубъекті де тіііті көрінбейді; амалдыц шарпуы тие-rjH объскті сөйлсмніц грамматикалық субъектісі болып кӨрінсді (ауданнан мэлімет сұралды). Соңғы сөйлемдегі суран формасынан амалды жүзеге асырушы адам {субъекті) сол амалдыц әрі субъектісі, әрі объектісі бо-латыпдай мағына біліпеді, демек, амал субъектінің өзі үшік жүмсалатынын аңгарарлықтай мон білінеді.
    

Сонымен, етіс категориясы деп амалдың (іс-тің) субъекті мен объектіге қатысын, сондай-ақ, керісін-ліе, субъекті мен объектінің амалға (іске) қатысын біл-діретін формалардың жүйесін атаймыз. Бүл формаларда сөз тудыру қабілеті де, сөйлемдегі сөздсрдің синтаксис-тік күрылысын өзгерту кабілеті де болады. Етіс жүрнақ-тары түбір етістіктерге де, арнаулы жұрнақтар арқылы жасалған туынды етістіктерге де, күрделі етістіктердің түр-түрлеріне де керегінше жалғана береді. Етістер жүр-«ақтарынын. түрлеріне, олардын мағыналары меи кыз-меттеріне қарай, төмендегідей бес түрге бөлінеді: 1) не-гізгі етіс, 2) ортақ етіс, 3) өзгелік етіс, 4) ырықсыз етіс,

0. 
   
   
   жүктеу/скачать 2.43 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: