Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
б. -ғылықты (-гілікті, -қылықты, -кілікті)
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -мсақ, (-мсек, -ымсақ, -імсек) жұрнағы -м және -сақ (-сек)
- 59. СЫН ЕСІМНІҢ СИНТАКСИСТІК ТӘСІЛ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛУЫ
- -лы (-лі...)
- -лық (-лік
- -лық (-лік)
| б.
-ғылықты (-гілікті, -қылықты, -кілікті) жүрнағы -қы, -лық, -ты компоненттерінен қүралған; бүл қосым-ша кейбір салт және сабақты етістіктерге және мекен атауын білдіретін кейбір зат есімдерге жалғанып, косы-латын сөзінің мағынасына байланысты туынды сын есім-дер жасайды. Мысалы: жеткілікті, түрғылықты, жергі-лікті, тыңғылықты т. б. -мсақ, (-мсек, -ымсақ, -імсек) жұрнағы -м және -сақ (-сек) қосымшаларынан жасалған. Бүл форма кей-бір салт және сабақты етістіктерге жалғанып, іс-әрекет адамның әдетіне, қалыпты үйреншігіне айналған қасие-тінің сипатын білдіретін сын есім жасайды. Мысалы: сүрамсақ, тілемсек, жарамсақ, берімсек, өлімсек, алым-сақ, сатымсак; т. б. 59. СЫН ЕСІМНІҢ СИНТАКСИСТІК ТӘСІЛ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛУЫ Сын есімдер компоненттерінің кұрамдарына қарай жалаң сын есімдер және күрделі сын есімдер болып екі салаға бөлінеді. алан сын есімдерге ешқандай қосымшаларсыз-ақ негізгі сын есім есебінде қызмет ететін түбір сөздер (ақ, Қара, көк, сүр, тік, аласа, тар т. б.) және жұрнақ арқы-лы жасалған туынды (малды, иіөпті, қүнарлы, өнімсіз, залалсыз, бойшаң, үйқыіиыл, көтеріңкі, серіппелі т. б.) сын есімдер және өзге сөз таптарынан семантикалық >(<ағы!іан дамып, адъективтенген сөздер (кебу, ауру, басқа, өзге т. б.) жатады. Сөйтіп, жалан сын есімдерге ^ататын сөздердің құрамында бір ғана негізгі компо- 180 181
иент болады, бірак ол негізгі компонентте қосымша мор-феманың болуы я болмауы шарт емес. Күрделі сын есімдерге кемі екі я онан да астам ком-поненттерден құралып, синтаксистік (аналитикалық) жолмен жасалған сындар жатады. Күрделі сын есім-дер негізгі сындардан да, олардын өзді-өзінін де, өзге сөздермен де тіркесуі, кайталануы, қосарлануы, әредік бірігуі арқылы жасалып, бір бүтін күрделі тұлға ре-тінде қызмет етеді. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сын есімдердін. негізгі үлгілері (модельдері) төмендегідей: Сапалық (негізгі) сын есімдер бірімен-бірі тірке-седі. Бұл топқа қара ала, сары ала, торы ала, иіұбар ала, қызыл ала деген үлгі бойынша жасалатын, демек, алғашқы компоненті ауысып, соңғы компоненті өзгер-мей тіркесетін сындар да, қара көк, қара сур, қара то-ры, қара қоңыр, қара күрең, қара іиубар, қара кер де-ген үлгі бойынша, демек, алғашқы компоненті ауыспай, соңғы компоненті ауысып жасалатын екі компоненті күрделі сындар да, алқара көк, алқара кер тәрізді үш компонентті күрделі сын есімдер де жатады. Бұл топқа енетін күрделі сын есімдер ж алан сапалық сындар сияқты, шырай формаларында да жүмсала береді. Бірыңғай я негізгі (сапалык), я туынды (қатыс-тык) сындар не қайталанады, не қосарланады. Мысалы: кішкене-кішкене, аппақ-аппақ, үлкен-үлкен, малды-мал-сыз, қоралы-қопсылы т. б. Негізгі сынмен -лы (-лі) формалы туынды сын есім тіркеседі. Мысалы: кен маңдайлы, шокша сақал-ды, қызыл шырайлы т. б. Зат есім, сан есім, есімдік, есімше формалар мен -лы ( - Л І ...) формалары туынды сын есім тіркеседі. Мы-салы: теке сақалды, адырақ көзді, алтын баулы т. б. екі компоненті де бірдей -лы (-лі...) жұрнағы ар-қылы жасалған туынды сын есімдер қосарланады, я бір компоненті -лы (-лі...) жүрнағы аркылы, бір компоненті -сыз (-сіз) жұрнағы аркылы жасалған туынды сын есім-дер косарланады. Мысалы: таулы-тасты, орманды-то-ғайлы. әкелі-балалы, ағалы-інілі, ессіз-түссіз, жөнді-жөнсіз, орынды-орынсыз т б. Осы топқа төрт бүрышты, кос атты сиякты тіркестер де енеді. З а т есівд, сан есімдер мен -лық (-лік, -дық, -дік, -тық, -тік) формалы сын есімдер тіркесіп, күрделі сын-дар жасалады. Мысалы: халық аралық, бес жылдыҚ, бес кісілік, он адам сиярльщ, екі-үш күндік т. б. Сон-дай-ак тұрақты тіркестерден де осы жүрнақ арқылы күрделі сын есім жасалады. Мысалы: көңіл көтерерлік, түс іиайысарлық, қабырға қайысарлық, күн көрерлік б. Я екі компоненті де (сыңарына да) бірдей, не -лық (-лік) жүрнағы арқылы, не -и жұрнағы арқылы жасалған туынды сын есімдер қосарланады, я бір ком-поненті -лы (-лік...) жұрнағы арқылы, бір компоненті -и жүрнағы арқылы жасалған туынды сын есімдер қосар-ланады, я алғашқы компоненті зат есім, соңғы компо-ненті -лық (-лік) жұрнағы арқылы жасалған туынды сын есімдер қосарланады. Мысалы: әскери-саяси (кадр-лар), ғылыми-здеби (мұра); әлеуметтік-экономикалық (ш ара), идеялық-саяси (өмір), ңоғамдық-тарихи (тәжі-рибе) т. б. Тәуелділіктің үшінші жағының косымшасы қосылған зат есімге (бірінші компонент) сын есім (екінші компо-нент) тіркесіп, күрделі сын есім есебінде қолданылады. Мысалы: көзі ашық, тілі майда. (тәтті), басы бос, жөні түзу, жүзі жылы, қолы үзын, қолы ашық, қолы қысқа б. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|