Көпшілік арасындағы саяси-ағарту жүмыстарын жүргізу ісіндегі

Бүл жөніндегі кемшіліктерді айтпасақ та, түсінікті. Көгшіілік арасында орындалатын істердің барлығына тоқталып жатпай-ақ, халықтың сауатсыздығын жою мәселесін алсақ та, бүрынғы істің кемшілігі осьшың өзінен-ақ көрініп түр.

Қатардағы совет республикалары осы күндері сауатсыздықты түгел жоюға жақындап қалды. Бүл ретте артта қалған жалғыз біз, Қазақстан Республикасымыз. Қазақстан қүрылғалы сауатсыздықты жою мектебінде 3,5 миллиондай адам оқытылған. Осыларды оқымысты, сауатты қылуға арналып тиісті қаражат та шығарылған. 3,5 миллион кісі Қазақстанның жасы 16 мен 50 арасындағы барлық халқынан анағүрлым кәп, бүған қарағанда, осы күні Қазақстанның халқы 100% сауатты болу керек.

Біз қазір халқымызды 100% сауатты демек түгіл, 50% те сауатты дей алмаймыз, өйткені бүрында сауаттану мектебінде оқыған кісілер барлығы бірдей хат танып шыққан жоқ.

Қазақстанда жалпы жүртты сауатты қыламыз деп, түрлі срок белгілеп, Қазақстанның ескі басшылығы талай уәде берсе де, оның бір де біреуін орындай алған жоқ. Ескі басшылық халықты оқыту, сауатын ашу үшін берген үкіметгің қаражатын орнына жүмсамады, жүмсай да алмады, көп жерде тек желге жіберді - үлкен айып осында.

Тіл мөселесіндегі қателер

Тіл мөселесі дегенді бүл жерде біз қазақ тілі хақында ғана айтпақпыз. Қазақ сықылды совет үкіметінің арқасында жаңадан жүрт болған халықта тілдің үлкен мөні бар.

Совет үкіметі орнағаннан кешнгі шаруашылық істерінің өзгерістері қай халықтың да болса тілін өсіріп, өзгертіп, ілгері бастырды.

Қазақ тілін алсақ, мүның да өспесіне болмады. Революциядан бүрынғы қазақ тілініц езінше түсініктері болатын. Ол қазақтың өзіне ыңғайлы, мал шаруашылығының, рушылық түрмысының ғана түсінігін беруге жарайтын тіл болатын. Революцияның түрлі тарауына жататын мөселелер, оның ішінде социализм жолымен қайтадан қүрылған шаруашылық тілектері жаңа түсінік, жаңа сөздер кіргізді. Совет союзындағы басқа үлттармен бірге бүл өзгерістер қазақ тіліне де кірді. Қазақ тілі революция арқылы ескенде де осы реттермен өсуге тиісті еді. Бірақ сол жаңадан кіретін түсінік сөздер қазақ тіліне қалай кірмек? - бар мәселе осында болатын. Реюлюцияньщ бас кезінде Қазақстанда мәдениет ісінде үлтшылдар үстемдік қылды. Олардың мәдениет ісінің басында да жүрген кездері болды. Үлтшылдар, екі бастан, совет үкіметіне қарсы. Бірақ қолға мылтық алып, үкіметке қарсылық көрсеткеннен ештеңе шығара алмады — жеңіліп қалды. Онан соң олар (үлтшылдар) басқа ретпен қарсылық қылу жағын қарады. Олардың тапқаны, мәдениет ісінің тізгініне таласып, қолдан келгенше қазақ тілін ілгері өсірмегісі келді.

Қазақ үлтшылдары қай кезде де халықты ілгері емес, кері тартып, халық мөдениетінің алға басуына қарсы болатын. Қазақ тілі байыса, басқа мәдениетті жүрттардай өз шаруашылығына керекті өз тілінде түсіндіре алатын болса былайша айтқанда, адам баласының барлығы бірдей білімге жетіссе, халық мәдениетінің де әскені ғой. Сондықтан қазақ үлтшылдары тілдің өсуіне қарсы болды, осы үшін олар қолынан келген қандай жаманшылық болса да аямады. Үлтшылдардың түпкі тілегі халықтың сезімін өсірмей, бүрынғы надан қалпында қалдырмақ еді, сол үшін олар қазақтың тілін де ескі қалпында үстап қалғысы келді; бүл мақсатқа жету үшін саясат, шаруашылық жүзіндегі өзгерістер туғызған жаңа сөздерді қазақ тіліне кіргізбеуге тырысты. Егер, жаңа түсінікті кіргізе қалса, оларды жер үстінің барлық халқына бірдей түрінде қабыл қылмай, езгертіп, ешкім түсінбейтін қылды, иә бүтіндей басқа сөзбен айтатын болды. Мүнан мынандай екі түрлі зиян туды:

1. 
   Жер үстіндегі мәдениетті тілдің барлығында бірдей .бір түбірде
   айтылатын халық ара түсініктер (международные термины) қазақ тіліне
   келіп, ортан белінен сынып, басын да, аяғын да өзгертіп айтылатын болған
   соң, жүрт ажырата алмайтын болып, бүрынғы маңызынан айырылды. Жер
   үстіне бірдей түсінікті қазақ тіліне де кіргіземіз дегенде, қазақ халқының
   жер жүзі мәдениетіне жету жүмысын жеңілдеткіміз келеді... Жер үстінің
   барлығына бірдей терминдерді бүрынғыша, ешбір жерін өзінің бастапқы
   түріне үқсатпай алғанның осы тілекке қайшылығы бар.
   
2. 
   Жер үстіндегі жүрттың барлығында бір сөзбен айтылып жүрген
   түсініктерді қазақшаға аударып, қазақ сөзімен айтқаннан ол жаңа сөз өлгі
   түсінікті бере алмады, қайта халықты шатастырып, жазба сөздің барлығын
   түсінбейтін қылды, өйткені «жаңа» деп тапқан сөз ... ескіден келе жатқан
   өз түсінігінен ажырай алмады.
   

қазақша жараны сылуға болады, бірақ бүл ретте өзінде де бүл сөз хирургия емес, оған жататын өрекеттің ғана бір түрі.

Орысша «соперничество» деген сөзді «күндестік» деп алған. Соперничество деген сөз қазақ тіліне термин болып кірмесе де болады. Соперничество деген сөз екі мемлекеттің арсьшдағы қайшылықтан туған талас, бәсекенің түсінігін береді. Әрине, мүны күндестік деуге болмайды, өйткені қазақ тілінде бүл сөздің арнаулы айтылатын жері бар, ол бүрын біреудің екі қатынының арасында болатын, байға таласқаннан туатын оқиғаның түсінігі. Екі мемлекеттің арасының әңгімесін, әрине, бір кісінің көп қатынының халімен түсіндіруге болмайды.

«Сылау» да, «күндестік» те қазақтың өз түсінігінде түрлі сөздің байланысында айтылады...

Ескі басшылықтың кезіндегі тіл жүмысы осы сарынға түскен, осыдан барьтп, қазіргі газеттердің тілі, аударған кітаптар - жазба сәздің көпшілігі халыққа түсініксіз болды.

Жазба сөздің түсініксіз, жүртқа жат жаргонға (тіл бүзар) айналып бара жатқанын көне қалыпты жақтаушылар, болмаса, үлтшылдардың әлі күнге дейін аяғын қүшып болмаған мегестер ол әдеби тілдің, сірә, қара халыққа жаттау болатынын, өзіне лайықты қасиетінен деп дәлелдейді. Бүл, әрине, қате, бүрынғы дәуір мен қазіргі пролетариат революциясының дәуірінің айырмасына көзі жетпеген соқырдың сөзі.

Бүрынғы заманда келеге келген өдеби тіл мен қазіргі совет үкіметінің арқасында шыққан әдеби тілдің айырмасы жер мен көктей. Бүрын халықтың көпшілігінің тапқан еңбегін буржуазиялар иеленетін еді. Осы сықылды халықтын, мәдениетінін, күшінде буржуазия табы өзінше иеленді, мөдени тілді өзінше өсірді... Қала мен ауылдың тілі «мәдени», «қара» тіл болып, екіге айырылуының бас себебі осы болу керек.

Қазір совет союзында еңбекші өз еңбегінің жемісін өзі иеленді. Жаңадан шыққан зат, оларға қойылған ат басынан аяғына дейін қалың халықтікі, халықтың өз тілегіне иеленетін заты. Қала мен ауылдың айьфмашылығы бүрынғыдай емес. Қазір қала мен ауылдың екі арасындагы тарихи қайшылық кетті, екеуінің тілегі бірікті — екеуі де социализм жолында. Қалада да, ауылда да халықтың тізгіні өз қолында. Сондықтан, қала мен ауылдың шаруасы да, мәдениеті де аралас.

Мәселен, трактор қалада істесе де, ауылдың қызмегін қылады. Сондықтан, тракторға тиісті болған бөлшек бенттердің атауы барлығы да қалаға қандай мәлім болса, ауылға да сондай. Солардьщ барлығы ауыл мен қалада бір сөзбен аталады.

Демек қазір мәдени тіл деген — халықтың тілі, барлық халыққа бірдей тіл. Қазіргі партияның саяси мақсаты ауыл мен қаланың екі арасының қайшылығын басыбайлы қүрту болса, бүл мақсатга осы қала мен ауылдың мәдениетінің өресін бірдей қылмақ.

Олай болса, қазақша жазба сөздің халыққа түсініксіздігінің әдеби тілдің байырғы қасиеті деп түсінбей, басқа жақтан іздеу керек. Мүның бас себебі әлі күнге дейін тіл жүмысында алашорда адамдарының ықпалының барлығы, солардың қазақ тілін өзгерістің әсерінен «аман»

алып қалмақшы болып бүзғандығының салдары, бүл сықыдды зиянкестілікті ескі басшылықтың шылауын көтерген адамдардың білмегендігі. Қазақтың тілін «шүу» деп переводчиктер бүзды. Бүлардың бір қатары мүсылман мәдениетіне еліктеп бүзды, бір қатарлары орыс мәдениетіне еліктеп бүзды. Осы сықылды тіл бүзушылықтың айтылған екі түрі де мына өлеңнен көрініп түр. Мүны қазақтың өзінше бір кездегі «қала тілі» деп айтуға болады.

«Алдымнан қарсы келдің, Ханзада қыз,

Көркіңе Хүсни жамал таң қаламыз.

Ғалымдар әулетінен болсаң керек,

Иншалла рахам етіп аңғарамыз.

Қүзырлы мекеніңнен келдің кезге,

Жоқ еді таныстығым бүрын сізге,

Ғадат пен сыпайшылық көз салмадым,

Сағымдай мүнарланған жүзіңізге.

Дүниеге туып келдін, неғып мүндай,

Жүзіңе ғашық еткен жаппар қүдай

Барады «аһ» дегенде лебің тартып,

Ал, достым, кетті қарар сабыр қылмай.

Өрт болсам, сен үрмесең жанбас едім,

Асылан бүл пығылдан танбас едім,

Сайраса гүлстанда сансыз бүлбүл,

Сөзіңе ләм деген алмас едім.

Қүрматлу, изатлу, марқабатлу,

Татыған бал, шекердей сөзің тәтлу,

Ғызатлу жіберемін заказ ресму,

Кіресің түрсам ойға, жатсам түске.

Патшаның сыпайүлүқ санатындай,

Жеткізген шаһбазымсыз ер түрлі іске.

Әр әнер, еркем, сізден табылады,

Қүрбыңыз еске алған сағынады.

Қараса ақ жүзіңе назар салып,

Жамандар ақылынан жаңылады.

Милый мой, чернобровий гауһар көзің,

Некөгда не забуду айтқан сөзің,

Ыстампол, Петірімпор, Лондонда жоқ,

Аһ, киргиз, как родилась сенің өзің.

Жібердім заказной почта салып,

Ежелден осылай еді біздің қалып,

Арманың дүниеде болмас еді,

Замупты венчайт етсем алып барып».

Бүл өленді Ыбырай Алтынсарин жазды деген сөз бар. Кім жазса, ол жазсын, оған таласып жатудың қажетті жоқ, тек мүнда бүл өлеңнен біздің көретініміз — переводчиктердің тіл бүзуға арнаған әдебиетінің түрі. Қазақтың өзінің байырғы сөзін қойып, керегінше араб, парсы, орыс тілдерін қосып жазуға қазақ тілін бүзу үшін үстаған переводчиктердің

өдісі болатын. Заманында переводчиктер өзінше жаңа түсініктер де шығармақ болған, мәселен «маржа», «қүрсақ прапал», «мүқылаш», «биранжик» деген сықылды сөздер переводчиктер шығарған «жаңа түсініктер» болатын. Переводчиктер қазақ тілінің өзінің табиғи заңын тастап, қазақ тілінің сөз қүрылысын орысшаға айналдырмақшы болған.

Қазақ үлтшылдары тіл үлгісін осы переводчиктерден алған болатын. Осы үлгі ақырында ескі басшылықтың кісілеріне де сөйкес келген.

Ескі басшылықтың қазақ мәдениет мәселелеріне шорқақтығы тіл жүзінде қылған қателеріне көп себеп болды. Ескі басшылықтың адамдары қазақ тілін езінің үй-ішінің білмегендігін бір түрлі сөулетке санайтын (бүл езі өткен переводчиктердің мінезі), сондықтан олар тілді жат, тіпті бізге дүшпан болған кісілердің қолына берді де, өздері еш уақытта жүмыс қатарына санамады. Осымен пайдаланып, тілдің тізгінін қолына үстаған бүзықтар білгенін істей беруі. Бүлардың қазақ тілін бүзу ісі түрлі-түрлі болды.

1. Біле түрса да, зиянкестік ретімен қазақтың әзір сөзін пайдаланбай,
қайдағы жоқ сөзді қолданған.

Мысалы, қазақта «сылау», «сылаушы» деген түсініктер бар, ол орыстың «массаж», «массажистка» деген сездерінің дөл өзіне келеді. Осы сықылды қазақтың сөзі бола түрса да, «сестра массажистка» дегенді қазақша «уқалайтын апа» деп аударған.

«Жарықтық» деген сөздің қазақ тілінде өз алдына түсінігі бар, соған қарамастан «световые лучи» дегенді, «жарықтықтын сәулесі» деп аударыпты.

2. Қазақ тілін білмейтін кісілер тіл маманы, жазушы атағын алған.Қазақ тілін, қай тілді де болсын, білу үшін тіл кісінің ана тілі болуы

Осы кітапты Ленинннін, «логика на выворат» деген сөзін «басы аяғына келген ой» деп аударыпты. Осы кітапқа сөз басын Аманжолов жазған, сонда: «Ленин өзінің пәлсапа жинағында қойға таңба басқандай көрсеткен», - деп келеді.

Бүл да қазақ тілін білмеген, ондай мақалдап айтудың қандай болатындығын кермеген кісінін, сөз қүрауы. Қазақ еш уақытта «қойға таңба басқандай» деп айтпайды. Өйткені қай халықтың түрмысында да қойға таңба басылмайды. Қойдың таңба басатын жері жоқ. Аманжолов С. қазақшаны білмегендіктен, қазақтын түрмысын да көрмегендіктен қазақтың, «тайға таңба басқандай» деп айтатын сөзін жаңылыс қоймен шатып келтірген. Ал өмірде мүндай болып айтылмайтын болған соң бүл сықылды сөз түсінікті де болмайды. Қазақ қойға таңба басу деген түсінікке түсінбек түгіл, қүлақ қоймайды да, өйткені қойға, сірө, ол заманнан бүл заман таңба басуға болмайтынын қазақтың қүйттай баласына дейін біледі.

Соңғы кездерде «Социалды Қазақстан» газетінің бетінде «жүмыс көлігі», «күйлі драма», «мал басын төмен түсірді» деген сықылды түрпайы сөздер шыға бастады. «Жүмыс көлігі» деп қазақтың «көлік» дегенін айтқаны, «күйлі драма» деп «музыкалы драма» деген түсінікті бергені. «Мал басын түсірді» деп малдың азайғандьгғын суреттеген. Осылардын барлығы да қазақтың тілін білмегендіктің салдарынан орысшаға үйқастырып айтпақшы болғандардың шығарған сөздері. «Көлік» деген сездің өзі қазақтың түсінуінде малға, жүмысқа арналып қойылған ат, бүлай деп жүмыс қолынан келетін малды айтады. Сондықтан қазақ сөйлегенде «жүмыс көлігі» деп қосақтамайды.

«Жүмыс көлігі» деп жазушы қазақ болғандықтан «жүмыс» деген сөзді де «көлік» деген сөзді де, білетін болар, бірақ қазақтың тіл заңын жете білмегендіктен олардың қалай, қандай жерде айтылатындығын аңғармаған соң барып, «жүмыс көлігі» деп орысша «рабочий скот» дегенге үйқастыра салғаны.

Енді «күйлі драма» деген қайдан шықты дегенге келсек, оған да себеп жазушының қазақ тілін білмегендігі демесе, басқа дәлел табу қиын.

Қазақты «күй», «күйлі», «күйлеу» деген үш сөз бар. Үшеуі бір-біріне он қайнаса сорпасьт қосылмайтын үш түсінікті береді. «Күй» деген сөз домбырамен тартатын музыканың бір тарауы, «күйлі» деген сөз музыкаға сорпасы қосылмайтын сөз, бүны қазақ басқа ретте айтады. Мәселен, «күйлі шаруасы бар екен» дейді, «малы күйлі екен» дейді.

«Қыз Жібек» пьесасын 4 перделі күйлі драмалы деген. Бүны күйлі ат, күйлі мал, күйлі сиырдай деп түсінуге бола ма, әрине, болмайды. Өйткені драма я күйлі (семіз), я күйсіз (арық) болатын жанды зат емес. Драма я қара сөзбен жазылған болады, я өлеңмен айтылған болады. Өлеңмен айтылғанда «музыкалы» деу керек. «Қыз Жібек» те музыкалы драма. «Музыка» деген жер жүзінің бәрі түсінетін сөз. Ән, күй, елең сықылдьшың жалпы лақабы қазақ тілінде де музыка болу керек.

Қазақ тілін бүзуға салынғандардың бір мінезі — жалпы жер жүзінің жүрты қолданған интернационал терминдерден қашады. Қазақты жер жүзі мөдениетінен «аман» алып қалып, олар өз алды қазақ мәдениетін шығармақ. Музыканы «күйлі» деп сандырау, осы сықылды интернационал терминнен қашқан, кері кеткендерден шыққан өнеге болуы керек. «Мал басын төмен түсірді» деп орысша «поголовие скоты пало» деген сықылдандырып айтпақ болғаны екен, өйтпесе, қазақша «мал басын төмен түсірді» деген сөз бола ма. Қазақ тілін өсірмей, кері тартқандар қазақтың сөз қүрау заңын тастап, қазақша сөзді орыс тілінің заңына бағындырмақ болады. «Мал басы төмен түсті» деп жүргендер осылардың өрекеті. Осы сықылды қазақ тілін кері сүйрегендердің қазақ тілін орысшаландырып, қазаққа жоқ түсініктерді кіргізбекші болғанының салдары мынау:

«Бүл саған бір қадақ, жарым қадақ жүзім емес», бүл орысша «это тебе не фунт узуму» деген сықылдандырғаны. «Саусағы саусағына соқпады», бүл «палец о палец не ударил» деген сықылдандырғаны, «бетін ақымақ қылды», бүл орысша «сделал глупое лицо» деген сықылдандырғаны, «жалқау аяңдап», бүл «лениво шагая» деген сықылдандырған.

Осы сықылды «қазақшаларды» жазушымыз деген кісілер жазып, «үлгі» көрсетіп жүр. Әрине, білген кісіге бүл жазушылық түгел дені дүрыс кісінің ісі емес, бүл қазақшадан хабары жоқ, қазақшаны өзі білмегенімен түрмай, білгеннің тілін алғысы келмеген кісілердің кесібі, қазақ тілін менсінбеген меңіреулердің ісі, қазақ сықылды бүкіл халықтың тілі әркімнің қол жаулық қылып, ойыншық орнына жүргізетін заты емес. Білген кісі тілдің қазіргіден де әрі қарап өсуіне жәрдем қылсын, білмеген адам тілдің өсу ісін кері тартпай, қарап жүрсін.

Қазақ тілін бүзушылар осы күнге дейін тынбастан келді. Бүрын Голощекин дәуірінде қалыптанып қалған ізінен танбастан келді. Бүрын-соңды қазақ тілінің білгіші атанғандардың қайсысының болса да кемшілігі — қазақ халқының мәдениетіне қатынасы болып, тіліне салқын тиген басқа қоныстас халықтың тілін білмеуші еді. Сондықтан бүлардың барлығының да қазақ тілі деп алғанының өзінің көп қатесі болатын, қазақша емес көп сөздердің айырмасын білмегендіктен, көп қателіктер туатын.

Мәселен, бір кездерде «десатинаны», «танап» деп алып жүрді, сондағысы олардың «танапты» «десатинаның» толық мәнісін беретін «қазақша» сөз деп түсінгені. «Танап» қазақша емес, бүл десятинаның ^!/ ₈-ін көрсетеді.

Қорытып келгенде, осы күнге шейін қолданып келген тіл бүзушылардъің принципі мынау болатын:

1. Интернационал сөзден кашу.

2. 
   Қандай сөз болса да, қазақшалауға тырысып, қазақтың басқа
   түсінігі бар сөзін екінші бір мағына беріп алу.
   
3. 
   Қазақ тілін өсірмей, кейінге тартқылау, осы ниетпен қазақ тіліне
   өмірде түсініп болмайтын түсініктерді кіргіземін деп өуре болу (мысалы,
   өңешпен су жіберілетін тірес).
   
4. 
   Мәдениетті елдер қолданған интернационал терминдерден қашып,
   араб, парсы тілдерінен термин іздеу (кейіпкер, тақырып).
   
5. 
   Қазақ сөзін, сөйлемін орыс тілінше жалғау.
   

өзінде болсын.

Екінші, осы күнге шейін қолданып келген терминдердің барлығын қайтадан қарап шығып, жаңадан тәртіпке салу керек. Осылардың пргшциптерін ашып алуымыз керек. Бүрын алынған терминдерді қайтадан қарағанда да, жаңадан термин қабылданғанда да қолданатын принциптер мынандай болу керек:

1. Жер жүзіне бірдей интернационал терминдер қазақ тіліне де кірсін.

2. 
   Октябрь революциясы туғызған социализм қүрылысының
   тәжірибесінен шыққан түсініктер, ол да интернационал терминдерінің
   қатарына кірсін. Мөселен: «актив», «колхоз», «план» сықылдылар.
   
3. 
   Терминдер басқа тілдегі сөздің барльгғын есеп қылмай, оның
   ішінде ең іліми түсінік бере алатын белгілі категориялы сөздерін ғана
   алу керек. Әйтпесе, термин дегеніміз қүр лүғатқа айналады.
   
4. 
   Термин деп іріктеп алған сөздердің түрлі пәндерде үшырайтьшдарьш
   бір түрлі, бір түсінікпен алу керек, мәселен, «реакция» деген сөзді
   бүрын қоғам қатынасы меселелерінде «кертартпа» деп, химияда
   «қайшылас» деп, биологияда «серпілу» деп алып келген. Мүндай қылу
   дүрыс емес. «Реакция» қай жерде, қай пәнде келсе де бір сөзбен
   айтылсын, бір түсінікті болсын — «реакция» түрінде алынсын.
   

5. Жаңадан термин іздегенде, қазақ тілінің өзінің ішіндегі бар сездерге

6. Жат сез болса, барлығын бірдей термин қылып тілді матап

адамға берілсін.

Тілмен қатар әліппені де дүрыстау керек. Қазақ оліппесінде артық өріптер, шатақ ережелер көп, соларды жөндеу керек. Бірақ әліппе мәселесін бүл съезде біз ойласу ретінде қойып отырмыз. Оны, әрине кейінірек шешетін болармыз. Осыларды дүрыстағаннан кейін, осы күнге шейін шыққан кітаптарды қайтып қарап шығып, соларды жаңа, түсінікті тілмен, дүрыс емлемен қайта бастыру керек.

Осымен қатар қазақтың керкем едебиеті хақында да біраз мәселелерді кетеру керек еді, бірақ қазір оған уақыт жоқ. Әйткені өдебиет мәселелесі қазақ мөдениетінің іргелі мәселесінің бірі, бүған бір реті келгенде өз алдьта көңіл бөлу керек. Бірақ әдебиет мәселесін үзатпай, жақын шамада қарастыруымыз керек.

Ескі басшылықтың қате істері театрды және басқа искусство істерін өсірмеді. Қазақстан қүрылғалы - 1933 жылғы шейін жалғыз-ақ драма театр болды, ол да қүлаудың аз-ақ алдында келеді. Қазақ искусствосы қатарына қарағанда бай болу керек еді. Қазақта искусство енерінің қай түрі болса да бар, бірақ бүрын қазақты бастаймын дегендер оны өсірудің орнына өшіруге тырысқан, ол туралы жоғарыда айтылды. Совет үкіметі қай үлттың да болса, мүмкіншілігін туғызып, білімін, өнерін арттырды. Сондықтан өзгерістен кейін қай жүрттың да болса, жоғы табылды, кемшілігі кетті.

Қазақстанның ескі басшылығы осы мүмкіншіліктерді халыққа тегіс пайдаландыра алмады. Сондықтан ескі басшылықтың кезінде өте-мөте қазақ искусствосы кенже қалады. Қазір халықтың аузынан түспейтін музыка театры, үлт оркестрі, болмаса «Айман — Шолпан», «Қыз Жібек», «Шүға» сықылды көркем пьесалар жанадан, аяқ астынан шыққан нәрселер емес, қазақтың баяғы, қашаннан бар нәрсесі. Дүрысьш айтканда, осылардың барлыгын да бүдан 10-15 жыл бүрын қүрастырып алуға болатын еді, ейткені әлгі айтқандай домбыра, қобыз да, өлең, ән де халықтың ез қолында бүрыннан бар нәрсе. Қазақтың биін ізін қалдырмай қүртып жіберген ескі басшылықтың кезінде «қазақта би жоқ» деген аңыз болған. Қазақтың көнеден қалған ескі мәдениет мүраларын пайдаланбаған, оларды зиянды зат деп келген.

Міне, осы қате істердің барлығын жиып-тергенде біраз болып, қазақ үлт искусствосының аузын буып, есірмеді.

Қорытып айтқанда, мектеп, кадр, искусство сықылды үлт мәдениетінің іргелі тарауларындағы ескі басшылық кезіндегі қателіктер - Қазақстанды мәдениет жүзінде көршілес үлт республикаларынан 5-10 жылға кейінге қалдырды.

V тарау

Жолдастар! Қазақстан партия комитетінің 1933 жылғы Ү1 пленумы мемлекет саясатьшың басқа тарауындағы кдтелермен қатар мәдениет ісіндегі кемшіліктерді кетіруге де шүғыл кірісті. Ескі басшылық түсындагы ел ішінде болған аткашопке кадрлар да болды. Бүрын ескі басшылық барда Қазақстаннан басқа жерге барып оқыған жігіттеріміз оқуын бітіргеннен кейін Қазақстанға қайтпай, сол жақта қалып қоятын әдет те болған. Ескі басшылық осы сияқты Қазақстаннан «қашқан» кадрларды қайтару үшін жыл сайын айрықша өкілдер жіберумен әуре болатын. Ол өкілдер әр республикаға барып «біздің адамымызды қайтар» деп жалынып, есігін тоздырумен болатын. 1933 жылы болған Қазақстан партия комитетінің VI пленумы Қазақстанның мәдениет тарихында айрықша үлкен орын алатыны - бүл пленум үлт мәдениетінің барлық күшінің басын қүрап, социализм қүрылысының көдесіне асырды. Осы VI пленумнан кейін басқа республикаларға кеткен қазақ кадрлары қайтадан Қазақстанға агыл-тегіл боп келе бастады. Осы уақытта өлдеқалай жүрген бірен-сараны болмаса, басқа сыртта жүрген қазақ жігіттерінен Қазақстанға келмей қалғаны жоқ деуге болады. Осы сықылды, бүрын қазақ тарихында болмаған бірлік болды. Бүл Мирзоян жолдастың дүрыс жол бастай білгендігінін, арқасы.

Мирзоян жолдас Қазақстанға келісімен-ақ медениет жүмысын қолға алып, оны түзу жолға салудың шарасына кірісті. 1933 жылы Қазақстанға келісімен Алматы партия активінің пленумында Мирзоян жолдас: «Үлт мәдениетін жоғары көтеру керек. Үлт мектебін, мектептегі тәрбие жүмысын, үлт әдебиетін, музыкасын, театрын, үлт баспасын, білім зертгеу мекемелерін және басқа мөдениет жүмыстарын көркейту керек. Ол үшів тартынбай, аршындап іске кіріселік», — деп еді.

Ескі басшылықтың түсында болған мәдениет майданындағы барлық қателерді жою жәнінде біздің осы күнге дейінгі алдымызға үстаған нысанамыз Мирзоян жолдастың осы айтқан сөзі болды.

Мирзоян жолдас бастаған Қазақстан партия комитетінің нүсқауы бойынша, бүкіл республика, барлық оқу системасы крайкомның VI пленумынан кейін мектеп туралы шығарьшған қаулысын орындауға жүмыла кірісті. Ол қаулыда:

«1. Төменгі дәрежелі мектептер нығайып жеткенше, 4, 7, 10 жылдық политехника мектептерімен қатар орта және жоғарғы дәрежелі мектептерге қазақтан оқушылар әзірлейтін үдайы курстар ашылсын.

2. 
   Бастауыш, орта мектептердің оқуын толық бітірмей жатып, оқушыны
   басқа жаққа таратып алатын өдет біржола тоқтатылсын. Қалыпты
   системаДағы мектептерге түскен балалар соны аяқтап, бітіріп шығуға
   міндетті болсын.
   
3. 
   Қазақ мектептерінің жогарғы кластары өсіп жетілгенше, мамандық техникумдар және вуздарға керекті оқушылар тиісті курстар арқылы әзірленетін болсын. Бүл курстарды техникумы, не вузы бар мекемелердін, (комиссариаттары) Өздері ашатын болсын.
   

Крайкомнын, осы тапсырған міндеттерін қалай орындап шықтық, бүл жөнінде қандай тәжірибе нәтижелері болды, осы съезде сол туралы пікір алысуымыз керек. Бүл сықылды пікір алысу алдағы жүмысымызды бүрынғыдан да жақсы, бүрынғыдан да нөтижелі қылып шығару үшін керек.

Крайкомның айтылған нүсқауының орындалуы жөнінде бізде бірталай табыстар бар. Бүны айта кетпеуге болмайды.

Бірінші, бірталай қазақ мектептері адейілеп жоғарғы кластарын қүрып алды, келер оқу жылының аяғында қазақша 10 класты бірінші рет бітіріп шығатын балалар болады.

Екінші, мектептеріміздің барлық системасын күшейту жөнінде, алдымен жоғарғы кластарын өсіру жөнінде көзге көрінерліктей біраз жүмыс жарыққа шықты. Бүл жөнінде кластардың толымын класс-кластағы баланың орта санын тәртіпке салып, көбейтіп, төменгі класс балаларының жоғарғы класқа кідірмей көшіп отыруына керекті жағдай тудырдық. Осы істерге ең алдымен өте-мөте интернат-мектептердің зор пайдасы тиді. Қазір бізде интернат-мектепте оқитын 22 мың бала бар. Бүлардан басқа халықтың өз қаражатына ашылған интернаттарда 15 мыңға тарта бала оқиды.

Бүрын мектептін, мықты кемшілігінің бірі — бастапқы екі класта гана бала толып үйіле беретін, жоғарғы кластарга жылжып өтпейтін. Жоғарғы кластар болмағандықтан, балалар бастапқы класта топырлап жиыла бергендіктен 1, 2 кластардағы бала басқа кластардағы класс толымының жобасымен салыстырғанда көп болатын.

Осымен қатар детдомдар туралы бір-екі ауыз сөз айта кетейін. Детдом жүмысы бүдан 2 жыл бүрын ең артта қалған, тәртіпке салынбаған жүмыс болса, соңғы 2 жыл ішінде партия мен үкіметтің ірі-ірі жәрдемдері, шүғыл салынған назары олардың халін өте жоғары көтеріп, жақсартып тастады. Детдомдағы оқу жасындағы балалардың бәрі мектепке тартылып, детдомның езі көдімгі қатардагы санаулы мектепке айналып отыр. Детдомдардағы оқу жүмысы көп жерде

мектептерден анағүрлым жақсы қойылған. Детдом балаларының ішінде нашар оқитыны жоққа есеп, жақсы оқитын зеректері екінің бірінен кездеседі.

Енді осы күні мектептерде кластың толымы қандай деген мәселеге келсек, бүл туралы Оңтүстік облысынан алынған бірнеше мағлүматтарды келтіруге болады. Оңтүстік облысы күні кеше оқу жүмысы нашар облыстың бірі еді. Осы күні сол облыстың бірінші класында — орта есеппен 36,4 бала, екіншісінде - 23,5 бала, үшіншісінде — 26,4 бала, төртіншісінде — 21 бала оқиды (тексерілген 180 мектеп), бүл цифрлар - мүнан бір жыл бүрынғы цифрларға қарағанда қуанарлық цифр. Өйткені ол жылдарда оңтүстікте орта есеппен алғанда класс толымы 5-10 баладан артпайтын еді. Әсіресе қазақ мектептерінің класс толымы төмен болушы еді.

Осы келтірілген аз мысалдың өзінен-ақ Қазақстандағы оқу майданында қызмет қылған мындаған мүғалімдердін, оқу бөлімі бастықтарының партия дерективін жақсы орындап, кемшілікті жою жүмысьгаа жүмыла кіріскендігін көрсетеді. Бірақ әлі де болса мойнымызда қалып отырған міндет — барлық мектепті жақсарту, әсіресе орта мектептің санын көбейту, қазақ орта мектептерін көп қылып ашу, сонымен қатар ете үмытпайтын іс — техникум мен вуздарға толық білімді оқушылар тауып беріп отыру.

Біз бар күшімізді орта мектеп, өсіресе орта қазақ мектептерін үйыстыру жүмысына салуымыз керек, бүл біздің кезекті міндетіміздің ен, зоры.

Ендігі бір қолға алатын іс, қазақ орта мектебін бітіргендер жоғарғы мектептерде де қазақ тілінде оқи алатын қылу. Бүл жүмысты үйыстыру үшін осы уақыттан бастап бірталай шара қолдану керек. Вуз, техникумдар үшін қазақ тілінде кітаптар шығару керек, бүларды орысшадан, не басқа тілден аудару жүмысына кірісу керек. Сабағы қазақ тілінде болатын вуз бен техникумдарға керекті кадр өзірлеу істеріне осы күннен бастап кірісу керек. Бүл мәселе туралы Баймақанов пен Жашілеуов жолдастар толығырақ тоқтауы тиіс.

Көпшіліктің саяси-ағарту жүмысын үйыстыру

Бүл жүмысты бүдан былай қалай жүргізу мөселесі крайкомның жақында болып еткен үшінші пленумда айрықша тексерілді.

Бүл жөнінде крайком ауыл-селодағы саяси-ағарту орындарының саны көбейтілсін, онымен бірге олардың сапасы артсын, жүмысы ондалсын деп қаулы шығарды. Мүндағы мақсат тек саяси-ағарту орындарының санын көбейте беру ғана емес, мәселе сол орындар арқылы көпшілікке, газет, кітап, журнал таратуда, көішіілікті оқуға әдеттендіруде, сонымен көпшілікті күнбе-күн өнер-білім, техника, мәдениет үлгілерін үйрену ісіне қалыптандыруда. Бүл мәселе крайкомның пленумында, міне, осы жөнінде ғана қойылған болатын.

Бүл жүмыс көңілдегідей боп шығуы жергілікті ағарту орындарының әз ісін білуімен, жүмысты жақсы басқаруымен байланысты. Сонымен қатар, бүл істің нетижелі болуы саяси-ағарту қызметкерлерінің (кітапхана, избаштардың, клуб жүмысын басқарушылардын) қолға алған ісіне өздерінің де белсеніп кірісуін керек қылады. Бүлар ез жүмыстарының маманы болсын, саяси бағыты түзу, (...) берік адамдардан қүрылсын.

Қазақстанның қазіргі күйінде сауатсыздыққа жою жүмысы саяси-ағарту жүмысының ішіндегі ең бастысы боп отыр. Мерзімді план бойынша біз биыл сауатсыздар мектебіне 350 мың адам алмақпыз. Сауатсыздықты жою жүмысын 1937 жылы біржола аяқтатпақпыз. Сауатсыздар мектебіне тартылған адамдардың санына қарағанда, биыл сауатсыздықты жою жүмысы жақсы жүріп жатқан сықылды болса да, тексеріп көрген жерімізде лекбез мектептерінің оқу жүмысының сапасы өлі күнге дейін көңілдегідей емес көрінеді. Бүл жөнінде әлі кемшілігіміз көп сықылды. Бүған себеп -жүмысқа жергілікті орындардың жеткілікті көңіл бөлмеуі. Біздің жақын күндегі міндетіміз - сауатсыздар мектебінің оқу ісінің сапасын қалай да болса көтеру, әйтпесе іс бүрынғыдай «қой, болды» болып қала беруі кәдік.

Соңғы ескертетін мәселе, биылғы план бойынша кімді оқыту керек? Көп жер әлі күнге дейін осьшы анық білмейтін сықылды. Алдымен өндіріс орындарыңцағы жүмысшылардың, колхоз-совхдадардағы, ауыл-қыстақтардағы кеңес активтерін де сауатты қылу керек. План бойынша мөлшерлегеніміз осы болатын. Бүған қарамастан кейбір облыстар бет алды істеп жатқан сықылды. Мысалы, Оңтүстік және Шығыс облыстарында сауатсыздар мектебіне жүмысшылар мен активтердің орнына басқа жай адамдар тартылған керінеді. Кей жерлерде сауатсыздықты жою жүмысын жер-жердің жағдайына қарап үйыстыра білмеушіліктер болған.

Сауатсыздықты жою жүмысындағы кемшіліктердің көбі бүл жүмысқа біздің мүғалімдеріміздің жүмыла қатыспағандығы да болып отыр. Мәдениет майданының әскері — мүғалімдердің сауатсыздықты жою сықылды саяси маңызы зор, кепшілікке зөрлі ірі істен аулақ түруы лайықсыз нөрсе. Біздің совет мүғалімі қалың бүқараның мүғалімі емес пе! Олар Лениннің: «Жүз мыңдаған мүғалімдер — көпшілік ортасындағы әлі күнге дейін жойылмай келе жатқан ескілік, надаңдық, қараңғылықпен күресіп, олардың көңілін қозғап, ойын оятып, сезімін көтеріп, жүмысты өрге қарай сүйрейтін күшті аппараты» - деген сөзін еш уақыт естерінен шығармауы тиіс.

Мөдениетті меңгеріп алу, көпшілікті коммунизм жолына салу, халыққа мөдениетті сүйсіндіру (совет жерін, совет жүмысын өзімдікі деп үғынып, білімнің асқар белінен асуға ат қойған халыққа мүрындық болу), жүртты осыған үйыстыру. Міне, ауыл мен поселкедегі мүғалімдердің басгы міндеттері — осылар. Осыны естен шығармауы керек.

Біздің мүғалімдер осы жөнінде көпке өнеге боларлық іс көрсетсін.

Ауыл-селодағы мектептерді ел арасының мәдениет ошағы қып, сол арқылы көпшілікті өзіне қарату шарасын да қарастыру керек. Осындай жүмыстардың жәрдемімен сауатсыздықты жою жүмысындағы кадр кемшілігін де жоюға болады.

Қазақстанды қанша жан сауатты, қанша жан сауатсыз, соның осы күнге дейін дүрыс есебі жоқ. Жақын күндерде сауатсыздардың есебі альшбақ (санақ жүргізілмек). Осы жүмысқа да мүғалімдердің білек сыбанып кірісулері керек.

Тіл, едебиет

Қазақ әдебиеті мен тілі съезде жеке мәселе боп өз алдына қаралады. Оның себебі сіздерге айтпай-ақ түсінікті болуы тиіс. Біз мүнан былай тіл мәдениетінің өсуін қолымызға алып, күнде көріп отырмасақ болмайды, өйткені тіл мәселесі өте қиын, бірақ барынша керекті мәселе. Біз бүрьганан бергі алынған терминдердің бәрін бибескіге дейін қайта қарап, сондағы сорақылықтың бәрін жойып шығуымыз керек. Сонымен қатар өте-мөте емле жөніндегі кемшіліктерді қарап, қателіктерді жойып, қазақ тілінің толық грамматикасын жазып шығаруымыз керек. Түрмысын күн санап көркейтіп келе жатқан қазақ еңбекшілерінің бүгінгі тандағы үлы істерін сипаттай алатын мағыналы, бай, көркем тіл жасауымыз керек.

Әдебиет туралы не істеу керек? Рас, бүл жөнінде, айта кету керек, қалам қайраткерлерінің арасында үлкен екпін бар. Олар қазір елімізді үлкен мәдениетті қылу үшін күресуші кісілердің қайсысынан болса да қалыспай келеді. Осының нәтижесінде біздің театрларымыз аз уакыттың ішінде бірнеше көрнекті пьесаларға ие болып отыр. Кейбір пьесаларымыздың 20-30 күн ішінде жазылғандары да бар. Бүл жазушыларымыздың өз ісіне қүлшынып кірісіп жатқандығын көрсетеді.

Біз енді орыс жөне басқа елдердің ірі классиктерінің жазғандарын қазақ тіліне аудару ісіне кірісуіміз керек. Осылармен қатар балала^ әдебиетіне зор назар салатын уақыт жетті. Бүл жөнінде не істеу керек екендігін кейінгі баяндамашылар толық айтатын болар.

Қазақтың әдебиет тілін, білім тілін тудыру жөнінде біздің негізгі мақсатымыз — сол тілді көпшілікке барынша үғымды қылу, сол тіл арқылы қазақ еңбекшілерінің қалың бүкдрасын дүние жүзінің өнер біліміне, техникасына ие қылу.

Бізде осы күнге дейін қазақтың өдебиет тарихы, қазақ әдебиетінің теориясы жоқ. Бүларды да жазып шығару біздің кезектегі міндетіміз.

Термин, тіл мәселесін дүрыс шешіп алғаннан кейін барлық тыңнан жазылған оқу кітаптарын, аударылған кітаптарды қадағалап қарап шығып, кем-кетігін түзетіп, бастырып шығаруымыз керек. Тіл, әдебиет жөнінде алдымызда түрған негізгі мәселелер - осылар.

Жасыратыны жоқ, осы күнге дейін бізде тарих кітабы жоқ. Бүл жөнінде біз күні бүгінге дейін салдарлы жүмыс істей алмай келеміз.

Бізге Қазақстанда болған революция тарихы, қазақ халқының бүрынғы тарихы, үлт бостандық қозғалыстарының тарихы керек. Бүл жөнінде осы күнге дейін шыққан кітаптардың толып жатқан кемшіліктері бар. Тарих жазуға кірісіп жүрген жолдастар көбіне ресми түрдегі материалдармен ғана пайдаланып келеді. Ал толық мағлүмат беруге шамасы келетін басқа материалдарға, оның ішінде ауыз әдебиетіне назар салмайды.

Сондықтан тарих жазу жөніндегі ескіден келе жатқан қате өдістерді қайтадан тексеріп қарап шығып, шындықпен жазылмаған тарих кітаптарын пайдаланудан қалдырып, кері кеткен көнені бояп, жаңартып бергісі кеп жүргендерге жол бермеуіміз керек.

Сонымен қатар аймақтану (краеведение) жөніндегі жетіспей жатқан кітаптарды, әсіресе «Қазақстан жағырапиясын» тезірек басып шығаруымыз керек.

Искусство

Мен сөзімнің бас жағында айттым, бүл жөнінде бірталай жүмыстар істелді. Осы күнде орталық Алматыда болып, Қазақстанның басқа қалалары мен өндіріс орындарында болсын, бірталай театрлар ашылды. Оған мысал - Қазақтың мемлекет драма театры, Мемлекеттік музыка театры. Музыка театры жақында ашылса да, аз уақыттың ішінде бірталай көрнекті жүмыс істей бастады, қазір ол өз өнерін көршілес республикаларға көрсетуге де жарап қалды, ол осы күні Қырғызстанда гастрольде жүр.

Жаңа басшылық келгеннен бері қарай ғана үлкен өріс алған жүмыстың бірі - осы искусство жүмысы (музыка, театр, би, оларға кадр даярлап жетістіру сияқтылар).

Соңғы бір-екі жылдың өзінде-ақ бірнеше облыста үлт театрлары, Оралда музыка-драма техникумы, Алматыда музыка-балет мектебі, домбьфа оркестрі, домбыра істейтін мастерской, филармония сықылды жаңа үлт искусство орындары ашылып отыр. Мәскеу, Ленинградтағы музыка-театр мектептерінің жанында қазақ студиялары ашылды. Енді біраз жылдың ішінде бізде мектеп бітірген езіміздің басты-басты бірнеше маман артистеріміз, музыканттарымыз, бишілеріміз қаулап шықпақ.

Осылармен бірге радио, кино жүмыстары да ілгері басып келеді. Биыл бірінші рет Қазақстан түрмысынан алынған кино жасалмақшы.

Осы күзден бастап Мәскеуде 30 кісілік опера студиясын ашпақшымыз, соған қолайлы балалар жиып жатырмыз. Осымен халықтың қолында бар енерінің басын қосып, кәдеге асатынын пайдаландық деуге болады. Ендігі мақсат - осы қолда барды жаңа мәдениет техникасына салып өркендетіп, тыңнан өнер ашу. Біздің музыка театрымыз халық аузындағы ән-күйдің негізіне қүрылған. Енді ол техникасын асырып, социализм қүрылысының сүгіретін, күйлі сазын толық көрсете алатын, бізде жоқ жаңа музыкаларды меңгеріп алуға адымдасын.

Атақты «Бақшасарай фонтаны» деген балеттің музыкасын жазған А"апьев деген кісімен уәделесіп отырмыз. Ол бізге қазақ операсын жазып бермек. Ол операның пьесасын жазу жүмысы Мүқанов пен Әуезов жолдастарға тапсырылды. Бүлар пьесаны жазып бітіріп те қалды. Осылардың барлығы қазақ музыкасының ілгері өршіп өсіп бара жатқандығын көрсетеді.

Жолдастар, бүл айтылған зор, ірі жүмыстардың бәрі кадр керек қылады, сол керек кадрлар - осы отырған сіздер боласыздар.

Партиямыздың көсемі, жер жүзі пролетариатының үлы басшысы Сталин жолдас соңғы тарихи сөзін кадрларға ғана арнап айтқанын өздеріңіз де білетін шығарсыздар. Сталин жолдастың бүл сезін оқып, тоқып алған да шығарсыздар.

Міне, сол сезінде Сталин жолдас: «Біз алдымен адамды, кадрды бағалай білуіміз керек, бөрімізге ортақ жүмысқа пайдасы тиерлік әрбір қызметкерлерді бағалай білуіміз керек, дүние жүзіндегі барлық асыл капиталдың ішіндегі ең асылы, ең қадірлі капиталы адам екенін түсінетін уақыт жетті. Біздің бүгінгі жағдайымызда барлық мәселені кадр шешеді. Осыны ашық түсіну керек», - деген (Қатты қол шапалақтау).

Сталин жолдас барлық мәселені сіздер шешеді деп отыр. Егер олай болса, сіздердің - қазіргі кадр атағын алған кісілердің мойнында көп міндеттер бар. Бүл кадрлардың есебіне кім көрінген кіре бермейді, жүмысына берік, іскер, совет үкіметінің ісіне жан төнімен берілген адал қызметкерлерді айтамыз.

Білек сыбані^п іске кірісу деген не? Ол коммунизм орнату ісіне шын кеңіл, адал ниетпен берілу, өз жүмысын жақсы білу, көзі ашық, саналы, саңылаулы болу, өз отанын - совет жерін жанындай жақсы көру, социализмді гүлдендіру үшін, қажет болса, өз әмірін де қүрбан қылу. Міне, бізге осындай мүғалім кадрлары керек.

Жолдастар! Мүғалімдер, ағарту қызметкерлері! Жарты миллионға тарта жас буындарымыздың келешегінің кілтін сіздер қолдарыңызға үстап отырсыздар. Мүны естен шығармаңыздар. Сіздер Ленин айтқан Совет үкіметінің ауылдағы таянышысыздар.

Егер мүғалім балаларды коммунизм жолымен тәрбиелеуге жарамаса, Лениннің бүл айтқан сөзін орыһдай алмайды.

Жау қайда деуге болмайды — аяқ астында. Олар, ебі табылса, мүмкіншілік тапса, қай кезде де аямайды.

Соңғы кездерде әр жерде бірнеше мектептерде болған жайсыз оқиғалар қай уақьпта болса да жауға сақ болудың керек екенін көрсетеді.

Бүрьш, революіщяның алғаипфі жылдарында тап дүшпандары күшін кебіне мәдениет майданьша салған. Соның бәрінде де олар өздерінің арам идеяларын өткізіп отырған. Әлі де болса олар еркіне қоя берсең, қай істе болса да арам ойын орындаудан тайынбайды. Сондықтан біз, мүғалімдер, осылардан сақ болуымыз керек. Сақ бшту үшін қолға алған жана өспірім жастарды дүшпанның ықпалына ермейтін етіп тәрбиелеуіміз керек. Оқушы жастарды жаудан жасқанбай-қайтпайтын, жауды көрсе, оған қарсылық қыла алатьш етіп төрбиелеуіміз керек. Мүғалімнің өздері де, оқытып шығарган жастары да тап қазанында қайнап, тап қырағылығьша әбден шынығъш шығулары керек. Осы міндеттің бәрін көңілдегідей қып орындау үшін мүғалімдер өз жүмысьша берік, білімді маман болуы керек, ылғи кітап оқып, білімін арттырып отыру елдегі мүғалімнін, ең басгы міндетінің бірі болуы тиіс.

Білімі бар, аянбай шын тілегімен іс ісгейгін мүғалімдер бізде толып отыр. Бүлардың қарасы күннен-күнге көлемденіп келеді. Бүл сықылды кісілер болмаса, әрине, мәдениет майданындағы бүгінгі қолымыздағы табыстарымызға жете алмаған болар едік.

Совет мәдениеті қалың еңбекшінің қамы үшін қүрылды, оны көптің тілегін, солардың социалюм қүру жолындағы еңбегіне ыңғайлап істеген, сол көптің өз арасынан шыққан білім қайраткерлері - қазіргі кадрлар.

Совет үкіметіиің жауға алдырмай, айбынды, күшті боп отырған себебі де осы.

Енді біздің ез жүмысымызға өзіміз жауапты болатын уақыт жетті. Қазіргі мәдениет майданындағы басқа, болмаса мектеп мәселелеріндегі емшіліктерді жалаң, ескінің қалдырган ізі деп отырмай, сол кемшілікті өз күшімізбен кетіру міндет деп түсіну керек.

Оқу ісінде осы күні істеп жүрген сіз бен біздің міндетіміз - бүрыннан қалған кемшілікті де кетіру, сонымен қатар мәдениет ісін ілгері қарай ершіте түсу. Осы тілекке жауап берерлік бізде мүмкіндік бар ма? - Бар. Оны коммунист партиясы, совет үкіметі беріп отыр. Совет үкіметі халық мәдениетінің өсуіне, ілгері қарай жол аша береді. Оған керекті қаржы, күш жағын да аямай береді, беріп те отыр. Ендеше барлық еңгіме біздің өзімізде. Өзіміздің ынта, жігермен беріліп істеп, сонау міндетті өтеуге қол үстасып, жүмыла қүлшынып кірісуімізде. Сондықтан Қазақстанда қазіргі іргесі қаланып отырған мәдени игілігімізді барынша көркейтіп, қорландырып, оның жемісін қалың еңбекші бүқараның керегіне үстата білуіміз керек.

Міндет - мектеп орындары арқылы болсын, басқа мәдениет ағарту орындары арқылы болсын, өйтеуір Қазақстандағы барлық үлттардың да еңбекші бүқарасын өз ана тілінде совет өнер-біліміне, ең қолайлы, ең дүрыс жолмен қолын жеткізу, сосын соны игілігіне жүмсату.

Ол үшін біз, мүғалімдер, оқу-ағарту, мөдениет майданының адамдары, жүрген жерімізде, істеген жүмысымьода мәдениетгі адамның үлгісі болуымыз керек. Бүл үлкен абырой, зор мақтаныш, шын ерлерге ғана, шын ықыласымен коммунизм идеясына, совет жүмысына беріліп, заманның тілегіне қарай өнер-білімін, тәжірибесін, саяси білімін қолынан келгенше молайтуға тырыса білген кісілерге ғана беріледі. Осы абыройға ие боламын деп өзін күрес, еңбек майданьшда жарқылдатып көрсете білген кадрлардан партия мен совет үкіметі ешнәрсе аямайды. Мүндай кадрлардың ілгерілеуіне керекті қандай жөрдем болса да, аямайды.

Ал жүмысқа қолын батьтрып кіріспей, сыртын ғана жылтыратып жүрген аяңкес, қүр кеудесін керіп, білімге, өнерге үмтылмай, тек күні үшін көптің қарасында қүр қарақшы болып жүрген кісілерді біз заманның тастандысы деп есептейміз. Ондай кісілерді қадірлей алмаймыз. Жүрт мүны да ескерсін.

Қазақстан партия комитетінің ескі басшылығьт өзгеріп, Мирзоян жолдас келгеннен бері қазақтың социализм үлт мәдениеті кең өріс алды. Енді бүрынғы ескі басшылық түсындағы тонды келте пішу, жасқаншақтық деген нәрселер атымен жойылуы керек. Енді бір жылдық, екі жылдық мектепке қанағат қылуға болмайды. Қазақ тілін дүние мәдениетінің және өнер-білім, техниканың үғымынан аулақ алып қашып, ежелгі үлттық тар көрпеге кіріп қымтануды басыбайлы қалдыру керек, өйткені олардың барлығы да қазір ең залалды, кері тартқан ағым екендігі бүрынғыдан да айқын көрінеді. Бүл съезден кейін мәдениетімізді биік түғырға шығаруда кесел болатын, аяққа түсау, түрлі үлт мәдениетін кемеліне келтіруге бөгет болатын ағымдарға жол берілмесін.

... Қазақ тілінің өзін білу — үлкен мәдениет. Қүр аты қазақ, туысы қазақ дегеннің барлығы мүны біле бермейді. Білем деушілер тіл ілімін өркендетудің орнына кесірін тигізсе, ол біз үшін білгендік емес... Қазір

Жақсы кадрлар туралы көп сөз айтып жатудың қажеті де жоқ. Өйткені оларға ешкімнің дауы жоқ, олар ез олжамыз. Оларды біздің қолымыздан ешкім де тартып ала алмайды. Сондықтан бүл ретте аз да болса кадрдың кемшілік жеріне тоқтап өту керек.

Мүғалімдер - кадр даярлаушы кадрлар. Мүғалімдер жаңа еспірім, шикі, жас балаларға коммунизм тербиесін беретін, өнер-білім үйрететін кісілер. Олар оқытқан балаларын социализм қүрылысының қадірлі кісісі, қорғаны, таянышы етіп шығаратын тәрбиеші. Бүл сықылды мүғалімнің мойнындағы міндет отан алдында аса жауапты, ауыр міндет. Сондықтан бүл міндетті атқарамын, Ленин өсиетін, партияның жүктеген жүмысын орындаймын, отанның сенімін өтеймін деген, адал ниетті совет мүғалімімін деген адам ешбір кемшіліксіз кісі болуы керек. Олар өз кемшілігін өзі көріп, жоя білуі керек. Жасыратыны жоқ, әз мінін өзі көріп, оны қолынан келгенше жоя білу дегенге мүғалімдеріміздің кейбіреулері салақ қарайды, кемшілікке көніп жүре беретіндер де аз емес.

Мен соңғы бірер айдың ішінде жер-жердегі мүғалімдерден 200-дей хат алдым. Осы баяндамаға даярланып жатып мүғалімдердің саяси, ғылыми көлемін байқайыншы деп, сол хаттарды қайтадан ақтарып, қарап өттім. Ахуал көңіл сүйінерлік емес.

Мына бір хатқа қараңыздар, оқып отырып емле қатесін қызыл сиямен түзетіп шықтым. Сау жері жоқ. Оқыған адам емле қатесінен көз ашпайды. Бүл, тіпті, мүғалімнің атына сыймайтын тым үят нәрсе! Мен кеше Жабасов жолдасқа өз облысьшың мүғалімдерінен келген осьшдай бірсыпыра хаттарды бердім. Алматы облысының бір мүғалімі маған «Облыстық Наркомпырос Жүрген үлына» деп жазады. Бүл кейбір мүғалім деп жүрген кісілердің совет конституциясын жете білмейтіндігін көрсетеді! Бүдан да артық сорақылық болар ма?

Әрине, мен мүғалімдеріміздің бәрі осылай деп бағалаудан аулақпын. Саяси сауаты ашық, өз ісіне маман, өз бойындағы көрген-білген кемшілігін жоюға ыждағат ететін мүғалімдеріміз де аз емес. Сіздердің есіңізге салайын дегенім, саяси білімі болмаған, өз ісіне шорқақ мүғалімдер, қаншама совет үкіметінің жолындағы адал ниетті адам дегенімен, сол ниетін іс жүзіне асыра алмайтын болған соң толық пайдалы кадрдың қатарына кіре алмайды. Олар кейде пайда орнына зиян келтіреді.

Сондықтан тап тілегі үшін күресем, совет жастарына коммунизм рухында төрбие, білім берем, советтің оқу майданын басқарам, шын сенімді қызыл мүғалім болам деген кісі алдымен саяси білімін көтеруі керек. Маркс, Ленин, Сталин оқуының негізіне қанық болуы керек. Революция ісін, революция теориясын білмесең, жас балаларды совет төрбиесімен дүрыс тәрбиелей алмайсың. Мүғалімдер, осыны ескеріқдер!

Сталин жолдас кадр туралы «қазір істің бәрін техниканы білген кадр шешеді» деген. Сондықтан әз білімін, өз оқуын молайтпаған мүғалім, халық көзінде білімімен, іске шеберлігімен абырой ала алмаған мүғалім совет мүғалімі бола алмайды, заманның қазіргі мәдениет майданында қойып отырған мәселелерінін, біреуін де шеше алмайды.

осы съездің алдына қазақ тілі мәселесінің жаңа жобалары салынғалы отыр. Ескішіл кісілер бүған қарсы шығар. Осындайлардың ашық болсын, жасырын болсын айтқан пікіріне қарсылық көрсетуге өзір болу керек.

Сөз тірегі - іс. Бізге іс керек. Бүл үлгіні бізге Қазақстанның жаңа басшылығы көрсетіп отыр. Жатпай, түрмай іс істеуіміз керек. Қүр іс емес, қалың бүқараның қамын ойлап, өсу, өркендеу жолына, қазақтың үлт мөдениетін социализм заманының деңгейіне кетеру жолына кірпіш бола білетін іс керек.

Көзі қарақты, білімді, адал ниетті, жігерлі кісінің аянбай іс істеуіне жағдай туды. «Әрбір жігерлі азамат, оқу-ағарту, мөдениет майданындағы совет ерлері Қазақстанды мәдениетгі ел қылады!» деген Мирзоян жолдастың үранын орындауға іркілмей ат салысу керек.

Біздің оқытушылар бүл ниетін Қазақсганның алдағы 15 жылдық мерекеане даярлық жүмысы үстінде іспен көрсетсін. 15 жылдық тойға даярлану үстінде Қазақстанның мәдениет мекемелері осы съездің жүктеп кеткен жүмысын бүлжытпай орындайтын болсын. 1с санды, сапалы болсын. Социализмді қүрушы әрбір саналы, қайратты совет мәдениетінің ерлері өз шеберлігін кврсетсін.

Жасасын Қазақстанда қүрылған совет мөдениеті!

ҚОСЫМШАЛАР

ПРИЛОЖЕНИЯ
ТЕМШБЕК ЖҮРГЕНОВТЩ ӨМРІ МЕН ҚЫЗМЕТПЛҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕНДЕРІ

Темірбек Жүргенов 1989 жылы Қазалы уезінде, малшының отбасында

дүниеге келді.

1904-1908 жж. Талантты ақын Түрмағамбет Ізтілеуовтен Шығыс мәдениеті

мен әдебиеті саласында білім алды.

1909-1913 жж. Аламсектегі екі сыныптық орыс-қазақ мектебінде оқыды.

1913 жылдан бастап аудармамен шүғылданды. Некрасов, Крылов, Пушкин

шығармаларына көңіл аударды.

1913-1917 жж. Перовскіде (Қызылорда) Суханский атындагы орыс-қазақ

учплищесінде оқыды.

1917 ж. Уфадағы жер өлшеу училищесінде білім алды.

1918 ж. Торғайда шыққан «Қазақ мүңы» газетінің жауапты хатшысы

1919-1921 жж. Ырғыз уезі Кенжеғара болысы ревкомының төрағасы

1921 ж. Орынборда жүмысшы факулътетінде оқыды.

^«Щ^ЗХжж/Гашкенттегі Орта Азия Университетіне (САГУ) оқуға түсті.

1923-1926 жж. Қазақ АССР-нің Түркістан Республикасындағы уәкілетті

өкілі.

директоры (ректоры).

1929 ж. Тәжік Республикасының Қаржы комиссары.

1930-1933 жж. Өзбекстан.Халық ағарту комиссары.

1933 ж. БК(б)П Өлкелік комитетінің бюро мүшесі.

1936 ж. маусым. Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды.

1938 ж. 25 ақпан. Репрессия қүрбаны болды.

ОСНОВНЫЕ ВЕХИ ЖИЗНИ И ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ТЕМИРБЕКА ЖУРГЕНОВА

Темирбек Жургенов родился в 1898 году в Казалинском уезде в семье скотоводов.

1904-1908 гг. Получал уроки по восточной литературе и культуре у талантливого акына Турмагамбета Изтилеуова.

1909-1913 гг. Учился в Аламсекской двухклассной русско-казахской школе. 1913 г. Увлекся переводом литературных произведений. Особое внимание уделил сочинениям Пушкина, Некрасова, Крылова. 1913Д917_гг.. Учился в русско-казахском училмце_ітм. Сууанпва в І

19ІТгГ ГІолучил образование в Уфимском землемерном учшулце. 1918 г. Ответственный секретарь газеты «Печаль казаха», издававшейся в Тургае (редактор Назир Торекулов).

1919-1921 гг. Председатель ревкома Иргизского уезда Кенжегаринской волости. 1921 г. Учился на рабфаке в Оренбу{)га_

1921-1927 гг. Поступил в Среднеазиатский государственный университет (САпб[в_Ташкенте.

1923-1926 гг. Полномочный представитель КАССР в Туркестане. 29 октября 1926 г. Директор (ректор) первого казахского педагогического института в Ташкенте.

1933 г. Член бюро краевого комитета БкіДЬ).

1936 г. июнь. Награжден орденом Трудового Красного Знамени.

1938 г. 25 мая. Стал жертвой репрессии.

Бастық алдындағы тілмаш // Үшқын. 1920, 18 қыркүйек.

Генуя конференциясы (Европа басты мемлекет қайраткерлерінің бас қосуы) // Қызыл Қазақстан. 1921. № 7.

Меруерт // Қызыл Қазақстан. 1924. № 4.

Орта Азия республикаларындағы қазақ халқының күйлері // Еңбекші қазак,

1924, 8 қазан.

«Терме» әдеби жинағы. Ташкент. 1924, № 1.

1926

Город и аул в воспитании казахов 1916 года // Советская степь. 1926, 22

апреля, 30 августа, 1, 2 сентября.

Ташкентте ашылатьш Қазақ институтының мақсаты // Еңбекші қазак, 1926,

6 қыркүйек.

1916 жылғы қазақ көтерілісінде қала мен ауыл арасындағы наразылық //

Еңбекші қазақ. 1926, 30 қыркүйек.

1927

06 организации Казахского университета // Советская степь. 1927, 22 апреля. Проблема админисгративно-хозяйственного районирования СССР и Казахсгана. Кзыл-Орда, 1927 (дипломная работа, изданная впоследствии).

Год работы Казахского педагогического института. Ташкент, 1928. Сборник.

К задачам нового педвуза КССР. Коренизировать мировую культуру. Ташкент,

1928.

Безразличие и безответственность // Правда Востока. 1930. № 282.

Всеобуч в Узбекистане // Узбекская правда. 1931. № 14. Главное - всеобуч и ликбез // Узбекская правда. 1931. № 8. Наркомпрос полностью переведен на узбекский язьж // Правда Востока. 1931. № 213.

О всеобщей политехнизации // Клич пионера. 1931. № 13.

Перевод всей работы Наркомпроса на узбекский язык // Узбекская правда.

1931. № 213.

Поддержка первому в Средней Азии // Узбекская правда. 1931. № 239.

Узбекистан быстро идет по пути культурного неравенства // Узбекская

правда. 1931. № 262.

Строительство социализма и культурная революция в Узбекистане. Ташкент, 1932.

Мектептің түп кемшілігін кетіру үшін күрес. Ташкент, 1933.

Будем петь о победах социализма // Казахстанская правда. 1934, 27 июня.

За пролетарский интернационализм в казахской драме // Казахстанская

правда. 1934, 10 июля.

Итоги и перспективы организации вуза в КазССР // Просвещение и

национальность. 1934. № 3.

К высотам большого социалистического искусства // Казахстанская правда.

1934, 12 июня.

К десятилетию национально-территориального размежевания в Средней

Азии // Казахстанская правда. 1934, 18 декабря.

Об извращениях в культурном сгроительстве // Казахстанская правда. 1934,

5 июня.

Радостный день // Казахстанская правда. 1934, 10 августа.

Смотр народного национального искусства // Казахстанская правда. 1934,

24 мая.

Творчество казахского искусства // Казахстанская правда. 1934, 27 июня.

Ушуга // Казахстанская правда. 1934, 21 июня.

Хан Кене // Социалды Қазақстан, 1934, 24-26 мамыр, 11 маусым.

Вопросы терминологаи казахского языка // Большевик Казахстана, 1935, № 6. ч За ликвидацию недочетов в работе школ // Большевик Казахсгана 1935. № 4. Культурное строительство в Казахстане за 15 лет // Советское краеведение.

1935. № 10.

Қазақстандағы мәдениет революциясы. Алматы, 1935.

Мектеп жүмысындағы кездескен кемшіліктерді жою туралы // Большевик

Казахстана. 1935. № 4.

Мектеп мәселелері // Ауыл мүғалімі. 1935, № 11-12.

О чуждых явлениях в казахском литературном языке // Казахстанская

правда. 1935, 17-18 мая.

О языке, школе и борьбе за кадры работников культуры // Казахстанская

правда. 1935, 5 июня.

15 лет КазССР. 1920-1935. 1935.

Шахнаме // Казахстанская правда. 1935, 1 апреля.

1936

Акыны и жыршы Казахстана. Красная газета. 1936, 16 мая.

Биылғы оқу жылы көңілдегідей жүргізілш, сабақ ойдағыдай өткізілсін // Ауыл

мүғалімі. 1936. N 9.

Возрожденная юность // Вечерняя Москва. 1936, 16 мая.

Декада казахского искусства // Труд. 1936, 17 мая.

Жер-уюк // Правда. 1936, 27 мая; Известия. 1936, 17 мая.

Жерүйық // Қазақ әдебиеті. 1936, 10 шілде.

Искуссгво Казахсгана на Всесоюзной сцене // За коммунисгическое просвещение.

1936, 16 мая.

Искусство Советского Казахстана // Советское искусстю. 1936, 23 мая.

Казахстан, задачи школ Казахстана в новом учебном году // Болъшевик

Казахстана. 1936. N 9.

Қазақстанда сауатсыздықты жою туралы. Алматы, 1936.

Қазақстанның ақындары мен жазушылары // Әдебиет майданы. 1936. N 6.

Қазақтың халық ақындары. Москва, 1936.

Лениннің тарихи декретіне 16 жыл толуы мен Қазақстанда сауатсыздықты

жою жүмысы туралы // Ауыл мүғалімі. 1936. N 12. Қазақстан. Москва, 1936.

Перед отъездом в Москву // Казахстанская правда. 1936, 1 мая.

Праздник расцвета национальной культуры // Казахстанская правда. 1936,

22 мая.

Цветущая культура Казахстана // Революция и национальность. 1936. N 5.

Всенародный акын // Казахстанская правда, 1937, 10 февраля.

К вершинам культуры // Социалистическая Алма-Ата. 1937, 8 февраля.

К итогам весенних испытаний в школе // Казахстанская правда. 1937,

6 июля.

Культурное строительство в Казахстане // Народное хозяйство Казахстана.

Мектептегі оқу-төрбие жүмысы жөне дүмше молдалар туралы // Ауыл

мүғалімі. 1937. N 3.

О прошлом и настоящем искусстве казахского народа // Казахстанская

правда. 1937, 16 мая.

Пленумның айтқаньш орындауға жүмыла аттанайық // Ауыл мүғалМ. 1937.

N1-2.

Расчистить фронт культуры от осколков и пережитков разгромленного

Казахстана. А., 1966.

1967, 16 қараша.

1 қазан.

29 қаңтар.

1978. N 1.

1978, 28 ноября.

1981, 6 августа.

Ақтөбе. 1983, 17 наурыз.

Энциклопедия КазССР. Алма-Ата, 1985. С. 170. »

1988, 26 қараша.

1988, 28 ноября.

желтоқсаа

емеспін // Жалын. 1989. N 2.

1997, 27 қараша

1998, 23 ақпан.

1998. N 5-6.

хабаршысы. Филология сериясы. 1998. N 16.

сериясьь 1998. N 17.

қараша.

ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 3. Д. 313. Л. 746-747.

ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 3. Д. 313. Л. 186.

ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 3. Д. 313. Л. 270.

ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 3. Д. 291. Л. 18, 23, 24.

ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 2. Д. 325. Л. 48.

ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 3. Д. 325. Л. 248.

ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 1. Д. 313. Л. 753-754, 812-813.

ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 4. Д. 31. Л. 80-82.

ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 3. Д. 289. Л. 7, 5, 38.

ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 3. Д. 325. Л. 283.

ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 4. Д. 36. Л. 1-3, 25, 29, 31, 32.

ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 4. Д. 34. Л. 33.

ЦГА РК. Ф. 95. Оп. 2. Д. 225. Л. 17.

ПАРТАРХИВ КАЗФИЛИАЛ ИМП Ф. 160 Оп. 1. Л. 4.

ЦГА РУЗБ. Ф. 86. Оп. 1. Д. 671. Л. 1-3. ЦГА РУЗБ. Ф. 94. Оп. 5. Д. 803. Л. 20-22. ЦГА РУЗБ. Ф. 94. Оп. 5. Д. 801. Л. 13. ЦГА РУЗБ. Ф. 94. Оп. 5. Д. 788. Л. 28. ЦГА РУЗБ. Ф. 94. Оп. 5. Д. 802. Л. 26. ЦГА РУЗБ. Ф. 368. Оп. 12. Д. 58. Л. 169. ЦГА РУЗБ. Ф. 368. Оп. 12. Д. 79. Л. 20-21.

ДОКУМЕНТЫ РАЗНЫХ ЛЕТ О ЖИЗНИ И ДЕЯТЕЛЬНОСТИ Т.ЖУРГЕНОВА

Я родился в 1898 году в Казалинском уезде в семье киргиза-скотовода. Первую работу начал в Оренбурге с 1918 года, работал 3 месяца в качестве члена Редколлегии печатного органа Тургайского Областного Совета, материалшо был обеспечен. Гражданская юйна прервала вышеозначенную работу.

В старой армии не служил. В настоящее время учусь в САГУ, второй год, кроме этого, занимаюсь над самообразованием.

Поступил в партию в 1920 г. в Иргизе, прифронтовой полосе. Мотивом к моему вступлению в партию послужило убеждение в осуществлении коммунизма под руководством Компартии.

Иргизскую организацию РКП (б) организовали мы сами совместно с другими товарищами по фронту.

До февральской революции учился. Октябрьская революция застала меня учеником Уфимского землемерного училища, где оставив учение переехал в г. Оренбург, и участвовал в организации и созыве Первого Областного Съезда Советов в качесгве Секретаря Оргбюро.

Состоял на партийных работах в качестве члена Укома и Председателя Укома РКСМ.

По советской линии сосгоял Председателем Волревкома, затем заместителем Председателя Уревкома и после Председателем Уисподкома

Работал по линии печати в Оренбурге и в Ташкенте в качестве члена и Председателя редколлегии краевых газет.

Участвовал во всех съездах Советов КССР и на партконференциях.

С 1923 года состою Полномочным Предсгавигелем КОСР при ТКРЦИКе, наиразмежевания замесгигелем Псшпреда КСХІР в Средней Азии.

В качестве специальных поручений вьшолняю работу по нацразмежеванию со стороны КССР.

На первом Всеузбекском Курултае, происходившем в Ог. Бухаре избран в члены ЦИКа Советов УзССР.

* * *

ЦГА РУЗБ. Ф. 368. Оп. 12. Д. 79. Л. 20-21.