МЕКТЕПТЩ ТҮП КЕМШШКТЕРІ ҮІШН КҮРЕС*

Жолдасгар! Апрель айында Мөскеуде больш өткен жалпы кеңес одағыңцағы халық ағарту қызметкерлерінің съезі біздің оқытушылар өміріндегі тарихты съездердің бірі болды деуге болады. Өйткені, бүл съез біздің оқу жүмыстарымыздың өткен істерінің барлық қорытындысын жасап, алдағы түрған 11-бес жылдықтың мәдени планын, жоспарын белгіледі. Октябрь төңкерісінен кейін қүрылған мектептер, олардың осы уақытқа шейінгі іс нәтижелері жөне мүнан былайғы мектеп ісгеріне кіргізетін керекті өзгерістер -съезде қаралған мәселелер осылар. Мүнан былайғы мектеп істеріне кіргізетін өзгерістер дегеніміз - алдымыздагы екінші бесжылдықтын, мақсатымен байланысқан мөселелер, өздеріңізге белгілі, 17-ші партия конференциясы екінші бесжылдықтың мақсаты жөнінде былай деген: «Екінші бесжыддықтың негізгі саяси мақсаты — жалпы таптарды және капиталшы элементтерді (тамырларды) бүтіндей бітіру, біреуді біреу жеу, қанау (эксплуатация) жэне тап айырмашылығын туғызуға себеп болатындардың тамырын жою; адамның ісінен де, экономикасынан да (әрекетінен, шаруашылық түрмысынан) капиталшылықтың қалдығын жою және мемлекетгің барлық еңбекшілерін тапсыз социалды қоғамды қүру ісіне ынтасымен араласатын ескі ие қылу» (Молотов пен Куйбышев жолдастардың баяңдамасы бойынша қабыл қылынған қарардан).

Социалды түрмысқа ие болған ел қай жағынан да әлі күнге бүл күйге келе алмаған халықтардан алда болды. Социалды түрмыс мәдениет жағынан болсын, экономика жағынан болсын, капиталшылық түрмысынан озық болады. Капиталшылық уақытындағыдай емес, социалды дөуірдегілердің мәдениет керегі де күшейді. Сондықтан екінші бесжылдықтың талабьша тиісті қылып іс қүрғанда социалды түрмысты қүруға ынтасымен араласатын ескі ие болушылардың керегіне, тілегіне қарап алдымен оқу-мәдениет істерін ыңғайлау керек.

Мәдениеттің көтерілуіне, аң*, білімінің өсуіне жәрдем қылатын шаруашылықтың алға басуы, соңғы жылдардағы кеңес одағының халық шаруашылығының социализм негізіне қарап қайта қүру істері халықтың түрмысын түзетті, шаруашылығын көркейтті, өсірді. Бүл Өзбекстанда да болды. Халық шаруашылыгының осы сықылды болып көтерілуі шаруашылықтың түрлі жағының тілегіне қарап оқу істерінің де үлғаюьша жол қойды. Былайша айтқанда, мемлекетіміздің шаруашылығы күшеюі жалпы мәдениетті, оның ішінде оқу істерін де итермелеп ілгері сүйреді, бүлардың өзімен қабаттас өсуіне жол берді.

Екінші жағьшан қарағанда, халық шаруашылығының ілгеріліп көтерілуі үшін елде белгілі мәдениеттің болуы керек. Әсіресе социалды түрмыс, мәдениетті түрмыс социалды дөуірге келген қоғамның мәдениетіне пар келетін аң-білім адам баласының өткен тарихында болған жол. Сондықтан біз алдымызға шаруашылықты алға бастыру мәселесін қойғанда осының өзіне лайықты мәдениетке ие болу ісін де ескереміз. Болмаса, мәдениет болмаған жерде социалды қадам басуға болмайды.

Былайша айтқанда, шаруашылық пен мәдениет мәселесі бір-бірімен байланысқан. Біріне қарап екіншісі өседі, бірі болмаған жерде біреуінің болуы мүмкін емес.

Октябрь төңкерісі болғалы 15 жылдан бері кеңес үкіметщің күш-кайратының көбісі ең алдымен халық мәдениетін көтерудің әрекегінде екені өммеге мәлім. Осының арқасында екінші бесжылдықтың мақсат қылып қойған саяси тілегіне тиісті болған оқу-білімінің базасын, шығатын кенін әзірлеп алдық десек болады. * Аң - ақыл, ес Ташкенггің мемлекеттік баспасында 1933 жылы жарияланды.

Екінші бесжылдықтьщ керек қылатьш аң-біліміне кен боларлық мәдениеггін, кілті қолда, оны өткен бесжылдың ішінде орьгадап алдық, енді тек осы қолдағы бар күиггі екінші бесжылдықта алға қойылған мақсаттың бағдарьгмен байланыстырып пайдалана біле білу керек. Бүл іс оқу орындарының, халық ағарту қайраткерлерінің қолынан келеді. Осылардың өз істерін осы айтылғандардың ретіне ыңғайлап апара білуіне байланысты.

Халық ағарту істерін мүнан былай айтылғандардай қылып орындап отыру үшін ең алдымен қолданатын орталық партия комитетінің бастауыш һәм орта дәрежелі мектептер туралы шығарған қарары. Бұл қарар шаруашылықты социализмге айналдыру үшін кайта қүру дәуірінде мектептің қандай болуы керектігін көрсетеді. Мәскеуде болган VIII халық ағарту ісшілерінің жалпы одақтық сьезінің қараған мәселесі де былтыр сентябрьдің 5-нде шыққан орталық партия комитетінің осы қарарының орындарда қандай орындалуы туралы еді.

Орталық партия комитетінің қарарының қандай орындалғаны туралы үш республиканың баяндамасы тындалды: РСФСР оқу комиссары Бобнов жолдасты, Украина оқу комиссары жолдас Искерней жөне Өзбекстаннан

мені.

Халық ағарту жүмыскерлерінің VIII съезі осы баявдама туралы шығарған қарарында былай деді. РСФСР, Украина, Өзбекстан оқу комиссарларының орталық партия комитетінің мектеп туралы шығарган қарарын орындау ісінде кылғандарын қабылдаумен қатар съез төмендегілерді көрсетіп өтеді. Совет союзының мектептері өзінің істерінде біраз табыстарға ие болды.

екендігі ашылды.

Бірақ осымен бірге съез мектеп ісін жөндеу жольшдағы бүл табыстардың әлі де болса жеткілікті емес екендігін, мектепгі орталық партия комитетінің қарарының көрсетуінше қайта қүру істерінің айтқандай қанағаттандырарлык, емес екендігін ескертіп өтеді. Мектепте окушылардьщ білімінің мөлшерлері мен мектептің өзінің іс сапасы балаларды барлық жағынан да езірлігі бар, теориялар мен тәжірибені шағыстыра білетін, техниканың тізгінін түта алатьш социализм қүрылысшыларының қатарьша қою деген талапқа толық жауап берерлік емес. Мектеп істерінде орталық партия комитетінің қарары шыққаннан кейін де болған қателіктер бар. Ілімге ие болу, мектептің негізгі кемшілігін кетіру дегенді іс жүзінде көп жерлерде оқу планы мен оқу програмдарын қүр кітапқа қарап қана орындаса болды деп жүргендер де бар, көп орындарда оқуды өнімді еңбек істерімен байланыстыру түрлері нашарлаған, мектептердің ісінде политехникаласу жүмысы бүтіндей болмаған жерлер де бар. Оқушылардың оқудан басқа қоғам істері жаңа талапқа қолайланып қайтадан қүрылмаған, коммунистік тәрбиесін беруде үлкен орын алатын балалардың мектептен тысқарғы істері дүрыс жол ала алмаған.

Орталық партия комитетінің қарары бойынша мектептің ісін қайтаданқүру жүмыстары мемлекетімізде болып жатқан тап күрестерімен байланысқаа Тап дүшпандарының мектепті қайта қүру істеріне кедергілік қылғысы келген әрекеттері де аз емес Бүл сықылды әрекетгерге кдрсы күрес кейбір жерлерде қанағаттандырырарлық дәрежеде емес. Сондықтан тап сезімін күшейтіп, коммунистілік тәрбиесін толық беру ісіне қамқорлық қылу, әсіресе, қазіргі кезде керек.

Орталық партия комитетінің қарарьш тез орындау үшін он, сол - осы екі жақтан да мектеп ісін жолға қоюға кез болатын кеселдермен және бүларға жандайшап болатын шірік либералшылық, қүргақ бітімшілікпен қатты күресгің керектігін съез көрсетіп өтеді. Осы күнгі мүғалімдердің бір бөлімінің жалпы білімінің жетімсіздігі мен саяси сауатының таяздығы, көсіпшілер одағы мен ағаргу орывдарының оқытушылардың араларьшда саяси төрбие жүмыстарьш қолайлы реуіште қылып қоя алмағандығы — осылар да орталық партия комитетінің мектеп туралы шығарған қарарын толық орындауға тоғат болады.

Орталық партия комитетінің мектеп туралы шығарған қарары бойынша оқу істерін шаруашылықты қайтадан қүру дәуірінің сүрауларына жауап берерлік қылып алып бару үшін ағарту орындарының істеген істеріне съездің берген сыны осы.

Жолдастар! Съездерге VIII съезде қаралған осы мәселелерді айтып беру үшін Өзбекстанда Орталық партия комитетінің қарарын қандай қылып орындап отырмыз деген сауалға жауап беріп өтуім керек. Ол үшін сіздерді өзіміздің мектебіміздің түрмысымен таныстьфып, әрбір мектептің айырым төжірибесінен өрнек алып, айтылған қарардың қай жерінің қандай орындалғанын ашып көрсетуім керек. Әйтпесе съездің әр мәселелер туралы шығарган қарарларын қүр айтып өткеннен ештеңе үғына алмассыздар.

Жолдастар! Сіздер екі бесжылдықтың орталығында — бірінің аяқталып, екіншісінің басталайын деп түрған уақытында жиналдыңыздар. Биылғы жылы бірінші бесжылдықтың халық шаруашылығының әрбір алқасында да түрлі табыстарға ие болып ақырланып келе жатқан жылы. Енді мүнан бьтлай жалпы совет союзымен бірдей Өзбекстан еңбекшілерінің бірінші бесжылдықтың ішінде қольша кіргізген - шаруашылық жағынан да, мәдениет жағьшан да күштерінің қуатымен екінші, социалды, тапсыз түрмысты орнататын бесжылдықтың бас кірпішін қалауға кірісетін уақыты басталды.

Бір жағынақ сіздердің бүгінгі ашылған жиылысгарыңыздьщ осы сықылды социализм қүрылысының белгілі бір планьшың куанышты күйде орындалып, еңбекшілердің екінші ең жоғарғы идеялға ие болуға іс планының беташар тойыңдай дәуірлерге түстас келіп, екінші жағынан, биылғы болатын ектөбір төңкерісінін, әлемге азатгық үранын жазған қызыл туының тігілгеніне он бес жылға толу тойының жақьгадап қалғандығы осы біздің өміріміздегі екі қадірлі кезендерде сіздердің жиылысыңыздың жарыққа келуі баяндама қылып түрған менің мойныма бірқатар, баяндаманың темасына тиісті болмаған да міндеттерді артады. Ол — қазіргі күндермен байланыстырып Өзбекстан еңбекшілерінің өткен күндерінде көзге көрсетіп өтудің керектігі, осылай, аздап болса да, тарихты шолып өтсек, қазіргі қарап отырған мәселелерімізде түсінікті болады.

Осымен байланыстырып Өзбекстанның оку жүмысынын, ахуалымен сіздерді жалпы таныстырып өткім келеді, соған жауап бересіздер.

Өзбекстанда оқу жүмыстарының ахуалына келсек, биылғы жылы халқымыздың 30 проценттері түрлі мектептерде оқиды. Былайша айтқанда, республикамызда болған өрбір адамның үштен бірі (1/3) балалар бақшасынан жоғары дәрежелі мектептергеше бар болған оқу орывдарынан орын алған. Биылғы жылы Өзбекстанның халқының қолында 5000-дай бастауыш мектеп, 70 техникум, 28 жоғары даражалы оқу орны бар. Өзбекстанның жерінде биылғы жылы 31 өзіне тәндік, 13 Орта Азиялык, ілім тексеру орындары бар.

Өткен өзгерістен бүрынғы уақытта бізде сауаты бар адамның саны бір-екі проценттен аспапты. Бүрын барлық Түркістанда 121-дей-ақ бастауыш мектеп бар екен — орта дөрежелі (жалғыз семинарияны санамағанда) болмаса, жоғары оқу орындары болмаған. Бүрынғы мен қазіргінің осынша айырмасының болуына себеп баршаларыңызға да белгілі болуы керек. Өйткені патша үкіметі халық ағарту ісіне басқаша қарайтын еді. Халық ағарту істерінде түтынатын жолымыз өздеріңізге белгілі -өрбір еңбекшілерді дүние іліміне өзінің ана тілінде жетістіру. Жоғарыда көрсетілген оқу істерінің өткен уақыттардағы үлкен айырмаларының болуына себеп - бүрын патша үкіметінің халықты, әсіресе, жергілікті халықты жарықтандыру үшін қам қылмағандығы.

Әлгі айтқан 126 мектеп дегеніміздің өзі бүрын жерлі халықтарға деп ашылған бастауыш мектептер - оларды орыс-түзем мектеп деп атаған. Бүлай деп атаудан шығатын мен - бүнда жерлі халықтармен қатар орыстар да оқитын болған. Дегенмен Түркістанда жасаған барлық жерлі халықтың балаларына оқуға болатын үшкіл мектептер осылар ғана болған. Бірақ бүрын мүсылманша мектептер, түрлі медресе сықылдылар көп болған. Бүларға ілім емес, еңбекшілердің басын айналдыратын дін оқытылатын еді. Демек ілім оқытудың орнына бүрын патша үкіметі дін оқытқан. Дінді бүрын жалғыз мүсылман мектептерінде ғана оқытып қоймай, барлық мектептерде оқытатын еді. Оның ішінде орыс тіліндегі мектептер арқылы христиан дінін таратудың әрекеті күшті еді.

Түркістан крайында бірінші орысша мектеп ашқан - Түркістанды бірінші орыс патшалығына қаратушылардың бірі генерал пол. Кауфман.

Кауфманды патша үкіметінін, Түркістандағы халық ағарту ісінде жүрген кісілері Түркістан крайының «ілімге көзін ашушы» деп лақап қылады. Түркістан крайында оқудың қалай болатын жолын шығару үшін Кауфманның сайлаған кәмесиесі бас әуел «Түркістан крайында халық ағарту ісі орыстың тілегіне қарап қүрылсын» деген қорытындыға келген. Осы айтылған екі ауыз сөзден бүрын болған мектептердің қандай екендігі анықталып түр. Бүрын патша үкіметі жерлі халықтар үшін мектеп ашқанда оны халықты жарыққа шығару, ілімге ие қылу, басқа өнерлі үлттардың қатарына қосу емес - басқа ниетпен - жерлі халықты орыстандыру ниетімен болған еді.

Өз уақытында генерал Кауфман бүл туралы былай деп жазған: «Түркістанның түрғын халқы жаман болады. Бүларды өуелі езінше

тәрбиелеп алмасаң, ортасына қандай гүл сепсең де (Інжілдің оқуын тарату), шықпай қалады. Қазіргі уақытта оқу арқылы осы төрбие жағын көздеп халықтың өз дінін өзір өз қалыбында қоя түру керек. Олардың дініне көрсетіп қуғын қылмай-ақ, дініміздің ықпалын мектеп арқылы тартуымызға болады. Осылай қылып халқымыздың арасына өз дініміздің негізін жайып алған кезде мүсылманшылық өз-езінен бітіп кетеді».

Кауфманның айтқан «тәрбие» қылатын жері, осы «тәрбие» арқылы мүсылманшылықты бітіріп, Исаның оқуын орнататын ошағы жоғарыда айтылған 126 орыс-түзем мектептері болған. Бүл 126 бастауыш мектепте бүкіл Түркістан крайы бойынша 6213 оқушы бар еді.

Кауфманның елгі айтқан пікірін Россия үкіметінің сол кездегі өзіне қараған үлттарды орыстандыру деген талабына дүрыс болғанмен, сол кездегі үкімет миссионерлерінің (дінге айналдырушы үгітшілер) түтынып түрған жолынан өзгеше пікір. Үкімет миссионерлері, әсіресе, сол кезде ашықтан-ашық христиан дініне айналдыру жүмысына кірісе беретін еді. Кауфманнын, ойы олай емес. Ол: «Әуелі әдіспен, түрлі төрбиемен халықты үрікпейтін қылып үйрету керек, сонан соң айландыру, бәлкім тәрбие арқылы мүсылманшылықтың тамырын өз-өзінен бітіруге болады», - деді. Көп миссионерлер Кауфманның пікіріне қосылған жоқ. Сол уақыттың атақты миссионері Ильминский деген әуелі Түркістанға келуге көзенсе де, Кауфманмен пікір үстінде келісе алмайтьш болған соң келген жоқ. Миссионерлерден Түркістанда тек Остроумов деген болды. Ол семинарияға директорлық қылды. Ол кездегі орта мектеп дегеннен жерлі халықтарға кіруге болатын сол семинария еді. Семинария ашылғалы елу жыл болғанда оқушыларының саны 50-ге әзер толды. Қазіргі біздің бір техникумымызда орташа есеппен 500-ден аса адам оқиды.

Жоғарыда біз жалғыз семинария болмаса, орта дөрежелі оқу орны Түркістанда болмады дедік. Бірақ сол кездің өзінде орыс шенеуніктері, байлар үшін бірнеше гимназиялар, тағы реальный деген мектептер болды. Бірақ бүл мектептерге жерлі халықтың тақа бір үкіметке қадірлісінің баласы болмаса, оқу ақысына кәп пүл бере алатын байлардың балалары болмаса, басқалар кіре алмайтын еді.

Патша үкіметінің оқу орындарын ең алдымен крайға көшіп келген орыстар үшін ашқандығы сол кезден бастап мәдениет жүзінде орыстар мен жерлі халықтың арасына айырма кіргізе бастады: мектепке алдымен орыстар алынды, орынның қалғаны жерлілерге тиді, соның арқасында соңғылардың арасында оқушылар, мағлүматы барлар аз болды. Меселен, мектепке қабыл алынған балалардың шамасына келсек, орыстардың әрбір 1000 мектеп жасындағы баласының 830-ы мектепте оқығанда, жерлілердің 1000 баласьшан 13 қана бала мектептің есігін ашқан. Былайша айтқанда, орыстардың 73 проценті мектепке кіргенде, жерлілерден кіруші 2-ақ процент болған. Егер мүсылманша дін оқытатын мектептердегіні еске алатын болсақ, жерлілердің оқушыларының саны мыңға 15 кісіге шейін бар еді. Әрине, бүл сан да жеткіліксіз. Мөдениет жүзінде Түркісганда түрғын халықтың крайға көшіп келген европалықтардан кейінге қалғандығьшың басы осы уақыттан, осы айтылған себептерден басталды.

Мәдениет жүзіндегі кемшіліктерді қалай да болса кетіру керек деп Октябрь төңкерісінің бірінші күнінен бастап кеңес үкіметінің қатан, кірісуіне де себеп осы айтылған жауыз патша үкіметінің екі үлттың еңбекшілерінің арасына қолдан туғызған қайшылығының қалдығымен күресудін, керектігінен еді.

Осы патша үкіметінің саясатының салып кеткен айырмасының арқасында, тіпті, соңғы жылдарға дейін, қыстақ халқын былай қойғанның өзінде, ескі қала мен жаңа қаланың халқының арасында мына сықылды айырмалар болды: мәселен, 20-жылдың есебімен Тәшкеннің жаңа қаласының сауаттысы - 67% еркек, 54% кдтын болғанда, ескі каласыныкі — 28,3% еркек, 9% қатын, барлығы орта есеппен 19% болған (жаңа қаладағылардың сауаттысы орта есеппен 6%).

Самарқанда сауатты халық жаңа қалада 47%,, ескі қалада 9%, мүның ішінде 3-ақ проценті қатындардан еді. Жызақта - жаңа қала халқының 54,5%-і сауатты болғанда, ескі қала халқының 4,4%-і сауатты болған.

Біздің кеңес үкіметінің халық ағарту ісіне не себепті көп күш жүмсайтындығы сіздерге енді осы цифрлардан кейін түсінікті болса керек.

Бірінші, Европалық дегендердің өзін алғанда да, патша үкіметінің көлеңкесін көргендер, олардың ішіндегі ақсүйек байлары, іс басындағылары болатын. Жоғарыда көрсетілген хат танитын халықтың көпшілігі де осы таптың адамдары.

Екінші, жерлі халықты алсақ, олардың ішінде әлгі аз да болса есепке кіріп хат танитыннын, қатарындағылар молда, атқамінерлер, ақсақал, тағы осы сықылдылар болмаса, бүрын сауаты шыққан кедейлер кем болған, тіпті жоқ та еді.

Патша үкіметі елді қараңғыда үстаудың әрекетінде болды. Оның ішінде, әсіресе, жерлі халықты жымырып үстаудьщ жолында болды, сондықтан өте-мөте қараңғылықты жерлі халықтар көрді. Патша үкіметі жерлі халықты аз да болса оқытқанда, өнер үйренсін, басқалармен бірдей кемелге кірсін деген ниетпен емес, христиан дініне кіргізу ниетімен қылды. Біз, кеңес үкіметі, халық ағарту ісін алдыңғы мақсаттың бірі қылып қойып, өсіресе, өткен уақыттан қалган кемшіліктерді кетіруге қатты кіріскендегі мақсатымыз - еңбекші халықты өнерге ерістіру. «Егер адам ойлап шығарған барлық ілімді біле алса ғана, коммунист бола алады» деген Ленин жолдастың сөзі бар (25 том, 388-бет). Лениннің оқу туралы айтқан өсиеті - адам баласының өмірлер бойынша қорытқан ақылынан шыққанның барлығын үйрену, солардың ішінде еңбекшілердің түрмысын түзетуге пайдалы болғандарын қолданып көдеге асыру.

Бізге патша үкіметінің қалдырып кеткен қүлдық, қараңғылық, теңсіздік ахуалынан қүтылу үшін алдымен халықтың көзін ашу, оларға мәдениет білдіру керек. Біздін, халық ағарту ісіндегі өдістеріміз - осы. Халықта адамның барлық ақылының қорытындысы болған ілімге тегіс тоғытудың жалғыз жолы бар - ол әр үлтты өзінің ана тілінде оқыту.

Бүрын патша заманында мектептердің барлығы дін оқытқанымен

түрмай орыс тілінде болса, біздің кеңес мектебі анық ілімді әркімнің өз тілінде оқытады. Баршаға бірдей мектеп болған соң орыс тілінде оқыта бермей, басқа тілде неге оқытады дейтін бізде коммунистер бар. Меніңше, ондай коммунистер орыс шовинисі, біздердің көпшілігімізде ол сықылды ойлардың болуы мумкін, «ондайлармен күресу керек» деген Ленин. Біз Лениннің осы айтқан жобасымен жүреміз, сондықтан енді оқуды әркімнің өз тілінде үйретуге тоқат болатындар болса, оларды еңбекшілердің дүшпаны деп аластап, ортадан айдаймыз. Әрбір үлтқа керегінше ашьш берген мектепті солардың өз тілінде қүрамыз. Қазіргі Өзбекстанда оқу істерінің алға басып өршуіне себептер - осы. Бүрын өз тілінде жалғыз да мектеп болмаған жерде енді барлық бастауыш мектеп, қала берді жалпы орталық тәлім-тәрбие мектептер өзбектің өз тілінде. Енді жоғары дәрежелі мектептерді өзбекшеге айналдырудың әрекеттері болып жатыр. Пролетар өзгерісінің арқасында бүрын орыс үкіметінің отары болған Өзбекстанда Сталин жолдастың айтқан формасы үлтша, мазмүны пролетарша медениет орнап жатыр. Әр халықтың өзінің ана тілінде, жаңа керек болған мелшерінше ашылып жатқан мектептер социализм оқуын шығарған Маркс, Лениннің айтып кеткен, адамның түрмысына зәрулі болған ілімдерді гана оқытады. Сондықтан қазіргі Өзбекстандағы оқу орындарын Маркс, Ленин мектебі деп айтсақ болады.

Бірақ осымен қатар мынаны да айтып өту керек: Бүрын мектеп болмаған жерде мүнан былай бізде мынадай мектеп болады деп сара жолға түскендей болып кете беруге болмайды екен. Сондықтан қазіргі мектеп қүрылысында қолданып отырған системамызды бірден орнатып ала алғанымыз жоқ. Әуелі ашылған мектептеріміз біржылдық, екіжылдық болды, мектепте басқа дәрістермен қатар дін оқытуға рүхсат берілген кез де болды. Шу басталғанда тек мектептің керектігін біліп аша бергеніміз болмаса, бүл ашылып жатқан жаңа мектептің системасының қандай болатына көз жеткен жоқ. Система деген не? Ол — бастауыш мектептерге шейінгі болған барлық оқу орындарының қүрылу төртібі. Бүл төртіп бізде бірден бола қойған жоқ. Сондықтан, дүрысын айтқанда, бірнеше жылдарға шейін мектеп системасын түзеп ала алғанымыз жоқ. Әдепті кездерде тәлім-тәрбие институттары сықылдылар мен тоғыз жылдық мектептердің болып келгеніне де себептер осы еді.

Біздің жаңа мектептеріміз системаға Орта Азия республикаларының шекаралары айырылғаннан кейін кірді. Бүл система да сонан кейін аздап өзгерілді - политехникашылдық, тағы басқа да әзгерістер кіргізілді.

1. Бар мектептердің сеті

Қазір қолда бар барлық бастауыш мектебіміз бес мыңға барады. Бүларда оқушылар 500 мыңға барады. Республикалардағы осы сықылды оқу сеті Өзбекстанда өмір сүрген барлық халықты қүшағына алған. Өзбекстанда болған қандай үлттардың болсын барлығында да мектеп ашылған. Өзбекстанда өмір сүрген үлттардын, араларында мектебі болмағандардың жоқтығын және қай үлттын, болса да балаларының оқу орындарына бірдей кіргендегін төмендегі сандармен дөлелдеуге болады:

Мектеп сетінің бірақ қазір бір кемшілігі бар. Оны да айтып өтуіміз керек. Ол - қысгық пен қаланы салыстырғанда, екінші басқыш мектептерінің қыстақта аздығы. Балалар бақшасының да әлі қыстақ халқының арасында ашылғандарының саны елі қаланың қатарына келіп жете алған жоқ.

Бүлардың мүндай болуына себеп — қыстақта бүрыннан қалған мәдениет жүғыны жоқтығы. Сондықтан өдепкі кезде кадрлар даярлап алғанша, оның бер жағында керек болған үй-жайлар дайындап алғанша бүл сықылды оқу орындарын қыстақта көп ашуға мүмкіндік болмады [...]. Алдымыздағы екінші бесжылдықта бүл кемшілікті қалдырмай бпіріп, жалпы мәдениет жүзінде қыстақ пен қаланы қатар қоюға керекті болған өрекетгің барлығын істеп бітіруіміз керек. Екінші бесжылдық - қыстақ пен қаланың арасындағы қайшылықтарды бүтін бітіретін мүмкіндіктерді туғызатын бесжылдык,

Жолдастар! Бүл айтқан кемшілік дегеніміз мәдениет фронтындағы барлық табыстарымызбен салыстырғанда айтарға түрмайды. Ешбір табысымыздың бетін басып жасыра алмайтын кемшілік.

Біз қазір мәдениет фронтында болған табыстарымыздың арқасында бүрын төңкерістен бүрын 1-2 процент-ақ сауатгы болған халықтың 50%-іне, былайша айтқанда тең жарымына жазу білдіріп отырмыз.

Жалғыз сауатсыздықты жою мектебіне өзгерістен кейін кіргізілген кісінің саны республикамызда болған халықтың 50%-іне жеткен.

Оқу комиссариатының есебінше сауатсыздығын жойған халықтың саны

қазір республикамызда 50%-ке жетуге тиіс. Госпланның есебінше биылғы жылы сауатты халық республикадағы елдің 10%-і болуы керек.

Тексеріп келгенде 60-тан да, 50-ден де толық хат танитын адамның есебі аз болуы мүмкін. Дегенмен бүнда 15 жыл бүрын сауатты дегені 1-2-ақ процент деп есептейтін елдің енді хат танитындарының саны 50-60% пе, жоқ одан кемірек пе деп таласып отырудың әзі - 60-тан да, 50-ден де (процентпен алғанда) сауаттылардын, саны кем болсын - адам қайран қаларлық оқиға емес пе?

Сауаты бар деп кімді айтуға боладьг, оған да таласалық. Осының бөрі болуға мүмкін. Дегенмен мөдениет жүзіндегі табысымыз айтарға жоқ. Бүл туралы біздің қазіргі ахуалымыз адам баласынын, бүрын сонды өмірінде болмаған іс, мүндай табыстар 15 жыл өтісіне 1-2 проценттен сауаты барлардың саны 50-ге жетті ме деп сауал қойып отыру - кеңес үкіметін орнатып ала алмаған халықтардың қолынан келмейтін табыс. Мәселен, Америкада, капиталшы мемлекеттердің ішіндегі ең серкесінің жерінде, соңғы алпыс жылдың ішінде сауатты жанның саны бүрынғысынан 15-ақ процент асқан екен, бізде бүрын патша үкіметінің отары болған Өзбекстанда қазір кеңес үкіметінің арқасында сауаттылардың саны 15 жылдың ішінде 1-2-ден 50%-ке келіп отыр. Енді мүны еңбекшілердің табысы демей, не дейміз?!

П. Мектеп ісінің сапасы үшін күрес

Бағанадан бері айтылғандардан біздің халқымыздың мәдениет істерінің қандай ахуалға кіріскендігі көрініп түр, 15 жылдын, ішінде мектептің санын 126-дан 5000-ға апару, хат танитын халықты 1-2 %-тен 50%-ке жеткізу, елбетте, оңай іс емес. Мүндай күйге келу үшін көп істерді қылып, біраз кемшіліктермен кездесуге керек болады. Кеп кемшіліктер оқу істерімізден әлі арылып кеткен жоқ. Бірқатар оқу істеріміз өлі де болса саны мен сапасын сәйкестей алған жоқ. Енді мүнан былай мектеп ісінде саны мен сапасын бірдей қылу үшін әрекет қылу керек. VIII съездің қарағаны да -осы мәселелер. Орталык партия комитеті өзінің 5 қыркүйекте мектеп туралы шығарған қарарында былай деген: «Кіндік комитет үлкен табыстарға ие болумен бірге біздің кеңес школьгаың (мектептерінін) қазіргі социалдық қүрылыстарының талаптарының көзіне қалай келе алмағандығын көрсетіп өтеді. Кіндік комитет мектептердің осы уақыттардағы түпкі кемшіліктері -мектептегі оку мелшерінің керекті болған жалпы білімді бере алмағаңдығынан, оқушылардың өзірлігінің техникумдар мен жоғары дәрежелі мектептерге кіру үшін керек болған білімге ие бола алмағандығынан деп ойлайды.

Бүған себеп - мектепті бітіріп шығушылардың ілімнің түпкі негізі болған физика, химия, математика, ана тілі, жағырапия сықылдыларды толық тексеріп шыға алмағандығы».

Орталық партия комитетінің осы көрсеткен кемшіліктерін мектеп ісінен бүтіндей кетіру істері қайсы түрде — сьездің тексерген меселесінің мықтысы осы болды.

Өздеріңізге белгілі, мектеп фронты деген нәзік фронттардьщ бірі. Түрлі тура жолдан бүрылып шалжақтаушылар, ағымдар бүл фронтта күшті болды. Мектеп қүрылысына зиянкер ондар да болды, солдар да болды, үлы орысшылдар да, жергілікті үлтшылар да болды. Мектеп қүрылысьтна кез келген оң ағымшылар (Калашников тағы басқалары) буржуаздардың ықпалына еріп мектепте қүрғақ қана оқудың өзі болсын, мектептегі оқу қоғамның социалдық қүрылысындағы еңбек істерімен байланыспасын деп тартысты. Егер бүлардың дегенін қылғанда, мектебіміз Лениннің өсиеті бойынша қүрылмай, қүрғақ сөз мектебі болып, бүрынғы түкке түсінбей, кітаптан басқаға бас бүрмайтын дін оқу орындарына үқсап қалатьш еді. Әрине, біз бүл сықылды кеңес мектебін арткд тартқан сәуегешгіктерге жол бергеніміз жок, Сондықтан мектеп қүрылысывда кездескен оң ағымшылар уақьпъшда тиісгі түрде тойгарыдцы. Мектеп ісін жөндеу үшін соя ағымшылармен де күресуге тура келда.

Осы әр түрлі мектеп қүрылысы туралы шыққан ағымдарды айтқанда сіздер бүлардың барлығы Мәскеудің айналысьшда болған деп ойламаңыздар, бүл сықылды мектеп ісінде адасушылар бізде де болды. Бізде көп болмаса, аз болған жоқ.

Былтыр Өзбекстанның ағарту жүмысшылырының съезінде өзімнің баяндамамды Самарқанда болған бір Баллан дегенің үстінде топтап едім. Сол Баллан да мектеп ісінде басты қүлақ деп адасушылырдың бірі. Баллан былай қылған: Өзі бастық болған жеті жылдық мектепте балаларға анкета таратқан. Ол анкетада: «Қай халық жаман», тағы осылар сықылды ақылға сыймаған сауалдар болған. Балалар анкетаның сауалына «Қай халық жаман» дегенде: «Өзбек халқы жаман», тағы басқа түрлі жауап қайтарған. Мектеп орыс мектебі екен. Баллан анкета арқылы балалардың «сырын» білмек болған. Оның қолданған жолы буржуаз педагогтерінің мектеп төрбиесіндегі жолыньщ бірі. Бүл жолды Баллан тексерместен, өзгертпестен алып қолданған, сондықтан берген сауальгаың түрі де күлкіні келтірерлік, оған алған жЯуабының түрі де өзіне лайықты болып шыққан. Мектеп ісінің сипаты жақсы болсьш деп врекет қылган адам аідллына үйкаспаган сауалдардьі беруден бүрын мектептің ішінде бірқатар төрбие істерін жүргізеді. Екінші, мектептің ісін қүр сырттан сауал беріп түзетуге болмайды. Баллан бүларды қойып ойламастан, салыстырып көрместен біреудің кітабынан оқып көрген ісін өзінің мектебінде қыла қойған. Уақытымен, ретімен ісгелмеген іс кандай болғанмен сорақы болып шығады. Ондай іс жалпы жүмысгы бүзуға болмаса, түзегуге себепті болмайды, сондықтан Балландікі де осындай мектеп ісінің маңызын кетіруге арналған әрекет болып шыққан.

Осы сықылды тексермей колданған мектеп қүрылыстарының түрлі жолдарынан мектеп ісіне өте-мөте зиян келтірген - метод-проект жолы. Бүны осы күнге шейін Шульгин шығарды деп ойлайды. Шульгин деген сощъі кездердегі мықты оқыгушының бірі Бүл метод-проектін одақта таратуға бас болушыльфдың бірі, болмаса метод-проект жолы Америкадан шыққан. Шульгиннің қатесі - метод-проекті бола ма, болмай ма деп қарамай барлық мектепке бірден түтындырмақ болған. Метод-проект деген қысқаша айтқанда мынау: мектептердегі балаларға сабақтың орнына түрлі міндет артады. Мөселен, көктемдегі егін науқаны бар, болмаса зайым тарату істері бар, болмаса есеп алу ісгері сықылдыларды жүктейді Балалардың өркайсысына

осыларды мүгалімнің керек дегеніне қарап істеп шығуды міндет қылады. Балалар кітаптан ілімді оқудың орнына айналадағы көпшілікке керек болған істерге араласып басын қатырады. Шульгин мектепте оқытуды қойып, осындай іске кіріссін дегенде мектеп бүрынғыдай қалады, мектептің орнын сол метод-проект алады деп ойлаған, біздер коммунистер мемлекетіндегі үкіметшілік белгілі дәуірде бітетінін, халыққа керексіз болатыньш білеміа Егер мемлекет осылай болса, ол уақытқа жетпей-ақ мектеп те болмауга тиіс қой деп ойлаушылар осы метод-проектшілерден шықкан. Бүлар былай дейді: «Мемлекет те бүрынгасындай болмай баскд түрге айналса, мектеп те сондай болады.

Ол уақытьшда ол мектеп болмайды, тек балалар іс үйренетін, тәжірибелер алатын орын болып қана қалады. Совдықтан мектеп мүнан былай бітеді десе болады», - дейді. Егер мектеп бітсе, оның орньша болатын, өзі айткдн тәрбие алатьш орындары қандай болады дегенге метод-проекті қолдаушылар былай деп жауап берген: «Біз айтқан мектептің жаңа түрі қандай болады десеңіз, ол бүрынғы мектептен көк пен жердің арасындай алыс болады. Бүл біз айтқан мектеп мүғалімдердің бір өзі билейтін болмайды, совет сықылды болады», - дейді.

Тағы да: «Балаларды тәрбие қыла алатын жалғыз мүғалімдер емес, балалар түрмыстың өзінен де тәрбие алады. Партия, газет, совет, көсішпілер одағы, советтердің секциясы - осылардың барлығы төрбие қыла алады. Коммунисшілік түрмысына жақын бет алған сайын сощылар сықылды мемлекеттің тәрбиешілік сипаты асады», - дейді метод-проектшілер.

Бүлар кеңес үкіметінің түрлі іске арналған үрандарын тиісті жағына пайдаландырып қоймай қисық пайдаланғысы келген, «Совет», «Көсіпшілер одағы», «партия» деп үлкен сөздердің атағымен алдап халыққа мектепті бүзып жатқанын білдірмейін деген. Әдіс қылу үшін айтқан осы сықылды қылатындарды білгендей Ленин бір уақытта былай деген еді: «Коммунистішіліктің өзін тудырған барлық білімді біліп жетпей қүр коммунисшілік ілімінің қортындысын ғана білсе, болмаса коммунисшілік үравдарын үйреніп алса ғана болады десе қате қылған болар еді?».

Лениннің бүл айтқаньша қарағанда, мектептің не үшін керектігі өз-өзінен білініп түр. Ленин өнер-білімнің түбін біліндер дейді, бір жағынан қайтып қүр қортындысын үйренгенде өуре болып қалмандар дейді. Шульгин де айтқан совет, кәсіпшілер одағы, газеттерден мектептегіге қарағанда көп тәрбие алуға болатыны рас, бірақ бүл тәрбие басқа, мектеп тәрбиесі басқа. Совет те, кәсіпшілер одағы да өнер-білімнің барып түрған жақсы қорытындыларынан туған үйымдар. Осы үйымдарға анық араласудың езіне соның түбін, сүйенген басын, өнер-білімінің өзін білу керек, оны адам мектеп арқылы ғана біле алады. Ол үшін мектепке кіріп кәдімгі барлық ілімнің түпкі негізі болған физика, химия, математика, сықылдыларды оқу керек. Жоғарыдағы Ленинннің айтқаны да осы.

Енді мектептің ісінің қүрылысы дүрысында қандай болу керек дегенге келейік. Бүл сауалға жауап беру үшін Орталық партия комигегінің қарарының мына жерін еске түсіре өту керек. Мектепті политехникалауды, тәртіпке салынған ілімді дүрыс білу ісінен айыру, оның ішінде физика, химия, математикадан айырып басқа түсіну мектегтті политехникалаудан бүзған болады. Мектептерде оку физика, химия, математика дөрістіктерін жақсы жолмен толық қылып үйрететін болсын. «Коммунисг болу үшін өркім өзін адам баласының білім байлығымен байыту керек».

Тағы Орталық партия комитеті: Мектептердің мүнан былайғы ісінің негізінің Лениннің 1920 жылғы политехникалау мәселелерін бет алды қоюға болмайды, бүл мөселелерді партияның қазіргі алдына қойған айырым мақсаттарына байланыстырып түрып шешу керек дегенін салу керек», -деген (Орталық партия комитетінін, 5 сентябрьде 1931 жыл шықкан қарарынан). Соңғы келтірілген Лениннің сөзі мектепті қалай қүрудың керектігінің бәрін тольгқ түсіндіреді. Мөселен, мектептің политехникалау мәселесін партияның қазіргі алдына қойып отырған мақсатына байланыстыру мәселесіне келсек, партияның қолға алып отырған мәселелері мыналар: социалдық түрмысты қүру, онан кейін коммунисшілік түрмысқа ену, осыларға ілесу үшін оқымыстылық іспен ғана жүмыстың екі арасындағы айырманы кетіріп жүрттың бәрін техникаға ие қылу, қала мен ауылдың араларындағы қайшылықтарды кетіру керек. Бүлардың барлығы да білімсіз орындалмайтың мәселелер. Бүлардың барлығы да ілімге сүйеніп, ілімді негізіне қойып қана істелінетін мәселелер. Адам түрмысының ең жоғарғы дөрежелі дәуіріне жеткізетін осы айтылған іргелі мөселелері үшін оны орындаушылардың өздері ілімге ие болуы керек. Ондай ілімді үйренетін орын мектеп, сондықтан мектеп, біздің мектебіміз деуге жарайтын мектептер ілімнің ошағы болуы керек. Демек, мектепке жалғыз ғана ілім оқытылсын һәм мектеп оқушыларға керекті болган ілімнің негізін анық үйрете алатын болсын, екінші, осы ілім дегеніміз мектепті политехникалау ретінде өндіріс негіздерімен байланысқан болсын. Осындай болған мектепті ғана дүрыс совет мектебі дей аламыз. Мектепте оқытылатын ілімді өндіріс істерінін, негіздерімен калай байланыстьфу керек деген мөселеге жауап беріп өтуіміз керек. Бүл туралы Лениннің мьгаадай дегені бар: «Тездеп политехника іліміне өту міндеттелсін, дүрысын айтқанда, политехника іліміне жеткізетін бірнеше қадамдар қазірден бастап көрілсін. «Бізге ағаш үстасы, теміршілер қазір-ақ керек. Барлық жәй ағаш үстасы, темірші, тағы осы сықылдылар болулары керек. Бірақ осындай енерді үйретумен бірге керекті ілім жүзінен жалпы білімді де білу керек». Ілім ішен байланыссын, әркім оқығанын ендіріс ісімен байланыстырып тіршілікке түтьшатьш болсын, былайша айткэнда, мектепті бітіріп шығушылар толық өнерлі адам болып шығатын болсын, қүр кітап оқу емес, алған білімнің арқасында қолынан өр түрлі істер келетін болсын мектепті политехникаландыру деген мақсат - осы».

Біздің партиямыздың программасы бойынша пслигехникалы білімді мектептен 17 жасқа шейін альш шығу керек еді. Бірақ әткен уақыттардағы болған жер үстінің ахуалдары, ашаршылық, іс білетін адамның керектігі, тағы басқа себептермен политехникалы білімді алуға міндетті болған жасты 17-ден 15-ке шейін қысқартқанбыз. Демек, 15 жасқа толғанша балалар І-П басқыш политехникалы мектегпі бітіреді, сонан кейін шүғылданьш белгілі бір өнердің басьш үстап шығатьш техникум сықылды мектептерге кіреді.

Политехникалы оку деп, болмаса мектепті политехникаластыру деп нені айтамыз. Енді соған келейік. Кейбіреулер қүр аты іс болса, тіпті қара жүмысгы да политехникалау деп түсінеді екен. Оку комиссарлығьшда топтанған бір материалда мынадай бір мысалдар бар: «Өткен жылы Әндіжандагы 2-нөмерлі мектеп 6-нөмірлі май зауытына бекітілді. Мектеп балалары политехникаласу ретінде зауыттың ас пісіретін кухнясында қызмет қылды: картошка тазалады, тамақ даяр болған кезде официанттарша әрбір жүмысшыларға тамақ тасып берді. Былтыр Ташкенттің Октябрь районындағы бір мектепті политехникалау ретінде моншаға байлап қойды. Биыл Кенемек районының кейбір мектептерінің балалары политехникаласу ретінде мал бағып жүр».

Бүл көрсетілген мысалдардың қай қайсысы болса да политехникаласгьфу болмайды. Податехникаластыру деген адамды қара жүмысқа салу емес Тамақ пісіру, моншаға байланыстыру, мал бағу сықылды жүмыстар политехникаластыру болмайды, мектепті политехникаластьфу дегенді кері түсінгендік болады. Оқытушыларға мынаны түсіндіру керек: мектепті политехникаластьфу жолы мен өндіріс орындарьша байланыстырғанда алдағы техникалы қазіргі социалдық қүрылыстарьща негіз боларлық электр, химия, агрономия сықылды өндіріс ошақтарьгмен жағысгару керек. Мәселен, монша, қүсхана сықылды техникасы артта қалған орындарға мектепті байлау керегі жок, Мектеп жаңа техникалы өндіріс орындарына байланса окушылар осы өндірістердің негізімен таныса алады, сонда ғана балалар ойдағыдай политехникалы білімді ала алады. Бүл ендіріс орындарда барып іс үйренгенде балалар жүмысшы ретінде жүрмесін, белгілі оқу планында көрсетілген сағаттың ішінде тиісті болған өнерді үйрену шарттарымен ғана істесін.

Осы мәселердің барлығы да Орталық партия комитетінің 5 сентябрьде шыгарған қарарында айтылған, сондықтан сол қарарды оқып үғынған оқытушыларға, ағарту ісшілеріне мектепті жаңадан қайта қүру жүмысы түсінікті болса керек.

Енді Орталық комитеттің осы қарарын орындау үшін біз не қылдық деген сауалға жауап берейік.

Біз, халық ағарту комиссарлығы, өз уақьпъшда мына шараларды тіршілікке асьфдык;

2 октябрьде орысша һәм өзбекше басыльш шықкан коллегияның карарыңца Орталық партия комитетінің қарарын амалға асыру үшін не қылудың керектігі толық жазылған. Осы 2 октябрьде шыққан қарар бойынша біздің сектрлеріміз осы күнге шейін мьшадай істерді қылған. Мектеші білім ошағьша айналдьфып қалай қайтадан қүрудың жолы істеліп жер-жерге таратылған. Мектепті білім ошағына айналдыруға қарсы оң-сол ағымшылар сықылды мектеп дүшпандарымен қандай күрес алып барып, мектепті белгілі ілім тізімін үйрететін политехникалы мектеп қылу жолы көрсеткен. Біздің оқытушылардың көбі политехника еңбегімен онша ашына емес, сондықтан оларды политехника іліміне үйрету үшін қалай қайтадан әзірлеудің жольш жазып шығарған.

Орталық партия комитетінің қарарында үлкен орын алатын мәселе -мектептін, ішкі төртібі, мектепте болатын барлық істі, барлық әрекетті мектептің оқу тілегіне бағындыру. Бүған мектептің оқуын дүрыс жолға қою мәселесі кіреді. Мектептегі іс алып бару мәселелері, тағы-тағылар. Бүл туралы да толық көрсетпелер берілді. Әсіресе біз мектеп балаларының арасында керекті тәртіпті қатгы қойдық - балалар арасыңда болатын төртіп, балаларға оку жөнінен артылатын жүк, балаларға керекті демалыс - осылар туралы наркомпрос, саулықты сақтау комиссарлығы, Өзбекстан Лениншіл жастардың орталық комитеттері қол қойып айырым документ шығарды, жалпы союз коммунистер партиясының орталық комитетінің мектеп туралы шығарған қарарында оқу істерінде метод басшылық істері жолға салыну үшін өр ауданда кемінде екі мектеп нүсқаушылары болсын деген еді. Республиканың сметасын түзерде ер ауданның бюджетінде екі нүскаушылық штат кіргіздік. Бірақ бүл мүмкіндікті барлық аудандар пайдалана алмады. Аудандар үшін методшылар жеткізіп беру мақсатымен Самарқандағы академияның алдында методшылар курсын аштык, Бүлардан басқа орыңцарда бірнеше күн отырып істеу үшін академияның студенттерінен 80-ге жақын студенттерді жер-жерге жіберіп алдык, Орталық партия комитетінің қарары шыққанынан бері мемлекет ілім кеңесімен, оку-метод секторы жолымен жиырма бес деген түрлі метод хаттар жазылып таратылған. 10 январьға шейін басты сабақтардың программаларының проектері басылып шығарылды. Бірақ мемлекет ілім кеңесінің I сессиясының артына программаларының проектілерінің барлығы да көп өзгерістер көрді. Осы өзгерістерден кейін программаларды қайтарып істен бастырып шығарып алу ісіміз кешігіп қадды.

Бүл, бір жағынан, оқу-метод секторының ісінін, шабандығынан болса, екінші жағынан Өзбекстан мемлекет баспасының өте икемсіздігінен болды, программаларының кенжелеуі мүғалімдердің білімінің аздығына араласып мектепті бірден жаңа жолға салып кету жүмысына тоқтау болды. Егер мүғалімдер білімді, мектепті қайта қүру жолдарьша жаттығарлық болғанда, ондайлар үшін программа-проектінің өзі-ақ жеткілікті еді, соған қарап-ақ білімді мүғалім жоспарлап жүмыс жүргізе алатын еді. Осындай қылғандар да болған. Іс жүзінде көп жерде мүндай қылу көп оқытушыларымыздың қолынан келмеді.

Жоғарыда мен съезд үш республиканың оқу комиссарлығының баяндамасын тыңцады деп өттім. Бүл үш баяндаманы тыңдағанда мына сықылды ахуал анықталды: егер Украина мен РСФСР-де қазіргі мектепті қайта қүру жолындағы күрес мектепке ілімді орнату ретінде болса, біздің Өзбекстандағы мектептерімізде ілім түгел басқа да мектегаің жібі түзу болуына кереіегі болатын басқа тәргіпгердің де жоқтығы білінді Мәселен, мына сыкэщды бір үлгіні алсақ — өтсеп мәселесі. Мектептен оқуын бітірмей жыл бойьша шығып кеткен балалардың саны Украинада 7% болса, бізде бүл сыщллдылардың саны былтьф республика бойынша 30%-ке барды.

Біздің Өзбекстаңдағы мектептердің ішкі түрмысымен сіздерді танысгарып өту үшін ер түрлі мектептен сіздерге үлгі көрсетіп кету керек. Қазір оқу комиссарлығының қолында барлық мектептің десек болады, түр сипатын болжауға жарайтын материалдар бар. Бүл ахуалды біз мықты табыс деп танимыз. Бүрын оқу комиссариатында белек мектептің түрін табарлық материалдар болмақ түгілі не бар, не жоғын бүтіндей білуге болмайтын еді.

Енді ол ахуалдан ажырап қай жеріміздің қандай кеселі, қандай жетіскендігін ашық айта алатын дәрежеге жетіп отьфмыа Әрбір мектептің түрін танытатын материалдардың барлығын тексеріп шығып қай мектеггтін, ісінің қандай екендігін ашып жазған жақында оқу комиссарлығының коллегиясының қарары шықты. Біз бүл қарарда жақсы мектептерді де көрсеттік, жаман, өлі онды аяғын баса алмағандар туралы да айттық. Мектептеріміздің түріне келгенде мьшаны айтуға болады: барльгқ мектегггі сипатгайгьш материалдардан көзге 100 мектепті алып тексеріп қарағанда бүларда окушылардың екінші жылга қалғаңдары бірінші семестрден екіншіге этерде 36%, екіншіден үшіншіге өтерде 18,4%, үшіншіден төртіншіге өтерде 22,6%, төртіншіден бесіншіге өтерде 29%, барлығы болып 100 мектеп бойынша келесі семестрге өтпей, екінші жылға қалушы балалардың 30%-тейі болған. Бөлек аудандарда екінші жылға қалушылардың санының бүл айтқан саннан асатында бар. Мәселен, Жаңа Үргеніш, Жаңа жол, Наманғандағы жерлі жүздердің кейбір мектептерінде қалушылардың проценті 58-ге барады. Андижанның кейбір мектептерінде 34%: Осы сықылды ахуалы бар кейбір мектептер Ташкентте де аз да болса жоқ емес. Мьгаа сықылды аудандарды алғанда, Жизақ -41%, Икірамов - 52%, Нарпай - 53%, Қара дария - 60% екінші жылға қалушылары барлығы білінді.

Бүл материалдарға қарағанда көбісінше мектепті тастап кетуге жол болатын балаларды оку жүмысынан алып баска қызметке қосқандық көрінеді Мәселен, осы ахуалдар әсіресе егіс науқандары уақытгарында болады. Осы көзбен қарап мына үш ауданды алсақ, мына сықылды ахуалдық барлығы көріңді. Мөселен, Жизақ, Нарпай, Қара дарияда декабрь мен январь айларыңца мектепке қатынасушылардың саны 80% бар екен, сонгы үш айда - март, апрель, майда - қатынасқан балалар 50, 45, 40% болған. Ізбаскент ауданыңда оқудың басталған кезінде 138-ге тарта баласы болған мектептерге соңғы кезде келушілердің саны 11 оқушыға такалып калғаа Екінші жылға калушылар мен шығып кетушілердің саны алыстағы аудандарды қойып, Ташкентгің өзін алғанда 6%-ке жетеді. Ташкештің ескі қалаларында 17%-ке барған мектеп Те бар. Мектептердегі кемшіліктің үлкені мектепке төртіптің дүрыс жолға қойылмағандығынан, оқудың жақсы жүрмегендігінен кейін келмей кетуші балалар мен бір кластан екітш класқа өте алмай қалған балалардың көпшілігі де қазіргі үлкен кемшіліктерден деуге болады. Осыңдай ахуалдар өте-мөте бастауыш мектептерде барлығы көп сезіледі. Заң бойынша екі жылдан бері бастауыш мектептерде оқуды міндетті қылып отырмыз. Кімде-кім мектеп жасындағы баласы болса, бастауыш мектепті бітіртуге міңдетті. Бүған қарағанда мектепті бітірмей шығып кетушілер болмауы керек.

1. 
   Оқу системасын қайта істеп тиісті жолға салу. Ол туралы елгі
   айтылғандар істелді: мек*гептің толық түрін бітірмей балаларды басқа оқуға
   я жүмысқа ешкім ала алмайтын қылынды.
   
2. 
   Сауатсыздықты жою жүмыстары жәнделді, бүлар бүрынғыдан басқа
   оқушыларға білім бере аларлық жолға сальгаатын болды.
   

мектептен оқытып шығару деген кеңес үкіметінен басқа үкіметтің қолынан келмейтін іс. Бірақ енді қазіргі уақытта техникаға көпшілік ие болсьш деген кезде үш айлық оқу сауат шығару болмаса, онан әріге, өрине, жарамайды. Бүл - бір жағынан, екінші жағынан, сауатсыздықты жою деген мақсатқа да мүнан былай үш айлық оқу толық жауап бере алмайтын болды. Өйткені сауатын шығару деген жалғыз қол қоюды білу емес, жалпы мағлүматтан хабардар болу.

Осы екі себеп сауатсыздар мектебін мүнан былай қайтадан қүруды талап қылды. Халық комиссарлар кеңесі қабыл қылған жаңа жоба бойынша мүнан былай сауатсыздықты жою мектебі екі жылдық болатын болды. Екі жылдың ішінде бүрын хат танымағандар я шала танығандар бастауыш политехникалық білім алуы тиіс. Бүл мектеитерді енді күз басынан ашамыз. Аудандардағы оку орьшдары осыдан әзірленулері керек. Аудандар халқының есебі алынсын: қаншасы сауатты, қаншасы хат танымайды, соны ажыратып білсін. Содан кейін екіжылдық политехникалық үлкендер мектебін ашып өркімді біліміне қарай осыларға кіргізсін. Біліміне қарай дейтініміз екіжылдық мектептің өр түрлінің беретін білімі оқушылардың бүрынғы өзірлігіне қарап әртүрлі болады (бүл туралы біз өз алдына көргізбе береміз).

Жалпы айткднда қазіргі біздің мектептеріміздін, алдында түрған мәселелер мьшалар:

1) оқу істерінде іс сипаты үшін күресті күшейтіп мектепті аты ғана емес, заты бар мектеп қылу;

2) оқу ісіне затты, сипатты болып өсуіне керекті болған қүралдар — үй-жай, оку қүралдары, аспаптарды толық қылып жеткізіп беру.

3) оқу системасын катты жолға қою. Мектепті бүзбай бітіріп, балаларды кіргеннен кейін бітіргенше мектептен басқа жаққа жібермей толық білім алғызып шығару. Осы қойылған мөселелерге тоқтау үшін енді қазіргі қолымыздағы бар өр бір мектептің ахуалын көріп, жүмыстарьша сын беріп өтуіміз керек.

Бізде метод жолын көрсететін материалдар аз. Егер өр мектептің үстіне тоқтап, жақсы-жаманын мьгаауың былай деп ашып айтып берсек, орындағы оқу жүмыскерлеріне бүл қолданба материалдар болар еді. Енді мектептерге келсек, мына сықылды мектепті ісін төуір жолға қойған мектеп деуге болады: бүл Самарқандағы 30 нөмірлі жетіжылдық мектеп. Онда 1600 оқушы бар. Оқытушылардың 50%-і өздерінің білімін асырудьщ үстінде әрекет қылады, сабақтарына оқытушылары ерте бастан әзірленіп барады. Әрбір мүғалімнің белгіленіп байланған группасы бар (топ оқушылары бар), мүғалім осы грутшасындағы балалардың біліміне жауапты, сондықтан сол өзіне караған балалардың сабағын үйретіп, олардың білімін тексеріп камқорлық қылып түрады. Мүғалімдерінен үлгі алып, оқушы балалар да қалыспайды. Тәртіп сақтаудың, білім асырудың жольгаа олар жүмыла кіріскен. Сол соңғы Тәшкеннің Ленин атындағы 1 комбинаты. Мүндағы оқушының саны - 1418 адам. Мүнда екінші жылға қалғандардын, есебі - 0,6%. Мүның да оқытушылары сабақтарына өзірленіп барады. Жақсы үлгі аларлық істерімен қатар бүл комбинаттың кемшілігі де бар, соны да айтып кету керек. Кемпгілік дегеніміз мыналар: бүл арада Ленин комбинатынан адамдар бар ма, жоқ па білмеймін. Егер олардан ешкім жок, болса, мүнда отырғандардың оларға айтып барулары тиіс - менің түсінуімше олардың мына сықылды кемшіліктері бар: балаларды бригадаға бөліп қойып олардың білімін тексергенде, барлық бригададан бір-ақ сүрайды екен. Бүлай қылғанда бригадада болған біраз баланың ішінде бір білетіні ғана басқа қалғандары үшін сабағын айтып өте шығады (көп баланың ішінен қалайда болса біреуі сабағын білмей түрмайды). Басқа балалардың біліп я білмей, оқып я оқымай жүргенін мүндай қылып тексеріп білуге болмайды.

Бүл мектептегі берілетін сабақтардын, мерзімді төртіптері жоқ, сабақ расписаниесіз беріледі. Оқушы балалардың сабағьгаа үйрену реттерінде әрекеттерін де мүғалімдер басқарып отырмайды, бала өз бетгерінше не қыламын десе, соны қыла береді. Бүл сықылды ахуалдар, бірінші, бассыздық туғызса, екінші, метод-проектке жакьгадап барады. (Жиылыста отырган оқушылар кеңесінің орталық комитетінің мүшесі Григориадза бүл шынында метод-проект дейді).

Октябрь районындағы Нарғанов атыңцағы мектепте қыс бойынша 36 оқушы бала үшін үш-ақ оқу кітабы болған. Бүған қарамастан мүңдағы оқытушылар біз де бала оқыттық деп жалақыларын үзбестен алып жүре берген. Жалақыны алған кітаптың санына, оған байланған балалардың алған білімін қарап емес, әр қайсысына арналған сабаққа қойылған расписаниядағы сағатқа қарап толық алған.

Бүл сықылды мектептерде қандай да болса оқу болды деп айтуға болмайды. Басқасын қойып кітапты алғанда, 36 бала үш кітаптан қалай оқиды. Былтыр шыққан халық комиссарлар кеңесінің қарары бойынша бірінші басқыш мектеп төртжылдық болуы керек. Бүған қарамастан кейбір жерлерде әлі күнге шейін бірінші басқыш мектептің бүрьшғыша бесінші класьш сақтап отырғандары да бар екен, Мүвдай бесінші класты мектептер 1-басқыш емес жетіжылдық мектеп болады (мәселен, Бағдат ауданындағы 13 нөмерлі мектеп). Кейбір мектептерде ешбір есеп-қисап деген жоқ екен: мәселен, Бағдат ауданы Калинин ауыл советінің мектебіндегі балалардың қанша екендігін мектеп бастыты білмейді. Осы мектептегі оқытушылардың 80%-і жас, аз уақытта курстарды бітіріп шыққандар, өрине, білімдері пәс мүғалімдер көрінеді. Бүл мектеп те басқа тәртіпке жоқ екен.

Тексерілген материалдарға қарағанда, мектептердің барлығында бірдей тиісті болған дәрістіктерін тегіс оқытпайтын көрінеді. Мәселен, Самарқандағы парсылардың ортасындағы колхоз жастар мектебінде физика, химия мен орыс тілі оқылмайды. Мектеп бастығы мүны мүғалімдердің жетіспегендігшен көретін көрінеді. Самарқан сықылды жерде мүғалім жоқ деу, ерине, дәлелге жатпайды. Өйткені не көп - Самаркднда мектеп көп, не көп - оқытушы көп.

Егер парсы колхоз жастар мектебіне бастық болған адамның өзінің басы болғанда, «мүғалім жоқ» деп, оқылатын басты сабақтарды кэлдырып қоймай, керекті кісілерді физика, химия оқыту үшін Самарқаннан тасуға болатын еді.

Пайарық колхоз жастар мектебінде оқытуға керек болған 18 дәрістіктің ішінен сегіз-ақ сабақ оқытылады екен. Ол да болса: математика, қоғамтану, орыс тілі, жағрапия, физика, агрономия, сурет салу, бүл мектепте балаларға көрсету жолы мен оку үйрететін аспаптардың 18 шамалысы складында

жылтыр жатса да, класта қыстырулы карта, басқа осы сықылды заттардың біреуі де жоқ.

Бағдат районында Бағдат қышлағының өзіндегі мектепте математика, табиғаттану, ана тілі, физикадан басқа дәрістіктер оқытылмайды.

Қоқан қаласындағы 13 нөмірлі мектепте орыс тілі, сурет салу, дене тәрбиесінен басқа дәрістіктер оқытылмайды. Міне, осы сықылды мысалдар біздің мектептеріміздің мектеп деген қүр аты болмаса, ішіндегі оқу затьгаың жоқтығын көрсетеді. Әр мектептің өзінің дәрежесіне қарай оқу планы, программасы болады. Осыдан қарап түрлі дәрістіктер оқытылады.

Оқу планындағы керсетілген дәрістерден бір кітап оқытылмай қалса да ол мектеп аты бар да заты жоқ болып саналады. Әлгі айтылған мектептердің барлығы аты бар да заты жоқ мектептер.

Балалардың сабағын білу мәселелері. Мектептегі ең керекті мәселе осы. Мектепті ашқанда, балаларды оқытқанда барлық зейінде оқушы балаларға сабақты білдіру ісіне салу керек. Балалар қүр оқып жүре беріп, сабағын білмей, білім ала алмайтын болса, ондай оқудан да, ол сықылды болған мектептерден де ешкімге пайда жоқ.

Бүл туралы мына сықылды мысалдар бар: Пайарық районында бір мектептің 22 оқушы баласы бар екен. Жыл басынан бермен оқығанда осылардың алтауы-ақ хат танитын болған, төртеуі шала сауатты, онекісі ешбір әріпті ажырата алмайтын болып қалған бүл балаларға сабақты білгізе алмағандықтан болған.

Тәшкендегі 1 май атындағы жетіжылдық мектептегі балалардың білімін тексергенде мынадай нәтиже шьтққан. Физиканы 50%-і жақсы білген, өдебиетті барлығы білген, емлеге келгенде бала басына 60 сез жазғанда сегіз қате кетірген. Бүл сықылды ахуалды да жақсы деуге болмайды. Бүл да балалардың сабағын шала білетіндігін көрсетеді. Тексеру материалдарына қарағанда Самарқандағы 27-нөмірлі жетіжылдық мектептің балаларының 90%-і сабағын біліп жүретін секілді. Бүны біз қате деп ойлаймыз. Өткені бүл мектеп туралы тексеру материалдары мынадай дейді: үйлерінің іші лас, шөп-шаланды жинап тастап түратын жөшіктер класында жоқ, жазып іліп қойған үрандары бар. Программаларында комплестік «кеселі» бар. Оқуға оқытушыларының да, оқушыларының да көпшілігі өзірленбей келеді дейді. Бүл сықылды болған мектептерде жоғарыда айтылғандай оқушыларының барлығы 90% сабағын біліп жүреді деуге болмайды.

Балалардың сабағын білдіру мөселесі мектептің ішкі тәртібімен де байланысқан». Мектепте ішкі тәртіпті қалай қүру туралы оқу комиссарлығы, денсаулық комиссарлығы, жастар кіндік комитеті үшеуі бірігіп елдеқашан ереже шығарған еді. Тексеру материалдарына қарағанда, көп мектептеріміз бүл ережені әлі орындамаған сықылды. Меселен: Самарқандағы 1, 4, 6, 9, 10, 11, 25, 28, 29, 36 мектептерде демалыс күндер жоқ. Демалыс күндері балаларды басқа компанияға, басқа істерге жегіп жіберетін сықылды. Осы мектептердің барлығьшда балаларға оқудан бос жүктерді де көп артқан (түрлі қоғам істері). Самарқандағы армяндардың жетіжылдық мектебінде демалыс күнінің алдында балаларға бес қиын сабақ беріп жібереді екен. Әшейін күнде балалардың үйіне үш сабақтан кеп бермейді. Көп мектептерде сабақ беру тәртіптерін жаңа жолға салған емес. Балаларға кітапты қолына үстатып ананы-мынаны оқы дегеннен басқа мүғалімдердің сабақ білдіру жөніндегі жәрдемі аз көрінеді. Сабақты жалғыз кітаппен ғана оқытуға болмайды, кітапты оқытумен қатар, көрсету жолымен, сурет, карта сықылды қүралдармен таныстырып оқытуға да болады. Мүғалімдер оқытқанда кдндай жолмен болса да, балаларға сабақты білдіруге тырысу керек.

Сол үшін, бірінші, берілген сабақты балалардың әлі жететін қылып мөлшерлеп беру керек, екінші, үйрене алатьш қылып, қандай жолмен болса да толық түсіндіру керек, үшінші, мектептің ішкі тәртібін дүрыс жолға қойып, кесте бойынша оқу уақытында дүрыс оқу ісін жүргізіп, демалысқа деген уақытта балалар да, оқытушылар да толық демалулары керек. Біздің мектептеріміздің демалыс күні түрлі жиылыстар жинайтын аурулары бар. Я жоғарыда айтылған сыкылды демалыс күні басқа шет жүмысқа жегілет. Мүның барлығы да қате.

Мүнан былай демалыс күні балалар толық демалатын болсын. Мектепте оқушылардын, да, оқытушылардың да есінен шығармайтын қандай жүмыс болса да, мектептің оқу бағытымен байланысқан жүмысы болса ісгеуге ғана болады. Окумен байланысқан іс болса, ондай істі оку уақытында кылуға оқушылардың ақы жок, Бүл туральг орталық партия комитетінің былтыр сентябрьдегі шығарған қарарыңда бар. Онда өндіріс ісгерін оқу мен мектептегі төрбие тілектеріне бағындыру керек деген. Осыған қарамастан оқушыларды да, оқытушыларды да көп аудандарға басқа компанияға алу істері өлі қалған жок, Оқу комиссарлығында жиналған тексеру материалдары бүл туралы мьгаадай дейді: көп жерлерде ағарту ісішлерін өз істерінен басқа жүмысқа жегу әзір қалған жок, Көп жерлерде партияның да, үкіметтің де шығарған мүндайды тыю туралы кдрарлары қолданылмастан жатыр. Мәселен, Бауман районында жақын шамада екі мүғалімді қара жүмысқа алып кеткен.

Бейшембіде аудандық ағарту бөлімінің бастыгын басқа компанияға алған.

Піскеште ағарту белімінен үш адамды басқа жүмысқа жегіп жіберген.

Жотарғы шығысга мүғалімін бірдей алып колхоз жастар мектебін компания уақытында бүтіндей жауып қойған. Совет районында Абдірахманов деген егін компаниясына шыққан райондық уәкіл: «Мүғалімдер балаларды екі-ақ сағат оқытып, басқа уақытта оқушылармен бірге егінге шықсын», — деп бүйрық берген. Осы сықылды фактілер әр районда да бар.

Осы сықылды мектептің оқу істеріне кесел болатын бүзушылықтардың болуына себеп біздің өзіміздің мектеп ісшілеріміздің оқу жүмысы туралы шыққан жол-жобаларды жете білмегендігінен, мектептің мүң-мүқтажын тиісті орьгадардың алдына ретімен айтып, уақытында қоя алмағандығынан болады. Мәселен, жоғарьщағы айтылған мектептің іс төртіптерін алсақ, ол туралы оқу комиссарлығы, денсаулық комиссарлығы мен халық жастар комитетінің өз уақытында берген ережесі бар дедік. Осыған қарағанда, көп мектептерде ішкі тәртіпгі бүзып кдтга демалыс күндері балаларды мазалап я жүмыска жегу, я жиылыска шакңрудын, калмағаңцығын жогарыда көрсегіп өтгік.

Егер біздің ағарту жүмысшыларын мектеп бастықтарымыз осы ережені айтқандай қылып қолданғанда мектептерде балаларды артық жүктейтін, сабағын білуге тоқат болатын сықылды істер болмаған болар еді. Ол

ережені Избаскент, Нарпай, Жизақ, Кәттеқорған сықылды райондардағы ағарту жүмысшылары, мүғалімдері оқып та шықпаған сықылды. Осыдан кейін бүл райондардың мектептерінде қандай төртіп бар деп айтуға болады. Мүны былай қойып, орталық коммунист партиясының орталық комитетінің былтырғы мектеп туралы шығарған тарихы қарарымен де таныспаған район іскері бар сықылды. Ізбаскент районы орталық комитетінің осы қарарды осы күнге шейін оқытушыларьшың ішінде істеп те шықпаған сықылды. Жақында біздің мектеп секторының алдында болған мәжілісте Ізбаскенттің ағарту бөлімінің бастығы орталық комитетінің қарарын білесің бе дегенде: «Әйтеуір бір числоның бесінде шыққан қарар бар дегенді есіттім, бірақ қай айда екенін білмеймін», - деген. Оның қасында отырған Жизақтың оқу бөлімінің бастығьк «Ол қарар августың бесінде шыққан», -деп әлгіге айтып берген болган. Ақырында орталық комитетгің осы сықылды мектеп өміріндегі үлкен мөселелер туралы көрсеткен жол жобаларын екі районның (Жызақ, Ьбаскент сықылды) оку істеріне егелік қьілған адамдарының білмейтіндігі білінді. Орталық комитеттің мектеп хақындағы қарары он екі айдың ішіндегі бір айдың бесінде емес, оның ішінде августың бесінде емес, сентябрьдің бесінде шықты. Осы қарарды оқымақ түгіл, оны тіршілікке түтынбақ түгіл, әлгі екі сабаз мүнын, қай күні шыққанын білмейді екен. Орталық комитетің мектеп туралы не дегенін білмеген басқа мектеп хақыңдағы бүрынғы-соңғы болған жол-жобаларды білесің бе деп талап қылуға бола ма? Мектеп қақындағы қолданбаларды көріп-білмей мектептің нені істеуінің керегін, нені қылмауының қажеггігін ашық өзі үғынбаған «оқу бастықтарынан» мектептің іс сипаты үшін күресудің керектігін талап қылуға бола ма? Бірақ мүндай мектеп туралы болып жатедн басгы әңгімелерді оку жүмысшыларьшьщ біліп түруьгаа бөгет болатын ахуалдар бар. Ол оқу жүмысына бастық болып түрғандардың көп райондарда ынғай өзгеріліп түруы, мәселен, ағарту бөлімінің я мектептің бастығы болып бүгін отырған кісіні ертең басқа іске алып қойып, орнына жаңа біреуді қояды.

Бүрын-соңғы болған істермен жаңа кісі жедел танысып жеткенше, оны да өзгертіп тағы да біреуді қойып қояды. Мәселен, әлгі Ізбаскенттің оқу бөлімнің бастығы болғандығына бір ай болмаған екен, ал Жызақты оқу бөлімінің бастығының келіп отырғанына екі-ақ ай болыпты. Бүлар іске отырар кезде орнынан басқа жүмысқа алынып кетіп бара жатқан бүрынғы оқу бастықтарының «бесінші числода шыкқан бір қарар бар, соған хабар болындар» деуі мүмкін. Жаңалар өз тарапьгаан қай числода, не хақында шыққан қарар деп олардан сүрап та қала алмаған. Екінші, өздері артынан, өз бетінше оны анықтауға қүнт та қылмаған болса керек. Біреуінің «бесінші числодағы қарар» деп, қай числоның бесі екенін білмей сандырауы, екіншісінің сентябрьде шыққан орталық комитеттің қарарын августа шықты деп өтірік айтуы осындайдан болған болар.

Қазіргі уақытта істің техникасын білмей өскер болуға, сірә, болмайды. Жолдас Сталиннің «шаруашылықты социалшылдық жолмен қайта қүру кезде барлығын бітіретін - техника» дегенінің себебі осы.

Әсіресе оқу жүмысшысымыз дегендер Сталиннің осы айтқан сөзінің маңызын бастарынан шығармаулары керек. Оқушы деген көрінгеннің қолынан келетін іс емес. Оқу ісін меңгеріп алып кету үшін алдымен оқымысты болу керек. Жалғыз білімім бар деп түрмай, төжірибе жүзінде оқу жүмысын атқара білу керек. Осьглай болмаған ісшілердің оқу жүмысшысымын деп өзін есептеуінің реті жоқ. Бірак осындай қылып оқу ісінін, техникасьшьщ тетігін айқын үйрету үшін бір жерде ісшілердің азды-көпті баяндап отырып істеуі керек. Болмаса қүр көкіректеп ештеңе болмайды. Баяндап бір жерде көп отырғанмен барлығы болады деу тағы бекер. Іс білу үшін істі үйрену керек. Оған талап керек, сабыр керек. Біздің оқытушыларымызда осы талап болса, асықпай-саспай өзінің ісін ретімен алып барып отыратын сабыр болса жөне бүлардың бетін басқа жаққа алаң қылмайтын, ыңғай өз ісімен отырғызатын орындарда шарттар, болса сонда ғана оқушының техникасын білуге болады. Техниканы үйреніндер дегенде өрбір орынға отырғызған адамдардан біздің талап қылатынымыз осы айтылған шартгар. Істің техникасын үйрену үшін күрес бізге Өзбекстанда өте-мете күшгі болу керек, әйткені біздің кадрларымыздьщ көпшілігі жас жана өскен кісілер, төңкерістен бүрьш халықтың ішінде хат танитындардың саны бір-екі процент болып есептелетін еді.

Сондықтан біздің қолымызға кадр боларлық кісілер төңкерістен бүрынғы уақыттан көп қалған жоқ. Осы күнгі кадр деп жүрген кісілерімізді соңғы уақыттарда өз мектептеріміз арқылы есіріп алдық, әсіресе, соңғы жылдары. Шаруашылықтың социалдық түрмен өскен талабына керекті болған оқу істерін алға бастыру жүмыстарына жетерлік кадрлар әзірлеп алу үшін жөнді кадрлар өзірлеп шығаратьш мектептердің бітіріп шығуына қарамастан түрлі қысқа срокты курстар ашып керекті болған кісілерді қысқа курста оқытып алуға тура келді Әсіресе мүғагамдердің барлығьш да сонғы жылдарда әзірлеп алдық. Бүрын төңкерістен бүрын Өзбекстанда жергілікті халықтан шыкқан оқьггушылар жоқтың қасында болатын 1931 жылдың өзінде бірінші басқыш мектепте оқытушылардың саны 12 757-ге жетті.

Бірақ бүлардың білім жағынан қарағанда жоғарғы дәрежелі білімі барлар - 18,7%, түрлі педагог курстарын бітіргендер - 17,9%, оқуы төменгі дәрежелі болған мүғалімдер 54,8% еді. Егер педкурс бітіргендердің өзін теменгі дәрежелі білімі бар деп есептесек (шынында солай болу керек) мүғалімдеріміздің ішінде былтырғы жылы төменгі дәрежелі білімі болған кісілер - 72,7%, дүрысына қарағанда, төменгі дәрежелі мектепте оқытушылар орта дөрежелі білімі болуы керек, орта дәрежелі мектепте окушылар жоғарғы дәрежелі білімі болулары керек. Біздің мүғалімдеріміздің 72%-інің төмен білімді болуы мектептеріміздің әлі күнге шейін тиісті балған күштермен жабдықталып жетпегендігін көрсетеді. Бүл сықылды біздің мүғалімдеріміздің көпшілігінің білімінің пөстігі мектеп жүмысындағы төжірибелерінің аздығымен байланысқан, бүл да кадрлардың жастығынан туады. Мәселен, бізде бірініігі басқыш мектептердің мүғалімдерінің ішінде мектепте бала оқытқандарына бір жыл болгандарының саны қалада - 30,3%, қышлақта - 42%. Бес жылға шейін мүғалімдік қылғандарының саны қышылақта да, қалада да - 35,8%. 1932 жылы қысқа срокты мектептерден тағы да бүлардан басқа да көп мүғалімдер өзірлеп шығардық, сондықтан бар мүғалімдердің үстіне тағы да көп жас, білімі пәс мүғалімдер қосылды. Былтыр мүғалімдер әзірлеу үшін

ашылған курсымызда оқыған 4346 адамнан бүрын сауатсыздықты жою мектебін тамам қылғандардан алынғаны 43,6% екен. Осылардың ішінен екінші басқыш мектебін тамам қылғаны 12,9-ақ процент адам екен. Дүрысына қарағанда, осы сықылды мүғалімдер өзірлейтін курстагы жалғыз екінші басқышты тамам қылғандардан болмаса, осы сықылды білімі барлардан алу керек еді. Курстың 4346 адамының жарымының (43,6%) бүрынғы сауатсыз мектебін тамам қылғандардан алынуына себеп елде олардан басқалардың жоқтығьгаан емес, орындардағы оқу орындарының, ағарту бөлімдерінің мүғалімдер әзірлеу ісіне женді қарамағандығы. Мүғалімдік ісіне белгілі мөн бермей, көрінген кісіні курсқа ала бергендігі. Болмаса аз да болса кеңес үкіметі қүрылғалы 15 жылдан бері халықтың 50%-і сауатты болды. Қазір колхозымыздың үштен бірі түрлі мектептерде оқып отыр. Осылардың ішінен ең болмаса бір неше жылдардан бері өз бетінше оқып, білімін асырып огырған адамдар аз емес Мүғалімдер әзірлегенде осындайларды теріп алып оқыту керек еді. Жақсы мүғалімдерді сондайлардан ғана шығаруға болады. Болмаса үш-төрт ай окңлып бүрынғы шала сауатгылардан оқытушылар әзірлеп шығаруға болмайды. Былтыр мүғалімдік өзірлеу ісінде орыңдардағы ағарту бөлімдерді осы сықылды көп қателіктер қылды. Бүл қателіктен келген кемістік әлгі айтқан толық білімі бар керекті кісілерді тауып алмай көшеде кез-келген сауаты болмаған адамдардан альш екі-үш ай оқьггып мүғалім қылғандык, Осы айтылған реттермен қазіргі мүғалімдеріміздің көгшіілігі үлкен білімге еге адамдардан емес.

Орталық коммунистер партиясының орталық комитеті өзінің мектеп туралы шығарған қарарында мүғалімдердің білімін асыру мәселесіне үлкен ерік берген. Орталық комитетің қарары бойынша білімін асыруға белсенбеген мүғалімдер болмауы керек. Мүғалімдердің білімін асыру істері орындарда күнделік іс ретінде дәуір сүретін болып жолға қойылуы керек. Осы ретпен мүғалімдердің білімін асыру шараларын жақсы көздесек қана біз мүғаліміздеріміздегі бар білімінің кемшілігін кетіруге күш қыла аламыз. Мүны біздің мүғаліміздеріміз түсініп алуы керек — білімді асыру деген шарт әрқайсысының алдында болуы керек. Күн санап білімін асыруға әрекет қылмағандар біздің мүғаліміздеріміздін, арасында болмасын. Мүғалімдер мүмкін болған жерде пайдаланып өздері оқи берулері керек. Оқу, оқу, оқу болу керек мүғалімдердің жүмысы. Әрбір мүғалім осылай қылмаса, біздің қазіргі мүғалімдердің білімін асыру деген ниетіміз орындалмайды. Орталық комитеттің қарары бойынша біз биылғы жылы барлық қолда бар мүғалімдерді қайтадан оқытып, әзірлеп шығаруымыз керек еді. Біз биыл бүл міндетті толық атқара алмадық. Дегенмен 12 000 мүғалімді қайтадан әзірлеп шығудың әрекетін қылдық. Мүның 7000-ы үш айлық курстарда оқытылады, 5000-ы сыртқа жолмен оқытылады. Мүғалімдерді қайта әзірлеу курсы жергілікті бюджеттің қаражатымен ашылмақшы. Бүлардан басқа мемлекет бюджет арқылы да курстар ашылды. Мүғалімдер өзірлеу курстарының қай жерде қанша адамдарға әм қай райондар үшін ашылғандарын мына таблицадан көрсе болады.

1) Тәшкенде 683 адамдық, төменгі райондар үшін ашылған:

5) Жизақта 196 адам төменгі орындар үшін: