Ахметжанов о. Н. Жануарлардың КӨз аурулары оқу құралы семей, 2012 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

Көздің екінші реттік ауруларына инфекциялық, инвазиялық және жұқпалы емес ауруларда байқалатын жануарлардың көздерінің зақымдалулары жатады. Кейбір ауруларда көздің зақымдалуы міндетті түрде және белгілі бір көз құрылымының сол ауруға тән өзгерістерге ұшыраумен қоса жүреді. Мүйізді ірі қараның катаральді қызбасында, обасында, ит обасында, айналмада, құстың Марек ауруында көздің зақымдалуы осы ауруларға тән. Кейбір ауруларда көздегі мұндай өзгерістер тұрақты емес. Бірде бір көз құрылымы, келесіде мүлде басқа көз құрылымы зақымдалуы және оның сипаты да өзгеше болуы мүмкін (жылқы сақауы, инфекциялық анемиясы). Ветеринариялық және медициналық офтальмология зерттеулерінде көз ауруларының көптеген аурулармен байланысы бар екенін және бұл байланыс екі жақты болатынын дәлелденген. Бірде көз ауруларының себебі инфекциялық, инвазиялық және жұқпалы емес аурулар болса, екінші бір жағдайда көз ауруы бүкіл организмнің ауруына айналады. Соңғысына көз құрылымдарының іріңді қабынуларын, панофтальмитті атауға болады. Бұл аурулардың салдарынан сепсис дамып, малдың өлуі мүмкін. Осыған байланысты көз ауруларын зерттегенде, диагноз қойғанда, емдегенде оның бірінші реттік көз аурулары немесе екінші реттік көз аурулары екенін ажырату үлкен тәжірибелік маңызға ие.

Гипо және авитаминоз салдарынан да көз аурулары дамиды.

Ішкі ағзалардың жұқпалы емес ауруларында да көз зақымдалады. Мысалы нефритте қабақтар ісінеді, конъюнктива сарғаяды. Ретинит, ретро – интробульбарлық неврит дамиды. Жүрек, өкпе ауруларында конъюнктива бозарады, көгереді. Қан қысымы көтерілгенде ақ қабықтың қан тамырлары жарылып, көздің ішкі орталарына қан құйылады. Ортаңғы құлақ қабынуы салдарынан да көзде жиі нистагм байқалады. Ал ішкі құлақтың іріңді қабынуында, гайморитте ретро – интробульбарлық неврит дамиды. Көздің көру жүйкесі семіп, көз көрмей қалуы мүмкін. Ми – жүйке жүйесінің аурулары да көзге және оның көруіне тікелей әсер етеді. Мидың механикалық жарақаттарында ондағы көру орталығының қызметі бұзылады. Соның салдарынан көздің көруі нашарлайды, тіпті толық көрмей қалады. Көзде осындай өзгерістер миға қан құйылғанда, мидың зілді ісіктерінде де байқалады. Қансыраудан және тағы басқа себептерден болған анемияда конъюнктива бозарып, торлы қабықтың қан тамырлары әрең байқалады. Көздің көру жүйкесінің бүртігі бозарған. Тіпті мес қарынның атониясы мен тимпаниясында да көзде өзгерістер байқалады. Бұл ауруларда көз қарашығы ұлғайып, жарыққа реакциясы тежеледі. Ал ол ауруларды емдеген соң бұл өзгерістер жылдам қалпына келеді.

Жануарлардың минералдық, химиялық улы заттармен және улы өсімдіктермен, зең саңырауқұлақтарымен улануы да көзге әсер етеді. Наркозға қолданылатын дәрілер (хлороформ, эфир) әсерінен және ас тұзымен уланғанда (әсіресе шошқа) көздің қарашығы кеңейеді. Салицил қышқылы, метил спиртінен улану көздің көру жүйкесінің солуына әкеледі. Малды аммиак, күкіртті сутегі мөлшері жоғары қорада ұстағанда көз ауруға шалдығып, жалпы көз ауруларының клиникасы дамиды. Олардың көзінен жас ағып, жарыққа қарай алмай, конъюнктивит, кератит пайда болады. Мал улы өсімдіктермен, зең саңырауқұлақтарымен уланғанда да көзде патологиялық өзгерістер дамиды. Меңдуанамен, қышамен, у қорғасынмен, кекіремен уланған малдың көзінің қарашығы кеңейіп, оның қозғалысы күрт баяулайды (мидраз).

Сыртқы қоршаған орта факторлары да көзге әсер етеді. Көп мөлшерде көзге түскен ультракүлгін сәуле әсерінен катаральді конъюнктивит, кератит, ретинит дамиды. Торлы қабыққа қан құйылуына да себеп болады. Сондықтан ультракүлгін сәулемен емдегенде дәрігер арнайы қорғаныш көзәйнек кию керек және емделетін жануарға да осындай арнайы көзәйнек кигізіледі. Рентген және радиация сәулелері көзде катаракта, ретинит туғызып, көздің көру жүйкесін семуге ұшыратып, көздің көрмей қалуына әкеледі.

Жануарларды көз ауруларына зерттеудің жоспары:

• 
  Жануарға жалпы клиникалық зерттеу жүргізу,
  
• 
  Көзді клиникалық тәсілдермен зерттеу,
  
• 
  Көзді және оның қосымша мүшелерін арнайы әдістермен зерттеу.
  

Клиникалық зерттеудің жоспары:

• 
  Жануарлармен алдын ала танысу (жануарларды тіркеу, анамнезі),
  
• 
  Жалпы зерттеу (Т;П;Д, габитусы, терісін, тері өсінділерін, тері асты борпылдақ ұлпасын, лимфа түйіндерін, кілегей қабықтарын),
  
• 
  Ағзалар мен жүйелерді зерттеу (жүйке, ас қорыту, тыныс алу, қан айналу, жыныс және зәр шығару),
  
• 
  Арнайы клиникалық зерттеулер (қанды, зәрді, нәжісті зертханалық зерттеу, ЭКГ, УЗИ, рентген, комьпютерлік томография).
  

1. 
   Малдың көз алдынан қолдың алақанын арлы – берлі жүргізіп бақылау. Көзі көретін мал жасқанады, қабағын қағады.
   
2. 
   Кенеттен қатты дыбыстар шығарып бақылау. Көзі көрмейтін мал оқыс дыбыстан қатты шошынып үркеді.
   
3. 
   Малды жүргізіп бақылау. Көздері көретін мал еш жасқанбай, еркін және айналасындағы заттарға, малдарға соғылмай қозғалады. Ал соқыр мал сақ, абайлап, құлағын тігіп, аяқтарын көтере басып жүреді.
   
4. 
   Бөгет – кедергілер арқылы өткізіп бақылау. Ол үшін жетекке алынған малдың алдына бірнеше кедергілер қойылады. Көзі көретін мал кедергіге соғылмай оны айналып немесе аттап өтсе, соқыр мал шалынады, сүрінеді.
   
5. 
   Малдың екі көзі де көретінін анықтау үшін көздерін кезек – кезек жауып, кедергілер арқылы өткізіп бақылау қажет.
   

Ол үшін малды жарық жерге қойып, екі көзінде қарап, сипап салыстырып тексереді. Қабақтардың жағдайы (жарақаттары, экзема, зілді ісік т.б.), көз саңылауын байқау (тарылу, қабықтың жабылуы, флегмона т.б.). Көз шарасын, коньюнктивасын (түсі, қан тамырларының жағдайы), қарашығын (жақыннан жарық түсірсе сау көздің қарашығы кішірейеді, ал жарықты алыстатқан сайын қарашық кеңейеді) көз алмасын, жас бездері мен жас жолдарын қарау (үлкейткіш шыныны да пайдаланады), сипау арқылы зерттейді. Қабақтың қабынуына (блефарит), ісінген - ісінбегеніне, жарақатына, орналасуына (айналуы бар ма), айналасындағы терісіне (дерматиттер), жиегі мен кірпіктеріне көңіл аударады. Ісік болса қаты ма әлде бүлкілдей ме, температурасы қандай, ауыра ма. Көзден жас ағуы (эпифора), жарыққа қарауы – қарай алмауы (блефароспазм), анықталады.

29 – шы сурет. Кератоскоп - көздің қасаң қабығын зерттейтін құрал.

30 - шы сурет. Кератоскопия техникасы (оригинал).

32- ші сурет. Офтальмоскопия техникасы (оригинал).

Бұл әдіспен қасаң қабықтың мөлдірлігін, көз бұршағының бар – жоғын, мөлдірлігін, көз камераларын зерттейді. Зерттеу техникасы: қараңғылау жерге қойылған малдың көзіне жанып тұрған май шамды 15 – 20 см жақындатады. Зерттеуші мал дәрігері малдың көзіне бір қырынан қарағанда сау көзден май шам білтесінің үш бейнесін көреді. Бірінші бейне дұрыс орналасқан, анық, орташа көлемде. Ол қасаң қабықтан шағылысқан бейне. Екінші бейне де үлкендеу, сәл көмескі. Ол бұршақ дене қабығының алдынғы жағынан шағылысқан бейне. Үшінші бейне алғашқы екі бейнеден ары таман орналасқан, көлемі кішкене, көмескі және төңкерілген. Бұл бұршақ дене қабығының артқы қабырғасынан шағылысқан бейне.

Қорытынды: Егер малдың көзі сау болса барлық үш бейне де анық көрінеді. Егер алғашқы екі бейне ғана көрінсе қасаң қабық мөлдір, көз камераларындағы сұйық тұнық, ал бұршақ дене күнгірттенген. Егер екінші және үшінші бейнелер көрінбесе көздің бұршақ денесінің болмағаны.

Инфекциялық және инвазиялық ауруларға зерттеу үшін көзден материалдар алу және зерттеу.

Көзден қырынды(сүртінді алу), жағында жасау және микроскоппен зерттеу техникасы. Көздің айналасын, қабақтардың жиегін 70% - ды спиртке шыланған бинтпен тазалап сүртіп, конъюнктиваға 2% - ды новокайын тамызылады. 10 – 15 минуттан соң қабақты ашып, арнайы бактериологиялық қырғышпен немесе басына стерильді мақта оралған таяқшамен екі көздің де қонъюнктивасы мен қасаң қабығынан беткейлі қырынды (сүртінді) алынып зат шыныға жағында жасалады. Жағынды бөлме температурасында немесе спиртовка жалынында кептіріліп, абсолюттік спиртпен немесе спирт – эфирмен 20 – 30 минут бекітіледі. Еегер метил спирті қолданылса 3 – 5 минут жеткілікті. Осыдан соң жағынды үстіне Романовский – Гимза бояуы құйылып 45 – 60 минут ұсталады. Бояу дистилденген сумен шайылып, жағынды кептірілген соң микроскоптың астында (90*) зерттеледі.

Қорытынды: Сау малдың көзінде бактериалар болмауы тиіс. Тек аздаған эпители торшалары мен лимфоциттер болады. Ал көзі ауру малда стрептококтар, стафилококтар, диплококтар, риккетсилар анықталады.

Көздің асептикалық және іріңді қабынуларында новокайн блокадасын қолдануды алғаш ұсынғандардың бірі В.Н. Авроров. Ол 0,5% новокайн ертіндісін көз алмасының артындағы ретробульбарлық кеңестікке егуді ұсынды. Біз тәжірибе жүзінде мүйізді ірі қараның көз ауруларын емдеуге ретробульбарлық новокайн блокадасын 0,5% новокайнға бициллин – 3 антибиотигін қосып қолданып, өте жақсы нәриже алып жүрміз. Оны жасау техникасы:

Алдымен мал станокқа бекітіледі. Содан соң көмекші малдың басын қозқалтпай ұстайды. Ол үшін блокада сол көзге жасалатын болса, көмекші оң жақтан тұрып, сол қолымен малдың сол жақ шекесінен (мүйізінен), ал оң қолымен астыңғы жағының тісі жоқ жиегінен ұстап, малдың мойны мен басын сол жақ жамбасына қыса қозғалтпай ұстайды. Ал оң жақ көзге блокада жасағанда керісінше көмекші сол жақтан тұрып, оң қолымен малдың оң жақ шекесінен (мүйізінен), ал сол қолымен астыңғы жағының тісі жоқ жиегінен ұстап, малдың мойны мен басын оң жақ жамбасына қыса қозғалтпай ұстайды. Мал дәрігері үстіңгі қабақтың терісін көз шарасына дейін 5% иод ертіндісімен өңдейеді. Блокаданы оң жақ көзге жасағанда, мал дәрігері малдың мойынына сүйене оң жағынан тұрып, сол қолының алақанын малдың маңдайыа қояды (сол жаққа жасағанда керісінше). Сонда бас бармағы көз шарасының жиегіне және көз алмасының жоғарғы жағына жанасуы тиіс. Осылай қабақ пен көз алмасын қозғалтпай ұстап тұрып, бір рет қана қолданылатын шприцтің инесін қабақ терісі арқылы көз шарасы сүйегі мен көз алмасы арасынан келесі жақтың құлағының сыртқы есту тесігіне бағыттап, тайыншаларға 5 – 6 см, ал ірі сиырларға 6 – 8 см тереңдікке енгізеді. Тайыншалардың көзінің ретробульбарлық кеңестігіне 10 мл, ірі сиырларға 20 мл 0,5% - ды новокайнға езілген бициллин -3 антибиотигінің ерітіндісі егіледі. Бициллин – 3 тайыншалардың бір көзіне 300 мың ӘБ, ал ірі сиырдың бір көзіне 600 мың ӘБ – нен есептеп қолданылады. Ішкі көз құрылымдарының асқынған, іріңді қабынуларында бициллин – 3 антибиотигінің қолдану мөлшері екі еселенеді. Ерітінді жылы болғаны дұрыс. Егер блокада малдың екі көзіне де жасалуы тиіс болса, екінші көзіне дәрі келесі күні егіледі. Дәрі еккеннен соң көз алмасының аздап көз шарасынан томпайып шыққаны, қарашықтың кеңейгені, жоғарғы және үшінші қабақтардың түскені, конъюнктива мен ақ қабықтың қызарғаны, ісінгені және қабақ пен көз алмасының қозғалысының шектелгені байқалады. Бұл құбылыстар 1,5 - 2 сағаттан соң басылады. Ем көрсетіліміне қарай арасына 3 – 5 күннен салып, 2 – 3 рет қайталанады.