Қайыпбаева А., филология ғылымдарының кандидаты, А
Де етістігі келген сөйлемдердегі төл сөздің қолданысы
жүктеу/скачать 1.07 Mb. Pdf көрінісі
|
| Де етістігі келген сөйлемдердегі төл сөздің қолданысы. Де (деп, деген, деді,
дейтін, дейді т.б.) етістігі келген сөйлемдердің бәрінде де төл сөз бола бермейді; олар мыналар: а) Деп, дегеніміз деген сөздер бастауыш пен баяндауыштың арасында дәнекер болып келеді. Мысалы: Сауатты болу дегеніміз – дұрыс жазып, дұрыс сөйлей білу. Синекдоха деп газ мағынасының бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, үлкеннің орнына кішіні қолданудың және керісінше қолданудың негізінде ауысуын айтамыз. ә) Дейміз, деп аталады, деп атаймыз деген сөздер күрделі баяндауыштың құрамында келеді. Мысалы: Дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары басқа-басқа сөздерді омонимдер дейміз (“Қазақ тілі” оқулығынан) Ғылыми жорамалдар гипотеза деп аталады. Қышқылдардың және сілтілердің әрекетінен түсі өзгеретін заттарды индикаторлар деп атайды (“Химия” оқулығынан). б) Деген деген сөз өзінің аддындағы сөзбен қосақталып, күрделі мүшенің құрамында тұрады, ондайда деген тұлғасы “деп аталатын, (біреуге не бірдемеге) арналған” деген сөздердің мағынасын береді. Мысалы: Сен дегенде ойым таза (саған арналған ойым таза). Оспан деген – әдепті бала (Оспан атты бала – әдепті бала). в) Кейбір сұрау және белгісіздік есімдіктері де сөзінің тұлғаларымен тіркескенде, сұрау интонациясымен ерекше бөлінбесе, төл сөз болмайды. Мысалы: Сен не дедің? Ол ештеңе деді ме? Мен оған былай дедім. Де етістігі бірқатар есімдіктермен тіркескенде, оны айтты деген етістікпен алмастыруға болатын болса, төл сөзді сөйлем болмайды: Сен не дедің? – Сен не айттың? Ол ештеңе демеді – ол ештеңе айтпады. г) Де етістігінің тұлғалары тұрақты сөз тіркесінің құрамында келгенде, төл сөз белгісі болмайды: күн демей, түн демей, ай десе аузы, күн десе көзі; ә дегенде; әудем жер; әй дер ажа, қой дер қожа жоқ; әрең дегенде; керек десең т.б. ғ) Баяндауышы де етістігінің қатысуы арқылы 90 жасалған бағыныңқы сөйлемдер төл сөз болмайды: Сен келе ме деп, мен күн ұзын үйде отырдым, Айбала сүйікті көретін қайың сіңлісінің қуанышты сезімін бұзбайын дегендей, аузына келіп қалған сөзді ернімен бөгей қойды. Сабақ қыркүйектің басында басталады дегенге, ауылдан Ботагөз ерте шығып, қалаға келгеніне айға жақындап қалған (С.Мұқанов). Бүгін тіпті Байжан келмей қалмайды деп, үй ішін де жинастырып, күтініп отыр еді (Ғ.Мүсірепов). д) Сөйлем ішінде белгілі бір сөзге (әсіресе қаратпа сөздерге) баса көңіл аудару үшін деймін деген сөз тіркесе айтылғанда, ол төл сөзді құрылым болмайды: Әй, Баянды деймін, осы дүниені Қызылжарға апаратын менмін ғой (Ғ.Мүсірепов). Түсімде деймін үлкен дарияның жағасында тұрмын. Тоқта деймін, тоқташы. Төл сөз де етістігінсіз айтылып, заттық мәнге ие болады да, сөйлем мүшесі болып тұрады. Мұндай төл сөзге зат есімге тән септік, тәуелдік т.б. жалғаулар жалғана береді. Бұлар тырнақшаға алынып, бас әріптен басталып жазылады, оның өзі сұраулы сөйлем болса, тырнақшаның ішіне сұрау белгісі, лепті сөйлем не лепті сөз болса, леп белгісі қойылады; ал хабарлы сөйлем не жеке сөздер болса, ешқандай тыныс белгісі қойылмайды. Мұндай құрылымдардың алды- артынан төл сөзге тиісті тыныс белгілері де (қос нүкте, сызықша) қойылмайды. Жалғанған қосымшалар тырнақшаның сыртына дефис арқылы жазылады. Мысалы: Жабайы кісі болса, “Молчать!” – дер еді пристав, Итбайдың Кривоноспен жақындығы барын білетін ол олай жекіре алмады. Бірақ Молчать”-ты көз қарасымен ұқтырам дегендей, адырая қарады. Мен оңай таптым, – деді Ботагөз. – Қала ғұрпында сүйгенін айтқызады, сүйгеніңіз кім? (Асқар) жан-жағынан қуғын қамап, қайда барарын білмей жалпақтап қашқан қояндай, “Сүйгенім сен”-ді айтып қала жаздады (С.Мұқанов). Есжан алғашқыдай емес, қыры сынып қалыпты. Жомарт есептеріне жақсы түсінбесе де, Жомарт сөзі бұлтартпады. Бірақ күп деуге батылы бармай отыр.“Болса жақсы, болмаса”-ға тіреле береді. – Қанша берер екен ? – Берсе, бір бестен кем бермес.– “Берсе”-ңіз не?! “Бес”-іңіз бір айдың ғана жалақысы (Ғ.Мұстафин). “Боламын”-мен жүргенде, болат қайтып, Жалын сөніп, жас жүзін басады әжім (Абай). “Ел жатса да, енекем жатпайды” біз ғой (М.Әуезов). – Сонымен бізбен бірге елге жүресің ғой, Ботагөз? – Қайдан білейін. – “Қайдан білейін”-ді қой (С.Мұқанов). Де етістігінің қатысуы арқылы жасалған нақты бастауышы жоқ жақсыз сөйлемдер де төл сөз болмайды (олар орыс тіліндегі “говорят, что...” деген құрылымда жасалатын сөйлемдерге ұқсас келеді). Мысалы: Қытайғы қардың көптігіне қарағанда, биыл егін бітік болар дейді. Осы күні сол ара Жайнаған қызыл гүл дейді. Дейді түні жап-жарық, Қыста да гүлі гүлдейді (Н. Байғанин). -айын, -ейін жұрнақты етістік пен де етістігі тіркесіп келіп, қалау, тілек мәнді сөйлемдер жасалады, олар да төл сөзді құрылым болып саналмайды: Киноға барайын деп едім. Бөлтірік қашайын деп еді, күзен ытқып келіп, желкесін қырқып алды. Төл сөз бен автор сөзін байланыстырып тұрған деп етістігінен кейін төл сөзге қатысты етістік келсе (деп сұрады, деп ойлады, деп үн қатты, деп айғайлады, деп сыбырлады т.б.), деп-тен кейін үтір қойылмайды. Мысалы: Абай Асылбайдан: – Қалада не хабар бар? – деп сұрады (М.Әуезов). “Егер 91 Амантай аман болса, кескіні маған ұқсайды, мен інісі едім дейін”, – деп ойлады ол (С.Мұқанов). Егер деп-тен кейінгі етістік төл сөздің айтылуынан соң болатын істі білдірсе, деп-тен кейін үтір қойылады: – Тұр! – деп, біреу қаттырақ дауыспен оятты (С.Мұқанов). – ...Бірақ ондай-ондай сән табылар, ән табылмайды ғой! – деп, шімірікпей күлді де, жастарға қарай бұрылды (М.Әуезов). – Бір сағаттан кейін сыртқа шығарсың, Сикорскийдің конторына кел, – деп, кейін қарай бет алды (Ғ.Мүсірепов). Төл сөзден кейін де етістігінің десе, дегенмен, дегенде, деген соң, дегенше, дегеннен кейін, деді де тұлғалары тұрса, бұлардан соң үтір қойылады. Бұлардан кейінгі сөздер автор сөзі болмай, төл сөз болса, қос нүкте қойылады. Мысалы: Бозторғайды аяған жұрт: “Бұ бишара неге төмен қарай ұмтылмайды, неге жоғарылай береді?” – десе, біреу: “Төмендесе-ақ қағып түспей ме тұрымтай, соны біліп жоғарылап барады”, – дейді. Балалар: – Айдағанға көне ме ол, ата? – десе: – Неге көнбейді? – дейді Ораз (С.Мұқанов). Әшірбек сонда да азсынып: – Неге ақырын? – дегенде: – Қатты көмір, – деді Әкім (Ғ.Мұстафин). Төл сөзден кейінгі де етістігі деді, деп еді, дейді, деген еді сияқты тиянақты тұлғаларда тұрса, одан кейінгі автор сөзі өз алдына тиянақты не бағыныңқы сөйлемдер болса, араларына үтір қойылады: Менің есебімді бер! – деді ол, Кенжетай ұсталып кеткесін (С.Мұқанов). - А... Мен өзім де солай шығар деп ойлап ем... – деді де, Быков өз жөніне кетті (Т.Мүсірепов). – Алма, сен жақсы салдың еске! – деді Жанат, есіне жаңа түскендей (Ғ.Мұстафин). жүктеу/скачать 1.07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|