Актуальные проблемы международных отношений

1. 
   Z.F.Fındıkoğlu. Tanzimatta İçtimai Hayat. Tanzimat I. - İstanbul, 1999.
   
2. 
   Жұртбаев Т. Талқы. – Алматы: Қазақстан, 1997.
   
3. 
   M.Kaplan. Şiir tahlilleri Tanzimat’tan Cumhuriyet’e kadar. - İstanbul: Dergah yayınları, 2008.
   
4. 
   A.Kabaklı. Türk Edebiyatı, 3 cilt, 14 Baskı. – İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı yayınları, 2008.
   
5. 
   Ahmet Hamdi Tanpınar. 19 Asır Türk Edebiyatı Tarihi. 4 b. – Istanbul: Çağlayan Kitabevi, 1976.
   
6. 
   Ş.Mardin. Yeni Osmanlı düşüncesi. - İstanbul: Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi iletişim yayınları, 2001.
   

Қорқыт – сан ғасырлардан бері халық аузында ақын, сазгер, күйші ретінде танылса, кейде халқына жақсылық тілеген батагөй, тылсым дүниенің қыр-сырын меңгеруге құштар сәуегей зерттеуші, әрі қолына қобызын күңірентіп, болашақты болжаған данышпан, бақсы болып танылды. Бұл тұрғыдан Қорқыт мұрасын зерттеп соны пікірлер айтқан белгілі ғалым, түрктанушы М. Жолдасбеков былай деп жазады: «Қазақ арасында таралған аңыздарда Қорқыт ата – көпті көрген батагөй, сәуегей, атақты музыкант әрі ойшыл дария. Ол айтқан болжау дәл келіп отырға. Адам өмірі, мінез-құлық, тағдыр жайында тұңғиық, кемелді толғаулар қалдырған»[1, 110 б.].

Қорқыт атаның туған жылы мен өмір сүрген жері, яғни өмір тарихы туралы нақты мағлұмат беретін жазба деректің сақталмауы, ғалым-зерттеушілер арасында бір ортақ шешімін таба алмай отырған мәселенің туындауына себеп болып отыр. Қолына қалам алып Қорқыт ата туралы ой толғаған ғалымдар, ғұламалар, тарихшылар, әдебиетшілер өз зерттеулерінде, Қорқыт ата халық аңызының кейіпкері ме, немесе тарихи тұлға ма деген сұраққа жауап беруден бастайды. Зерттеушілердің Қорқыт бабаның өмір тарихы туралы дерек көздерінің бірі ретінде жүгінетін «Қазақ Совет Энциклопедиясының» алтыншы томында берілген анықтамада: Қорқыт ата VIII ғасырда (туған, өлген жылдары белгісіз) қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы жерінде өмір сүрген атақты ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері. Тарихи деректер мен аңыз әңгімелердің бірінде Қорқыт атаны 95 жыл өмір сүрді делінсе, енді бірінде 195 жыл өмір сүрген данышпан қарт ретінде бейнеленеді [2, 614 б.].

Тарихи деректер мен халық шежіресі бойынша, Қорқыт-сегізінші ғасырда Сыр бойында өмір сүрген батыр, атақты ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері. Қорқыттың анасы қыпшақ тайпасынан, әкесі Қарақожа оғыздарынан екені мәлім. Міне, сондықтан да Қорқыт қыпшақтар мен сол кезде Сырдария бойын жайлаған оғыздар арасында екі жаққа бірдей ел ағасы атанған. Ал енді осы оғыз тайпалары туралы тарихи деректер келтірсек. Оғыз тайпалары Сырдарияның төменгі ағысында мекен еткен. Араб саяхатшысы, географы Истахридің айтуы бойынша, Сыр бойында тұрған оғыз тайпаларының ең маңызды қалалары Янги-Кент (Жаңакент), Жент, Өзкент (Өгізкент), Баршынкент (Қыз қала), Сүткент, т. б. болған. Оғыздармен қатар Сырдария бойында қыпшақ тайпалары да тұрған. Олардың басты қалалары - Сығанақ, Сауран, Отырар, т. б. кенттер еді. Демек, қазақ халқының рухани тұрмыс-тіршілігіне оғыздардың тигізген ықпалы аз болған жоқ. Кейінірек XI ғасырдың орта кезінде оғыздардың бірсыпыра топтары қыпшақтардың тегеурінінен Шығыс Еуропаға, Кіші Азияға қоныс аударып кетті. Ал сонда осында қалып қойған оғыз тайпалары қазақ қауымын құрысуға қатынасып, солардың этникалық құрамына біржола сіңіп кеткені мәлім [3, 98 б. ].

Данышпан қарттың ұзақ жылдар бойы ел басқарған көсем болғанын, өз өмірінде үш хан тұсында уәзірлік қызмет атқарғанын дәлелдейтін тарихи деректер де бар. Ал оның теңдесі жоқ күйші-композитор болғандығын халық жадында сақталған «Қорқыт ата күйі», «Қорқыт сарыны», т. б. музыкалық шығармалары дәлелдейді [4, 123 б.].

Ел арасында кеңінен тараған аңыздарда Қорқыт ата өзінің жүйрік желмаясына мініп алып, халқына мәңгі жасайтын жерұйық іздеуші, ғұмырбойы өлімге қарсы күресуші, өлім дегенді білмейтін ғажайып қайсар жан ретінде суреттеледі. Әйтсе де ол өмірінің соңында «өлмейтін нәрсе жоқ екен»деген пікірге келеді. Енді Қорқыт ата мәңгілік өмірді қобыз сарынынан іздейді. Ұлы күйші, кемеңгер жырау өзі іздеген мәңгілік өмірді шынында да тапқан секілді. Қорқыт атаның жантебірентерлік сиқырлы күйлері, ұлағатты ғибрат сөздері, әрбір жолы мақал-мәтелге айналып кеткен өлең-жырлары ұрпақтан-ұрпаққа асыл мұра, мәңгілік қазына ретінде ауысып, мыңжылдан астам уақыттан бері өмір сүріп келе жатыр.

Қорқытты асқан күйші, ақылгөй, данышпан, атақты жырау деп, мазар-күмбезіне бас ию сонау оғыз-қыпшақ заманынан басталады. Қорқыттың мазарын (қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы ауданында) халық сан ғасырлар бойы қадірлеп, оны Қорқыт атаның күй тартатын жері деп, басына күзетші, шырақ жағушы адам қойып жүрді. Қорқыт ата күмбезі шамамен ІХ-ХІ ғасырларда салынған.

Қорқыт атаны халық қиялынан туындаған аңыз кейіпкері деп пікір айтқан белгілі тарихшы, ғалым Қ. Салғараұлы V-VI ғ.ғ. өмір сүрген, ұлы түрк қағандарының кеңесшісі болған, Екінші Түрк Қағанатының негізін қаласқан Тоныкөкті Қорқыт атанының прототипі болуы мүмкін деп жазады. Сонымен бірге бірнеше дәлелдер мен уәж келтіреді. Мәселен, тарихи деректер мен аңыздар бойынша бұл екі тұлға да билік басына бірінен кейін бірі келген үш ханға кеңесші болады. Екіншіден, екеуінің өмір сүрген тарихи кезеңі тұспа-тұс келеді (7 ғ. аяғы 8 ғ. басы) және екеуі де оғыз тайпасынан шыққан. Дегенмен қисыны келмейтін тұстары да жоқ емес. Мысалы, Қорқыт атаны Сырдария бойында туып-өсіп, сол жерде қайтыс болған делінсе, Тоныкөк болса Алтай өңірінде туып, Қытайда тәрбиеленген, ал қйтыс болған жері қазіргі Моңғолия территориясында. Сондай-ақ екеуінің есімдері екі түрлі аталады. Алайда бұл есімдері лақап есімдері болуы мүмкін деген болжам жда бар, шын есімдері туралы нақты деректер жоқ.[5, 278 б.]. Мәселен Қорқыт атаның есіміне келер болсақ, аңыз бойынша анасы Қорқытты құрсағында үш жыл бойы көтеріп жүріпті. Жылына бір рет толғақ қысып отырады екен. Қорқыт дүниеге келер алдында әлемді үш күн, үш түн бойы қараңғылық басады. Сұрапыл қара дауыл соғып, ел-жұртты қорқыныш сезімі билеп, осыған орай баланың атын “Қорқыт” деп қойған дейді. “Қорқыт” сөзінің этимологиясын Ә.Қоңыратбаев “құтты адам, құт әкелетін адам” деп көрсетеді [6, 126 ].

Қорқыт ата - түрк халықтарының бәріне ортақ ұлы ойшыл-кемеңгер, жырау, күйші-қобызшы. Ол туралы деректер бізге үш түрлі жолмен жеткен. Бірі - ел аузындағы Қорқыт туралы аңыз-әфсаналар, екіншісі - тарихи шежірелер, үшіншісі - «Қорқыт ата кітабы».

Сол кездегі оғыз-қыпшақ тайпаларының бәріне бірдей түсінікті көне түрк тілінде жазылған «Қорқыт ата кітабының» екі қолжазба нүсқасы сақталған. Солардың бірі қазір Германиядағы Дрезден қалалық кітапханасының сирек кездесетін қолжазбалар қорында сақтаулы тұр. Бұл қолжазба кітаптың мұқабасында көрсетілген аты:«Кітаби дедем Қоркут ғали лисани таифаи у огузан», яғни «Қорқытатаның оғыз тайпасы тіліндегі кітабы». «Қорқыт ата кітабының» осы Дрезден қолжазбасы он екі жырдан, басқаша айтсақ, он екі оғыз-намеден тұрады [7, 10].

Ал «Қорқыт ата кітабының» екінші қолжазба нұсқасы Ватикандағы (Италия) Аростолика кітапханасында сақталып келеді. Бұл қолжазба алты жырдан құралған, ол: «Хикаят оғыз-наме Қазанбөк уа ғайри» деп аталады. Мұны осы кітапханадан тауып, итальян тіліне тұңғыш рет аударған ғалым Этторе Росси болды.

«Қорқыт ата кітабының» Дрезден қаласында сақталған толық нұсқасын зерттеу, Еуропа тілдеріне аудару ісі XIX ғасырдың бірінші жартысында басталды. 1815 жылы немістің белгілі ориенталист ғалымы Г. Ф. Диц бұл шығарманың бір тарауын неміс тіліне аударып, баспасөзде жариялады. Екінші бір неміс ғалымы Теодор Нельдеке «Қорқыт ата кітабын» неміс тіліне толық аударып шықпақ болады. Дегенмен ол бұл істі аяғына дейін жеткізе алмады да, барлық материалдарын өзінің шәкірті В. В. Бартольдке тапсырды. Бұл кітапты зерттеу, аудару ісімен ондаған жылдар бойы айналысқан В. В. Бартольд «Қорқыт ата кітабын» 1922 жылы орыс тіліне аударып шықты. Бірақ ғалымның көзі тірісінде аудармасы жарық көрген жоқ. Бұл аударма 1962 жылы академик В.М.Жирмунский мен А.Н.Кононовтың редакциясымен басылып шықты. Сондай-ақ оғыз-қыпшақ дәуірінің ғажайып әдеби жәдігерін зерттеуге А.Н.Самойлович, В.В.Вельяминов-Зернов, К.А.Иностранцев, А.Ю.Якубовский сияқты көрнекті орыс ғалымдары да мол үлес қосты. Оғыздардың қаһармандық эпосын әдеби, тарихи және тілдік тұрғыдан кешенді түрде зерттеген белгілі ғалым, көрнекті түрколог Х.Г.Көроғлы болды.

Қазақстан ғалымдарынан «Қорқыт ата кітабын» зерттеу, аудару, насихаттау ісіне Ә.Марғұлан, X.Сүйіншәлиев, Ә.Қоңыратбаев, Б.Ысқақов, М.Байділдаев, М. Жолдасбеков, Ш.Ыбыраев белсене ат салысып келді.

Сонымен, «Қорқыт ата кітабы» Көк түріктер дәуірінің сан қилы қоғамдық-әлеуметтік көріністерін, салт-санасын, діни сенімін, әдет-ғұрпын, көркем сөз үлгілерін, ертегі-аңыздарын біздің заманымызға жеткізген ғажайып туынды болып табылады.

Біз жоғарыда «Қорқыт ата кітабы» он екі жырдан, басқаша айтсақ, он екі оғыз-намеден тұрады дедік. Енді кітап желісі бойынша Қорқыт жырларының негізгі идеясы мен стильдік ерекшеліктеріне тоқтасақ.  «Қорқыт ата кітабында» сюжеті жағынан қазақ эпосымен үндес болып келетін сарындар көп кездеседі. Әсіресе бір балаға зар болған әке-шешенің мүшкіл халі жөніндегі хикаялар жиі ұшырайды. Әрине, мұның өзіндік сыр-себептері бар. Патриархал ру қауымының ұғымы бойынша тек еркек кіндікті бала ғана отбасының, ру тайпаның жалғасы, қауымның болашақ тірегі саналған. Сол себепті де той-жиындарда ұлы бар аталар ең сыйлы орынға отырып, оған зор қошамет көрсетіліп отырды. Міне, осы сарындағы қазақ эпосына тән сюжетті кітаптағы «Дирсеханүлы Бұқашжан туралы жыр» деп аталатын бірінші жырында кездестіруге болады. 

Сонымен қатар Қорқыт ата кітабындағы жырларда көне түрклердің Көк тәңірге табыну, көк бөріні киелі санап, тотем тұтыну көріністерін көруге болады. Мәселен, «Қазан-Салордың ауылын жау шапқаны туралы жыр» деп аталатын екінші жырда Қазанның ел-жұртын өзі жоқта жау шауып кетеді де, батыр сол жауды іздеп жолға шыққан кезде алдынан көк бөрі шығып, онымен тілдескен көрінісін айтуға болады.

Кейбір ғалымдардың «Байбөрі баласы Бәмсі-Байрақ туралы жыр» бертін келе түрк халықтарының қоғамдық өміріндегі сан қилы тарихи құбылыстарға сәйкес бірқатар өзгерістерге ұшырап, соның нәтижесінде аталмыш жыр «Алпамыс батыр» жырына айналған деген пікір айтады. Ал бірқатар ғалымдар Бәмсі-Байрақты ғұндар дәуіріндегі толық аты Алып-Бамсы деп санайды. Ғұндар «алып» деген әскери титулды шайқаста ерлік көрсеткен батырлардың атына қосып айтатын болған. «Алып-Бамсы» сөзі бірте-бірте келіп «Алпамса», «Алпамша», «Алпамыс» атанып кеткен.«Бәмсі-Байрақ» жыры өзінің композициялық құрылысы жағынан «Алпамыс батыр» жырына өте жақын. Ал сюжеттік тұрғыдан бұл екі жырдың бірінші және екінші бөлімдері бірін-бірі қайталайды. Басқаша айтсақ, Бәмсі-Байрақ пен Алпамыстың дүниеге келуі, сүйген қызына үйленуі, батырлардың жау қолына қапылыста тұтқынға түсіп, ұзақ жылдар бойы зынданда жатуы, батыр сүйген жарының басқа біреулермен үйлену тойының үстінен шығуы, жыр қаһармандарының мұрат-мақсатына жетуі, т. б. екі жырда да бір-біріне ұқсас болып келеді.

«Қорқыт ата кітабының» үшінші жыры «Бәмсі-Байрақ» жырында қазақ қауымына тән салт-сана, әдет-ғұрып басым болып келеді. Мәселен, жаңа туған ұл (Бәмсі-Байрақ) мен қызды (Бану-Шешек) бесікте жатқан кезінде атастырып қою қазақтардың көне дәуірден келе жатқан салты. Сондай-ақ қызды алыс жерге ұзату да сол заманның тарихи қажеттілігінен туған салт еді. Мұның өзі бір-бірінен алыс жатқан тайпалардың өзара тұтастығын сақтау қажеттілігінен өмірге келгені. Қыз алып, қыз беру арқылы жасалатын осындай ұтымды одақтың сарындарын қазақтың қаһармандық дастандары мен лиро-эпикалық жырларынан аңғару қиын емес.

«Қорқыт ата кітабының» тіліне келетін болсақ, мұнда оғыз тілімен қатар қыпшақ тілінің де ықпалын айқын көруге болады. Әсіресе кітапта қыпшақ тілінің әсері мал аттарын көрсетуде жиірек кездеседі. Мәселен, құлын, айғыр, бозайғыр, бұқа, құлан, қыран, т. б.

«Қорқыт ата кітабында» үй тұрмысы мен көшіп-қонуға, тағам атауларына қатысты сөздерде көбіне қазақ тілінің элементтері болып келеді: тұрақ, орда, юрт (жұрт), үлес, үй, юк (жүк), қойма, қоңсы, айран, қымыз, ет, т. б.

Мұнда музыка өнеріне қатысты қобыз, сарын, дауылпаз (мәселен, Ораз дауылпаз ұрды), сайрамақ, түлен (тарту) сияқты сөздер кеңінен қолданылған. Мұндай мысалдарды «Қорқыт ата кітабынан» көптеп келтіруге болар еді.

Сондай-ақ Қорқыт жырларындағы адам аттары мен кітаптың топонимиясы да бұл шығарманың ежелгі қазақ даласында туғанына дәлел болатындай. Мысалы осы кітаптағы атаулар туралы айтатын болсақ: Қорқыт көл(Торғайда), Өгізтау (Атасу бойында), Өгізсу, Өгізжылғасы, Өгізсай, Тас өгіз, Сыртқы өгіз (Сыр бойында), Баршын көл (Торғайда, Атбасарда), Арқа (Арқу), Ұлытау, Кішітау, Ортау (Ортаг), Құтты қия (Ортаудың биік шыңы), Борсықтың құмы, Қарақұм, Сырсуы, Арал, Каспий теңізі, Қаратау (Қарашық тауы, Қараспан тауы), Қазығұрт тауы (Құтты қия), Талас, Шу өзендері, Күнбатыста Маңғыстауда, Жайық суы - міне Абылғазының көрсетуі бойынша, оғыз бен қыпшақ, қаңлылардың бірлесіп мекен еткен ортасы осы өлкелер [3, 81].

Мұның бәрі жырдағы тарихи оқиғалар, тарихи адамдар байырғы қазақ даласында болғанын көрсетеді деп айтуға болатындай. Ой атасы Қорқыт айтты дты дейтін мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, ұтымды фразеологиялық өсиет- нақыл тіркестер ғасырлар бойында онша өзгеріске сөздері ұшырамай, сол күйінде қазақ қауымы арасында ауызша да сақталып келген. Қорқыт дастанында ақыл-ойдың алыбы «Қорқыт ата айтты» деген қанатты сөздер, мақал-мәтелдерге айналып кеткен фразеологиялық сөз тіркестері, өсиет-нақыл сөздер көп. Бұлардың бәрі дерлік сан ғасырлар бойы қазақ қауымы арасында ауызша тарап, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, бүгінгі күнге дейін рухани қазына ретінде сақталып, бізге жетіп отыр.

Қорқыт ата мұрасы одан сан ғасырлар бұрын, яғни сақтар, ғұндар мемлекеті гүлденіп тұрған дәуірде өмірге келген «Алып Ер Тоңға», «Шу», «Оғызқаған», «Аттила», «Көкбөрі», «Ергенекон» дастандары негізінде қалыптасқан, қисынды жалғасы болып табылады. Қорқыт жырларының стилі туралы ой толғаған белгілі түрктанушы, профессор М. Жолдасбеков былай деп жазды: «Қорқыт жырлары стилі жағынан түрк халықтары тудырған «Күлтегін», «Тоныкөк», «Алпамыс» секілді ежелгі ерлік жырларымен сабақтас келеді. Мұнда да жыр тізбегі көркем қара сөздер түйдегімен үнемі алмасып отырады – оқиға қара сөзбен баяндалып, кейіпкерлерлер сөзі жырмен жеткізіледі. Өлшемі жағынан әртүрлі, қазақ эпосына тән 7-8 буынды жолдар да мол кездеседі» [1, 125 б. ]. Қорқыт ата ойшыл данышпан адам ретінде сол дәуірге көненің көзіндей болып жеткен терең философиялық «Қорқыт ата айтты» деген осындай шешендік ой толғамдары XV—XVIII ғасырларда өмір сүрген қазақтың Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұқар жырау сияқты жырау-ақындарының шығармаларынан өз жалғасын тапты.

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев: «Түбі бір түрк халықтарының ортақ ойшылы саналатын атақты ақын, дәулескер күйші, философиялық мазмұны аса терең аңыздардың кейіпкері Қорқыт бабамыз  баршамыздың рухани болмысымыздың алтын арқауы болып табылады» [6, 127] - деп ой түйіндегендей Қорқыт бабамыз барша түрк халқының ортақ мәдени рәмізі деуге болады.

Тарихи деректер мен ғылыми пайымдауларды түйіндей келе, Қорқыт Атаны түрк халқының салт-дәстүрі, наным-сенімі және дүниетанымынан сыр шертер мұра қалдырған жыршы деп қарастыруға болады. Аңыз әңгімелерде Қорқыт Ата өзінің желмаясына мініп, халыққа мәңгілік бақыт әкелетін жерұйықты іздеген данагөй ойшыл. Ең ақырында қобыз күйімен көз жұмып, артындағы ұрпақтарына өлмес күйлерін қалдырған дәулескер күйші. Қорқыт Ата жырларының философиялық мән-мағынасының негізі – әлемді, табиғат заңдарын көркемдік таным тұрғысынан игеру. Оның өмір сүйгіштік дүниетанымы адамзат үшін әрбір тіршілік сәтінің құнды екенін ескерту, қайталанбас уақытты қадірлеуге шақыру, сол арқылы өмірді мәңгілік ету идеясы Қорқыт философиясының негізін құрайды.

1.Жолдасбеков М. Қорқыт//Асыл арналар: мақалалар жинағы.-Алматы: Жазушы, 1990

2. Қазақ Совет энциклопедиясы. – Алматы. – 1975 ж.

3.Мұқтарұлы С. Қорқыт Ата. – Түркістан:Мұра. – 1997 ж.

4. Ермекова А. Күй атасы Қорқыт.// Қорқыттану: ғылыми мақалалар жинағы. – Қызылорда: Тұмар. - 2003 ж.

5. Салағараұлы Қ. Түріктер. – Астана: Күл тегін - 2007. – 308 б.

6. Жайсанбаев Т., Табулова А. Легенда и действительность о Коркуте//Қорқыттану: ғылыми мақалалар жинағы. – Қызылорда: Тұмар. - 2003 ж.

7. Шынтаева И. Қорқыт ата мұралары арқылы оқушылардың рухани адамгершілігін қалыптастыру. Пед. ғылым. канд. ... дисс. авторефераты: 13.00.01. – Алматы, 2009. – 25 б.

Türkiye

Bölümü Doçent Yardimcisi

Astana. Kazakhstan
KAZAK TÜRKÇESI VE TÜRKIYE TÜRKÇESI ARASINDA SES DEĞIŞMELERINDEN KAYNAKLANAN EŞSESLI KELIMELER
Özet: Türkiye Türkçesiyle Kazak Türkçesi arasında çok sayıda eşsesli kelimeler bulunmaktadır. Bu eşsesli kelimelere neden olan temel etken Kazak Türkçesinde gerçekleşen ünsüz değişmeleridir. Bu ünsüz değişmelerinin başında da ş > s ve ç > ş ünsüz değişmesiyle k ünsüzünün iki ünlü ortasında ğ ünsüzüne dönüşmesigelmektedir.Ayrıca bir kısım alıntı kelimelerde de ünsüz değişmeleri sonucu eşsesli kelimeler görülmektedir.

Anahtar Kelimeler: ç > ş ve ş > s ünsüz değişimi, eşsesli kelimeler, Türkçede eşsesli kelimeler, Kazak Türkçesi - Türkiye Türkçesi kelime ilişkisi.
Giriş

Eski Türkçedeki ç ünsüzünün çağdaş Kazak Türkçesinde düzenli bir şekilde yerini ş ünsüzüne yine Eski Türkçedeki ş ünsüzünün de düzenli bir şekilde yerini s ünsüzüne bıraktığı bilinmektedir. Kazak Türkçesinde görülen ş > s ve ç > ş değişimi yalnız günümüz Kazak Türkçesine özgü değildir.Ş > s değişimin ilk izleri Eski Türkçede görünmektedir. Tonyukuk yazıtında şad, taş ve taşıkdın kelimeleri sad, tas ve tasıkdın şeklinde geçer.Gabain Uygur dönemine ait Mani yazısı ile yazılmış tek yazmada hiçbir zaman ş sesininkullanılmamasının bir ağzı özelliği mi yoksa müstensihle ilgili olduğunun araştırılması gerektiğini söyler. Eski Türkçedeki s / ş karşılığı V. Thomsen, S. E. Malov, E. Tenisev, A. Batmanov, A. M. Sçerbak ve Ahmet Caferoglu gibi birçok Türkologun dikkatini çekmiştir (Buran 2007: 121-122).Kimi Anadolu ağızlarında da ş / s ve ç / şkarşılığı tespit edilmiştir (Gülsevin 2008: 379-387). İran’daki Salamsağzında (Gökdağ 2006: 128) ve Halhal ağızlarında (Karini 2009: 89) da ç ünsüzünün hece sonunda ş’leştiği ancak hece başına geçerken eski ses değerine yeniden döndüğü tespit edilmiştir. Görüldüğü gibi ş > s değişmesi Türkçenin tarihî devirlerinde ve Günümüz Oğuz ağızlarında ç > ş değişmesi ise günümüz Oğuz Türkçesi ağızlarında görülen bir ses değişmesidir.Ancak, Kazak Türkçesi bir yazı dili olduğundan bu ses değişmeleri Türk dili incelemeleri için ayrı bir önem arz etmektedir.

Kazak Türkçesinde görülen düzenli ç > ş, ş > se değişmesi Kazak Türkçesiyle Türkiye Türkçesi arasında eşsesli kelimelerin türemesine yol açmıştır.ç’lerin düzenli bir şekildeş’leşmesi Kazak Türkçesinin kendi içinde herhangi bir eşsesliliği beraberinde getirmez. Nedeni ise eski ş’lerin tamamının s ünsüzüne dönüşmesidir. Örneğin aç“tok olmayan” kelimesi aş“tok olmayan” dönüşürken aş“yemek” kelimesi de as“yemek” olmuştur. Böylece ç > ş değişmesinden doğacak eşseslilik Kazak Türkçesinin kendi içinde engellenmiştir. Ancak, ş ünsüzünün s’leşmesi,Kazak Türkçesinin kendi içinde eşsesli kelimelerin ortaya çımasına neden olmuştur.Baş “baş” kelimesi bas “baş” olurken bas- kelimesinde s ünsüzü değişmediğinden baş’tan dönüşün bas’labas- kelime eşsesli konuma gelmiştir. Ancak Türkiye Türkçesi Kazak Türkçesi arasında hem ç > ş ünsüz değişmesinden kaynaklanan eşsesli kelimeler mevuttur; hem de ş > s değişiminden kaynaklanan eşsesli kelimeler.

Kazak Türkçesiyle Türkiye Türkçesi arasında kimi ses olaylarıyla ses değişmesinden ortaya çıkaneşseslilikdaha çok kelime sonu ve kelime içindeki ünsüzlerle ilgilidir. Kelime başında gerçekleşen ses değişmelerinin yola açtığı herhangi bir eş seslilik bulunmamaktadır. Kelime başında görülen ünsüz değişmeleri kimi nedenlerden dolayı eş sesliliğe yol açmamaktadır:

Eski Türkçede v ünsüzü bulunmaz. Türkiye Türkçede bar, bar-, bir- kelimeleri Türkiye Türkçesinde b- > v- değişmesi sonucuvar, var-, ver- şeklinde gelişmiştir (Ercilasun 2011: 173-175). Kazak Türkçesinde Türkçe kökenli kelimelerin başında v- ünsüzü bulunmadığında Türkiye Türkçesinde görülen b- > v- değişimi, iki Türk lehçesi arasında eşseslilik doğurmamıştır.Yine Eski Türkçede kelime başında d-, g- ünsüzleri bulunmamaktadır (Ercilasun 2011: 173). Eski Türkçedeki kelime başı t-, k- ünsüzlerinin çoğu Türkiye Türkçesinde sırasıyla d-, g- ünsüzüne dönüşmüştür (TLG 2007: 36). Ancak Kazak Türkçesinde kelime başı k-, t- ünsüzlerinin ses değeri korunduğundan Kazak Türkçesinde de- kelimesi hariç kelime başında g- d- ünsüzleri bulunmamaktadır. Kazak Türkçesinde kelime başı g-, d- ünsüzleri bulunmadığından Türkiye Türkçesindekit- >d-, k- >g- değişimi herhangi bir eşsesliliğe yol açmamıştır. Eski Türkçedeki söz başı y-‘ler Kazak Türkçesinde j-‘ye dönüşmüştür. Eski Türkçede olduğu gibi (Ercilasun 2011: 173) Türkiye Türkçesinde de Türkçe kökenli kelimelerde j- ünsüzü bulunmadığından (Ergin 2000: 58) Kazak Türkçesindeki y- > j-değişimi de Türkiye Türkçesiyle Kazak Türkçesi arasında eşsesli kelimelerin oluşumuna neden olmamaktadır.

İnceleme

Ünsüz değişmelerinden kaynaklanan eşsesli kelimeler Kazak Türkçesinde görülen ünsüz değişmeleriyle ilgili olup kelime ortasında ve sonunda görülür. Kazak Türkçesiyle Türkiye Türkçesi arasında oluşan eşsesli kelimeleri, ses değişiminden kaynaklanan eşseslilerkelimeler ve ses olaylarından kaynaklanan eşsesli kelimeler olarak iki grupta incelemek mümkündür:

1. 
   Gerçek anlamda ses değerini başka bir ses özelliklerine devreden ünsüzler: ç > ş ve ş > s
   
2. 
   Ses olaylarından dolayı ortaya çıkan eşseslilikler. Alafonlardan kaynaklanan eşsesli kelimeler:
   

1. 
   Ünsüz değişmelerinin yol açtığı eş seslilikler
   

1. 
   ş> s Değişmesinden Kaynaklanan Eşseslilikler:
   

KZT. asık“aşık kemiği” ~ asık“asılı, somurtkan” TT.

KZT. bas“baş” ~ bas- “basmak” TT.

KZT. es- “eğirmek” ~ es- “esmek” TT.

KZT. is“iş” ~ is“duman ii” TT.

KZT. iste-¹“çalışmak” ~ iste- “istemek” TT.

KZT. kas“kaş” ~ kas“kas” TT.

KZT. kasık“kaşık” ~ kasık“kasık” TT.

KZT. kus“kuş” ~ kus- “kusmak” TT.

KZT. pis- “pişmek” ~ pis“pis” TT.

KZT. tas“taş” ~ tas“tas” TT.

KZT. tös“döş” ~ tös“hayvanı töskürmek için söylenen söz” TT.

Ş> s değişiminin ses söz başında yol açtığı eş seslilik bir kelimede görülmektedir. Farsça şor“tuzlu” kelimesi Kazakçada ş > s ünlü değişmesi soncu sor şekliyle söylendiğinden Türkiye Türkçesindeki sor- ile eşsesli konuma gelmiştir:

KZT. sor“tozluk” ~ sor- “sormak” TT.

2. 
   
   жүктеу/скачать 14.41 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: