Алдашева камар сагингалиевна
жүктеу/скачать 2.07 Mb. Pdf көрінісі
|
|
І бӛлім бойынша тҧжырым Атақты тілші-ғалым Вильгельм фон Гумбольдттің пайымдауынша, «тіл – халық пен оны қоршаған объективті əлемнің арасындағы ерекше аралық əлем» [71, 308]. Қазіргі қазақ əдеби тілі, əсіресе оның лексикалық құрамы – қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған тарихи-мəдени, ұлттық, əлеуметтік тəжірибесінің жиынтық көрінісі. Қазақ сөзі қазақ ұлтының барлық ұлттық келбетін атайды, ақпаратты береді жəне жеткізеді, əлем дүниесіндегі барлық ұғым-түсініктер мен құбылыстарды бағалайды, ұлттық-мəдени танымды қалыптастырады жəне адамдар арасындағы коммуникативтік қызметті жүзеге асырады. Осы тұрғыдан келгенде, қазіргі қазақ əдеби тіліндегі жаңа сөздерді танып-білудің, олар туралы белгілі бір ғылыми тұжырымдар қалыптастырудың маңызы ерекше. Оның себебі жаңа сөздер жасау арқылы ғылым мен техниканың тілін жетілдіру жəне жаңарту мəселесі тіл саясатының маңызды бағдарларының бірі болып отыр. Қазақстандағы тіл саясаты жаңа сөздердің табиғатына қатысты негізгі мəселелерді айқындап беруде. Оның бірі – қазақыландыру үшін төл тілдің семантикалық мүмкіндіктерін барынша, жан- жақты пайдалану болса, екіншісі – пайда болған жаңа сөздердің қалыптануы мен нормалануын бірте-бірте жүзеге асыру. Тіл саясатының басым бағыттарын жүзеге асыру мақсаттарында соңғы ширек ғасыр көлемінде ғылыми-техникалық аталымдарды, мəдени-тұрмыстық күнделікті атауларды қазақыландыру нəтижесінде əдеби тілдің сөздік құрамына 74 мыңдаған жаңа сөздер енді. Қазақыландыру жолында сонымен қатар қазақ ұлтының ана тілдің өміршеңдігін сақтау ісіндегі белсенді іс-шаралары да айрықша рөл атқарады. Тіл саясатының, тілдік жоспарлау мен тіл корпусын жоспарлаудың сындарлы түрде іске асырылып келе жатқандығының нəтижесінде қазақ тілтанымында қазақ неологиясы мен неографиясы қалыптаса бастады деуге толық негіз бар. Бұл арада «қалыптаса бастады» деген ұғымды нақтылай түсуге болады. Сөз жоқ, тілдің лексикалық құрамындағы жаңа сөздер өткен ғасырдың өн бойында қазақ тілтанымында əртүрлі аспектілер көлемінде – сөзжасамға, əдеби тілдің тарихына, семасиологияға, лексикографияға, сөз мəдениеті мен əдеби нормаларға, терминжасамға, аударматануға байланысты үзбай қарастырылып келді. Бірақ қазіргі кездегі жаңа сөздердің айтарлықтай бай корпусы жаңа сөздерді зерттеудің басым бағыттарын, нысандарын, зерттеу əдіс-тəсілдерін, басқа ғылыми парадигмалармен арақатысын, тұтастай алғанда қолданбалы ғылыми сала ретіндегі барлық белгілерін анықтаудың өзектілігін танытады. Жаңа сөздердің қалыптануы мен нормалануына байланысты нормативті- құқықтық негіздер мен ғылыми негіздерді талдау нəтижесінде, қазақ неографиясы мен неологиясының басты белгілерін анықтау нəтижесінде қазақ тілінің ұлттық корпусын қалыптастырудың өзектілігі жəне бұның кезек күттірмейтін мəселе екендігі айқындала түседі. Тілдің ұлттық корпусын қалыптастыру тілдік жоспарлау ұғымымен əрине біртектес. Тілдің ұлттық корпусын қалыптастыру іс-шарасы қолға алынған жəне іске асырылған жағдайда, соңғы 20-25 жыл көлемінде төл тілдің əлеуеті арқылы пайда болған жаңа сөздердің қалыптануы мен нормалануының басты сипаттамаларын ғылыми тұрғыдан танып жəне практикалық тұрғыдан орнықтыруға болады. Тілдегі лексикалық жаңа сөздердің бір ізге түсірілуі, нормалануы мен қалыптануы – үздіксіз жүретін динамикалық үдеріс. Бұл ретте қалыптану мен нормалануға тікелей əсер ететін қайнар көздердің маңызды жəне басты түрлері бар. Қазақ əдеби тілі лексикасының қазіргі динамикасындағы өзгерістерді бекітілген жаңа аталымдар тізбесінен, нормативті орфографиялық, екітілді түсіндірме сөздіктерден, функционалдық стильдердің басты тармақтарынан, сондай-ақ білім беру жүйесіне арналған лингводидактикалық материалдардан анық көруге болады. |