- тіл байлығын жақсы игеруі, оның мүмкіндіктерін дұрыс білуі;  -

83 
адамның қарым-қатынасында, сыртқы əлемге деген адамның көзқарасында, 
сыртқы дүниеге деген адамның ішкі (рухани) дайындығында» – деп есептеген 
[135, 407].
Адам жақсы, əсерлі, бейнелі, мəнерлі, анық сөйлеу арқылы тыңдаушыларға 
ықпалын арттыра алады, өзіне қарата алады. Шешен – тілдік санаты дамыған 
əлеуметтік-рухани тұлға. Ол өмірдің оңтайлы жағдайы мен əлеуметтік жайын 
білуге тырысады.
Шешен – тілдің барлық қыр-сырын меңгерген, тілді ұтымды, пайдалы 
жұмсай алатын тілдік тұлға. Би-шешендер өнерінің философиялық 
ерекшеліктерін зерттеуші Ж. Молдабековтің пікіріне сүйенсек, «тілдік тұлға 
сөйлеуді ұлттық мəдениеттің құралы, ұлттық ділдің тетігі ретінде қабылдап, 
жүзеге асыруға талпынады» [123, 390-391]. 
Қазіргі тілдік білім берудің мақсаты – тілдік тұлға қалыптастыру. Бұл 
мəселенің бір жағында бір тілдің барлық қабаттарын жетік меңгерту, тілдерді 
араластырмай, нақты бір тілде ойын анық, айқын жеткізуді үйрету, сөздік 
қорды байыту сияқты міндеттер тұр. Ал осы міндеттерді жүзеге асырудың 
маңызды тетігі ретінде жаңа сөздерді меңгерту қарастырылады.
«Тілдік тұлға қашан да үш бірдей біржақтылықтан – сөйлеуде лексиканың 
жұтаңдығынан, шетел тілдеріндегі сөздерді ойланбай, еліктеп қабылдаудан, 
сөйлеу ережелерін бұрмалаудан арылуға күш салады» [123, 391]. Осы 
тұжырымда айтылған «сөйлеу лексикасының жұтаңдығы, шетел сөздерін 
орынсыз қолдану, сөйлеу ережелерін бұзу» деген түйткілді мəселелердің 
шешімін табуда тілдің сөздік қорындағы жаңа сөздерді білу керек.
Жалпы тіл мен ұлт, тұлға сияқты сабақтас нысаналардың жаңа сөздерді 
меңгертумен сабақтастығын айқындауда адамның мінез-құлқына тəн 
ерекшеліктерге тоқталу маңызды. Өйткені Абай айтқан «толық адам» мұны 
айналып өте алмайды.
Ұлттың болмысы жекелеген адамдарға тəн ортақ қасиеттерден құралады. 
Қазақы тəрбиеге тəн ерекшелік – ізгілік пен парасатты, мейірім мен 
адамгершілікті ұштастыруында. Сондықтан да «тұлға болмысында ізгілік пен 
парасаттылық болуы керек. Ізгілік пен парасаттылығы болмаса, ол қалай тұлға 
болмақ ... Тұлға өз заманынан үнемі озық тұрады» [118, 158]. Бұған тарих 
беттерінде дəлел көп. Қандай мəселеде де тереңнен, жан-жақты ойланып, ойына 
ізгілік пен парасатты сүйеніш еткен тұлғалар жетерлік. Олар – өткеннен ғибрат 
алған, өз заманында елінің арқа сүйер тірегі болған, келешекке өнеге қалдыра 
білген тұлғалар. Оларға тəн басты ерекшелік мынада, яғни тұтастанған 
дүниетанымның иегері əр уақытта елдің бірлігін, мемлекеттің тұтастығын, 
халқының білімділігін ойлайды. Өзінен гөрі өзгенің қамын көбірек ойлау нағыз 
руханилықтың белгісі екені анық [127, 49]. 
Қоғам қайраткері А. Айталының: «Тіл адамдық капитал ретінде оны 
меңгергендердің қоғамдық, экономикалық, əлеуметтік, саяси мəртебесін 
айқындайды, сондықтан тілге сұраныс та жоғары» [136, 7] – деген ойларына көз 
жүгіртсек, қоғамда өзіндік орнын белгілеу ниеті бар əрбір тұлғаның қазіргі 
таңда тілге деген сұранысы ұлттық мүдде тұрғысынан пайда болуы керек.

84 
Тұлғаның өз ұлтына деген шынайы əрі жауапкершілікті қарым-
қатынасының қалыптасуына түрткі болатын оның рухани күші, рухани 
болмысы. Қазақтың ұлттық болмысын тереңнен зерделесек, «қазақтың 
тұтастығы – рух тұтастығында» [135, 406].
Қазіргі ұлттық философия тұжырымдарында «руханилық – «адам жан-
дүниесінің қоршаған ортаны бар ықыласымен сүюге, адами ортаға қарай, игі 
ой-ниеттерге бастау, адамгершілікке, адамға деген құрмет пен сүйіспеншілікке, 
адалдыққа, мейірімділікке, имандылыққа, тектілікке қарай бет алу» [135, 407], – 
деп түсіндіріледі. Ал ұлы ойшылдардың адамдағы ізгілік пен парасаттылыққа 
қатысты тұжырымдарының түйіні мынаған келіп саяды: «Адам ізгілікті, 
əсемдікті, адамгершілікті, ұлылықты басқа нəрселерден емес, рухтың іс-
əрекетінен алады, адам рухын тəрбиелеу арқылы кемелдікке жəне ізгілікке қол 
жеткізеді» [130, 21].
«Адамның шынайы мəні – оның руханилығында» [135, 406]. Абай үшін 
дүниені терең танып-білу оны əрбір адам жүрекпен қабылдап, ақылмен електеп, 
барлық білім көздерінен сусындап... қанша жүзеге асуға болатындығымен 
байланысты: 
Жүректе қайрат болмаса, 
Ұйықтаған ойды кім түртпек? 
Ақылға сəуле қонбаса, 
Хайуанша жүріп күнелтпек [127, 44]. 
Абайдың айтуынша, дана адамдағы білім, ақыл жəне жігер жақсылыққа, 
ізгілікті істерге бағытталуы тиіс. 
Дана Шəкəрімнің де «адам ақиқатты бас көзімен көрмейді, ақыл көзімен 
көреді» [137] – деген ойы Абай философиясымен сабақтас.
Əл-Фараби «Даналық негіздері» деп аталатын зерттеуінде: «Адамдық 
əрекет күнделікті өтпелі өміріміздегі мақсаттарға талпыну барысында пайдалы 
мен игілікті таңдап алудан тұрады... Бұл мақсаттарға ақыл-парасат бастайды» 
[138, 270], – дейді. Бұл аталған адам болмысын танытушы межелер ұлт тіліне 
қатысты тұлғаның игі мүддесі мен жаңа сөздерді меңгеру мақсатын толық 
айқындап береді.
Жаңа сөздерді меңгертудің философиялық мəнін ұлттық категориялар 
шеңберінде зерделей келе, қазақтың философ ғалымы Б. Сатершиновтың 
мынадай пікірімен түйіндеуге болады: «Ұлттық мəдениеттің негізін құрайтын 
іргелі құндылықтарды – адамдарды рухани тұрғыда оятатын ана тілі мен 
дəстүрді жаңғыртумен қатар, халықтың тарихи өткенін толығымен, жан-жақты 
зерттеулер арқылы қалпына келтіру, тарихи өзіндік сананы қалыптастыру 
тəуелсіздіктің рухани тұғырын құрайды» [129, 4]. 
Зерттеу нысанының философиялық сипатына қатысты мəселелерді əлемдік 
тіл философиясындағы ғылыми категорияларының арақатынасы тұрғысынан 
қарастыруға болады. 
Тіл философиясы – ойлау мен тілдің өзара байланысын жай ғана талдап 
қоймай, тілдің, сөздің жəне сөйлеудің, дискурстың түрлі формаларындағы жəне 
сана мен білім құрылымындағы бағалауыштық рөлін айқындайтын 

85 
философияның саласы. «Тіл философиясы» термині П.И. Житецикий (1900), 
А. Марти (A. Marty, 1910), К. Фослером (К. Vossler, 1925), О. Функе (О. Funke, 
1928), M.M. Бахтин жəне В.Н. Волошинов (1929) еңбектерінде ұсынылды.
Тілдегі жаңа сөздер құбылысына қатысты философиялық мəселелердің бір 
жағы ғылыми тіл туралы тұжырымдарды қамтиды. Ұлы ойшыл əл-Фараби сол 
кезде танымал болған ғылымдарды бес тармаққа бөліп, олардың жалпы 
алғандағы сипаттамасын былайша мазмұндаған: а) тіл туралы ғылым жəне 
оның тармақтары; ə) логика жəне оның тармақтары; б) математика ғылымдары; 
в) физика жəне метафизика, олардың тармақтары; г) адамзаттық ғылым жəне 
оның тармақтары, юриспруденция жəне дін ілімі. Ғылымдар кешені тіл туралы 
ғылыммен ашылған. Əл-Фарабидің ойынша, ол сөздерді жадында сақтау жəне 
əр сөздің не мағына беретінін білу, сондай-ақ бұл сөздерді басқаратын 
заңдарды білуден тұрады. Тіл туралы ғылым жеті тармақтан тұрады [130, 25]. 
Ғылымдардың алдына тіл туралы ғылымды қою тектен-тек емес, себебі қандай 
ғылым болмасын оның өзіне тəн ұғымдық аппараты болатынын ескерсек, 
мұның барлығы тілді айналып өтпейтін мəселелер. 
Осыған орай бүгінде маңызды мəселелердің бірі ретінде жүргізіліп 
отырған тіл саясатында қазақ тілін ғылым тіліне айналдырудың өзектілігі 
əрқашан жаңа сөздер мəселесімен сабақтасып жатыр. Алаш қайраткері 
Х. Досмұхамедұлы ұлт тілінің тағдыры жайында: «Біздің тəжірибемізде қазақ 
тілі — бай тіл. Тек сөздері ғылым жолына салынып реттелмеген тіл. Қазақ тілі 
ғылым жолына салынып реттелсе, ешбір жұрттың тілінен кем болатын емес, 
бұған илануымыз керек» [44, 164], – деген болатын. Түрлі ғылыми ұғым-
түсініктердің үнді-еуропа, славян тілдерінен қазақ тіліне ендіруде тіліміздің өз 
мүмкіндіктерін барынша пайдалану арқылы төл баламасын ұсыну, оны 
нормаландыру жəне қалыптандыру – Х. Досмұхамедұлы айтқан «тілімізді 
реттеу». 
Ғылыми тіл мəселесін алғаш реті философиядағы логикалық позитивизм 
бағытының 
өкілдері 
көтерді 
(«Вена 
үйірмесі»). 
Б. Рассел 
мен 
Л. Витгенштейннің доктринасы ғылыми тілді логикалық тұрғыдан талдауға 
бағытталған. Олардың пайымдауынша, табиғи тілдің əлсіз тұсы бар: 
көпмағыналылық, ойды жасыратын сөз орамдарына тəн логикалық 
құрылымның анық еместігі; психологиялық ассоциациялардың əсерінен 
ауырлығы.
Ғылыми тіл бір мағыналы болуы тиіс. Сондықтан да мазмұнды таңба 
формалды, идеалды жəне логикалық тұрғыдан жетілдірілген тілмен 
алмастырылуы керек. Ол табиғи тілдің əлсіз тұсын бейтараптандыруы қажет. 
Жасанды тілдің артықшылығы мыналарға келіп саяды:

жүктеу/скачать 2.07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: