Аскаров Ч. Айылдын сонун кечтери: Ырлар

Карап коюп үстүмдөгү киймимди?..

«Иштеймин деп, ыр жазам деп коёсуң,

Жүрүпсүң го жаңырта албай ийниңди».

Кийип жүрөм болгон толгон киймимди.

Билсең жеңе бардыгынан эң кымбат,

Жаңыртканмын дилим менен пейлимди».

Үчөө тең али бойго жетелек.

Там салам деп бир тыйыны калбаптыр,

Кээ күндөрү нансыз калып кесерет.

Байлык күтпөй ден соолугун суранам.

Өсүп барат эч нерседен кем эмес,

Мен ошого жетине албай кубанам.

Мен калтырам унутулгус эстелик,

Десе коңшум аяп кетем аябай,

Жанын таштап иштегенин көз көрүп.

Отуз кырк жыл мүмкүн атың аталар.

Урар мүмкүн добул согуп, сел жүрүп,

Мүмкүн тамың башкаларга сатылар.

Кыйналганың, картайганың эртелеп,

Көргөнүмдө зырп дей түшөт жүрөгүм,

Аз өмүрдү аздектебей; Аттиң! – деп.

Сендей болуп там көбөйтпөйм кыйналып,

Бир там салам добул селге урагыс.

Балам эмес, бир мен эмес бул тамда,

Миң-миң деген адам жашап турабыз.

Тамдан кымбат, тамдан бийик эстелик.

Жан жыргатып, жалындатса саптарым,

Мени ошондон элим жүрөр эскерип!

Самсаалайт бутактар ийилип.

Тургансыйт сулуу кыз суу бойлоп,

Жапжашыл көйнөгүн кийинип.

Көркүнө көк дагы тамшанат.

Бийиктеп кээ күнү булуттар,

Жете албай көзүнөн жаш тамат.

Жаткандай чачтарын таранып.

Жылдыздар төгүлөт үстүндө,

Жылтылдак өчпөгөн шам алып.

Тынчтыкка жалбырак үлбүрөп.

Кайдадыр алыста жүргөнсүйт,

Чагылган чарт этип, күлдүрөп.

Таңкы жел койгонсуйт ойготуп.

«Бийлешет» ипичке бутактар,

Апакай ак нурга бой тосуп.

Өткөнүн билбептирбиз бирге жүрүп.

Бөлүнбөй көктө учкан каркырадай,

Жүргөн кез кандай кымбат ойноп күлүп.

Мына эми бөлүнөбүз эки жакка,

Жүрөктү тилип турат өкүндүрүп.

Кайгырам поезд үнүн созгон сайын.

Көзүңдө мелт-калт болуп жаштар турду,

Жүзүңө карай берип көрдүм дайын.

Жүрөгүм жалбыз сындуу дирилдеди;

«Эстей жүр»,– дегениңде,– Мени дайым.

Унутсам башкаларды унутармын,

Оо достум, сени кантип унутайын.

Берди бейм берекени быйыл күздү.

Малчылар алган төлгө кубанышып,

Коончулар кыр-кыр кылып коонун үздү.

Дыйкаңдар кампаларын толтурушуп,

Эл-журтка ырыскылуу шартты түздү.

Талаада төккөн терлер бекер кетпей,

Мына эми жаркыратты эмгек жүздү.

Ушинтип күндөн-күнгө өссө экен,

Ынтымак Кыдыр даарып өлкөбүздү.

Аптабынан сактайт күндүн төгүлгөн.

Бассаң кенен, октой түптүз жолдору,

Кан тамырдай тарам-тарам бөлүнгөн.

Бул ааламда болгон менен канча шаар,

Сен сулуусуң, сен көрктүүсүң көбүнөн.

Булуттарга тиеби дейм калкыган.

Аллеяда басып барам көңүлдүү,

Кооздукка жаным сергип балкыган.

Ушундай жер, ушундай шаар өстүргөн,

Айланайын менин кыргыз калкыман.

Фонтандардан суулар көккө чачылып.

Тынчтык күндүн тычтыгына бөлөнүп,

Шамдар күйөт түндү алыска качырып.

Айылымда жүрүп калып бир-эки ай,

Бара жатам шаарым сага шашылып.

Алма, өрүктөр төгүп турат мөмөсүн.

Суулары бар, булактар бар туптунук,

Чаңкап турсаң мүрөк суудай сезесиң.

Өзөн жээктей өсүп чыккан токой-чер.

Жазы сонун, жайы сонун, күз сонун,

Колуң бошто атайылап келип көр.

Малды багып, жер иштеткен эли алтын.

Өрүш өсүп, сен мекени боло бер,

Манастай эр, Чыңгыздай зор таланттын.

Эх, жыргал, отурганын күүгө канып!

Атадан балага өтүп келе жатат,

Кыргыздын кан-жанына сиңип калып.

Элибиз барктап жүрөт көңүл түздөй.

Ак калпак, комуз менен мактаналы,

Адамга бүтүп калган эки көздөй.

Сууга түштүм, кум жазданып уктадым.

Ырлар да көп, музыка көп дүйнөдө,

Сеникиндей музыканы укпадым.

Үнүң коштоп карк-карк этет кууларың.

Жан дүйнөмдү ээлеп алып музыка,

Көлдү ээрчип, көлдүн үнүн туурадым.

Эңсеп жүргөн музыкага чалкыдым.

Мен өзүмдү жеңил сезип башкача,

Көңүлүмдө көбүгүндөй калкыдым.

Сулуу кыздай көркүң турду ачылып.

Толкундардын керней-сурнай тартканы,

Көкүрөктөн чыкпай калды басылып.

Не бир күүнүн кайрыктарын уга алдым.

Кылымдардын кылымдары өтсө да,

Соолуба деп мен тагдырдан сурандым.

Сууга түштүм, кум жазданып уктадым.

Ырлар да көп, музыка көп дүйнөдө,

Сеникиндей музыканы укпадым.

Кайдасың сен, салкын жайлоо, салкын төр.

Мен турмушта суктанбагам мынчалык,

Көркүң менен көңүлүмдү ача көр.

Элестетем сулуу кызды ай тамак.

Жаш сүйүүдөй жан балкытып сергитээр,

Таңкы желиң бети башты аймалап.

Жөлөк болуп чабан берген бул таяк.

Отургандыр досум жыргап боз үйдө,

«Качан келет, кечикти»,– деп мени аяп.

Чакадагы сүттүн калың каймагы.

Сүйүү өчпөс өз айлымдай көрүнөт,

Чабандардын жашап жаткан аймагы.

Дөөдөй күчтүү, балбан болуп ченебей,

Бул тоолордун бийиктигин кенебей.

Бара жатам салкын жайлоо, салкын төр,

Көңүлүмдө көрүп тууган энедей.

Кайдасың сен салкын жайлоо, сапкын төр.

Мен турмушта суктанбагам мынчалык,

Көркүң менен көңүлүмдү ача көр!

Атажурт эне, түбөлүк аны сүйүп кел.

Гүл азык болуп жүрөккө канча кубаныч,

Өмүрдү арнап иштесек бирге төгүп тер.

Бир сенсиз мага таң дагы аппак атпаган.

Досторум келсе пейилиң менен жылытчы,

Жылуулук болсо кар дагы жерде жатпаган.

Түшүн мага, бул айтканың болбос кеп.

Колдо кубат, белде күчүң турганда,

Түштүгүңө буудан минип жыргап өт.

Баккын аны, баккын абдан кастарлап.

Сен антпестен канча жериң бош капды,

Үңкүйөсүң үйдөн чыкпай баш тырмап.

Эл катары малды багып чоңойтпой,

Өрдөк, казды койдуң такыр жолотпой.

Отура бер кыйын заман болду деп,

Айдан жерге түшүп келген коноктой.

Аман эле жүрө берчи жан досум.

Күндө көрсөм күндө сыздайт кабыргам,

Сендейлерден заман кантип оңолсун.

Кубат алып кан жүгүрөт жүзүмө.

Ойлоп көрсөм жүргөн экем алданып,

Айылдагы коон, дарбыз, жүзүмгө.

Көргүң келип, көркүн ачат табийхат.

Сүйлөшсөм деп көптөн бери эңсеген,

Чабандар бар барпаңдаган пейли ак.

Барарыма турам азыр кубанып.

Мындан кымбат олжо болбос мен үчүн,

Ырым турса тоо гүлдөрү жыттанып.

Балдар тып-тынч чуру-чууну таштады.

Коңур үнү коңгуроодой жагымдуу,

Жайбаракат сүйлөп жатты, шашпады.

Балдар укту, билимине бөлөндү,

Суудай тунук сезимдерге гүл өңдү.

Ушул агай кырк жыл бою иштеген,

Тарбиялап окутту го түмөндү.

Акыйкатчыл, тарбияда тараза.

Ага кымбат ар бир улан, ар бир кыз,

Эли үчүн эң керекке жараса.

Мен суктанам бул агайдын багына.

Ал анткени көктөн тийген күн болуп,

Балдар анын жылынгансыйт табына.

Балдар тып-тынч чуру-чууну таштады.

Коңур үнү коңгуроодой жагымдуу,

Жайбаракат сүйлөп жатты, шашпады.

Чоочурум чын ажал келсе селт этип.

Ага чейин эмгек кылып өткүм бар,

Мен элиме бар күчүмдү бүт берип.

Бардыгына жете бербейт колдоруң.

Басып келем, ашып келем тагдырдын,

Кайчылашкан, татаалдашкан жолдорун.

Каалаганым чыгып турса жолумдан.

Мен элиме чачаар элем чачыла,

Каухар, алтын башка кымбат сонундан.

Кар бороонго калка болсом жүдөтпөй.

Мен элиме кызматымды өтөсөм,

Тыным албай согуп турган жүрөктөй.

Ойлосом да, түйшөлсөм да канчалык.

Колдон келбейт, бирок кардай аппапак,

Тилегиме өзүм калам тынч алып.

Чоочурум чын, ажал келсе селт этип.

Ага чейин эмгек кылып өткүм бар,

Мен элиме бар күчүмдү бүт берип.

Тоо киндиктүү чабандарга барамын.

Ишин сурап жазсам деймин гезитке,

Билсем деймин ар бирөөнүн талабын.

Жаш баладай ойноп жаздым ташка да.

Куюн өтүп, бадал ичи шырп этип,

Качат элик, качат менден жазгана.

Оозум кургап, суу ичсем деп эңседим.

Эңсөө улам бороон сымал күч алып,

Жүрөк дүрс-дүрс, тынч албады аң-сезим.

Ка-ап десеңчи! Эч болбосо бир ууртам,

Суу болсочу, чаңкоону мен унутсам!

Берер беле уучум тоссом мени аяп,

Жалбарынып сурап көрсөм булуттан.

Таш чөйчөктө ары-бери чайпалып,

Ийип кеткен эмчек сымал сызылып,

Булак турат, көзүм турат байланып.

Алдым андан сергектик күч, зор кубат.

Миң бир ирет соолубасын тиленип,

Алкыш айтып, өр таяндым жолду улап.

Боз үй турат, ошол үйгө барамын.

От четинде черди жазып, сүйлөшүп,

Сейит достун бал сөзүнө канамын.

Боз үйдө комуз чертет Садык ага.

Угабыз кулак төшөп жан эргитип,

Куш жаздык коюп алып чыканакка.

Кой, кой дейт чымчылаган кайнилерин.

Чиркин ай кылыктанып күлгөнүн ай,

Угабыз сөздөрүнүн кай бирлерин.

Балбылдайт көздөрүнөн оту жанып.

Бул неси?... Садык аке чертип кирди,

Башкача биз билбеген күүгө салып.

Түштүбү жаштык учур элесине.

Негедир кайрыктары шаңдуу чыгып,

Келиндин окшоп кетти күлкүсүнө...

Күйөөсү жаш келиндин кетип калган.

Бой жашайт, андан бала төрөгөн жок,

Ушундай беле ага ушул жалган.

Келатат он жыл бою арман менен.

Ашууда аты үркүп, жыгып кетип,

Кырсыктан ажыраган алган менен.

Бат эле өзгөрүлдү күүнүн шаңы.

Эки ашык кыз жигитти элестетип,

Мына эми комузунун тынбайт жаагы.

Кете албайт, айланчыктап күүгө канбай.

Кадимки Раймаалы төрдө чертип,

Отурат угуп коюп Бегимайдай.

Терезесин ачып коюп үйүмдүн.

Кыштай болуп тумчуланып оронбой,

Жаздай сергек, жаздай жеңил кийиндим.

Аба кирип, аба абдан тазарды,

Үй ичинде көп иштерим жасалды.

«Кыштагыдай жатып албай мемиреп,

Мээнет кыл»,– дейт кирип келген жаз алды.

Чай ичкенге бошободу колдорум.

Жер күрөктөп, мончок терим шыпырып,

Тиктим жерге уруктардын болгонун.

Ага чейин даяр турсун кетменим.

Күткөн элди көп каратып томсортпой,

Жер жашартып, жаанды бергин көктөмүм.

Сен айланып келген сайын кубангам.

Жыл өтсө да жапжаш болуп жашарып,

Кылымдарга улам жолуң уланган.

Күнүң күлүп, гүлгө оронуп ар убак,

Төрт мезгилдей дүйнө эли достошсун,

Жаңжал, чатак, кетсин элден арылап.

Терезесин ачып койдум үйүмдүн.

Кыштай болуп тумчуланып оронбой,

Көрчү мени, жаздай жеңил кийиндим.

Жапа чегип жүрсөм улам оорудан.

Балчы мага: «Дартка даба бал же»,– дейт,

Кыдыр Ата жолуккансып жолуман.

Балды, коонду танбай жедим оңолдум,

Ач көз оору менден качып жоголдуң.

Коон өстүрүп, бал челекти көбөйттүм,

Көптөн бери бопбош жаткан короонун.

Турганда айланага жытын чачып,

Жолукчу, гүлзарларды аралайлы,

Тарталы рахатын бирге басып,

Сен мени сүйөм дечи,

Турайын кубанычтан кучак жасып.

Таба албай көлөкө издеп турганымда,

Жолукчу, күндүн табын алыстатып,

Сергитчи окшоп тоонун булагына.

Сен мени сүйөм дечи,

Угулсун шыңгыр үнүң кулагыма.

Саргаят тал-дарактын жалбырагы.

Жолукчу, өзгөрбөгөн жазым болуп,

Санаадан саргайбасын жаштык багы.

Сен мени сүйөм дечи,

Жүрөккө мүрөк суудай болсун дары.

Жанга өтөт үшүгөндө анын каары.

Жылынам күн тийгендей кышты сезбей,

Кеп эмес сен бар кезде мунун баары.

Сен мени сүйөм дечи,

Сөзүңдү уксам экен, дагы... дагы...

Отурчу элек көлөкөлөп салкындап.

Мен өзүңдү саамайыңдан сыласам,

Сен мөлтүрөп көөдөнүмө жакындап.

Бирге отурсак сергий түшчү көңүл бат.

Сен да мага, мен да сага жанашып,

Экөөбүздө жанып турчу махабат.

Кээде келип олтурабыз салкындап.

Балдар ойнойт жаныбызда карачы,

Сени апа-алап, мени турат ата-алап.

Бардыгына күбө болгон салкын бак,

Экөөбүзгө бүт турпаты алтын бак!

Сүйүүгө күбө болду мырза терек.

Моймолжуп улам мага жакындайсың,

Сен мага чын берилип калсаң керек.

Ойлосом ошол учур чанда келет.

Сен улам жаш баладай эркелейсиң,

Жылдызым бир өзүңө жанса керек.

... Суулары ошол күндүн алыс акты,

Сездирбей тагдыр бизди алыстатты.

Эстесем ошондогу махабаттын,

Мүнөтү кандай кымбат, кандай татты.

Эгерде көргүм келсе элесиңди.

Суктанып шол терекке карай берем,

Көпкө мен ачып коюп тереземди.

Жаш күнүмдөй махабатка күйө албайм.

Сендей болуп эч кимде жок наздануу,

Билем аны, билген менен сүйө албайм.

Көңүл калган сендейлерден ай жамал.

Ашык болуп балбылдаган көзүңө,

Эрчий берет, суусай берет канча жан.

Сенден алыс айдаткандыр кемени.

Элесимде жашасаң да бир өзүң,

Биздин жолдор кошулушпайт бил эми.

Ал караш көз ирмемдин арасында,

Оп тартып, өзүң көздөй алып барат.

Калгансып магниттин талаасында.

Ал талаа талаасыбы махабаттын,

Өзүмчө кыялданып балын таттым.

А бирок абалымды сезип койбой,

Бат эле менден узап бара жаттың...

Тынч жаткан жүрөгүмдү жараладың,

Балыктай алдастаган кайрымакта,

Кыйналдым кучагында санаалардын.

Билбеймин кимге кандай, мага дары.

Аарыдай жабалактап гүл талашкан,

Карашат суктанышып сага баары.

Жөн эле кызганычтан кейибейин.

Өзүңө эмгек менен көрүнбөсөм,

Сөз айтпайм, сүйөм дебейм ага чейин.

Катымды алып айрыдыңбы ким билет.

Мен өзүңдү Айым, Күнүм деп жүрсөм,

Жообун бербей бүтүрдүң го эзгилеп.

Ырдын баркын, сөздүн баркын сезбедиң.

Жаркылдаган жарым болот деп жүрсөм,

Бүтпөй койду бой көтөрүп эзгениң.

Каттар жаздым бирок жооп албадым,

Билдим кийин сен башканы тандадың.

Муңга толгон эң акыркы кат менен.

Алып кеттиң, махабаттын калганын.

Ай нуру тиет чачырап.

Биз турган ушул кайыңдын,

Көркөмү көзгө басылат.

Кайыңды көздөй сызыла,

Өөп өтөт улам жибек жел,

Жеткенсип сүйгөн кызына.

Бой тосот улам ансайын.

Байкасак сылап жаткансыйт,

Төгүлгөн жашыл саамайын.

Шуудурай түштү жалбырак.

Сызыла соккон желге эми,

Баратты кайың магдырап...

Козголо түштү делебе,

Жибек жел, кайың болбосо,

Кетмекпис үйгө жөн эле...

Көңүлүм бир калган соң эрибес эч.

Суктантып турган менен сулуулугуң,

Эң кыйын эми сени сүйөмүн деш.

Арнагам алоолонгон махабатты.

«Сендейлер ээрчип жүрөт» – деген сөзүң,

Жаныма жаа огундай катуу батты.

Бир эмес, экөө беле сенде жүрөк.

Дагы эле баягыдай жөргөндүрсүң,

Бир буга, бир тигиге күлүмсүрөп.

Жашырындык бир чоң талды пааналап.

Жарым сааттык бирге турган мүнөттөр,

Жарык шамдай жүрөгүмдө жана алат.

Жашылданат жааган сайын талаа жак.

Жалт бурулткан көздөрүңдүн учкуну,

Жалын болуп барат канды аралап.

Жагымын ай, жан дүйнөмө таралат.

Жаным эркем жашырбасам өзүңсүң,

Жайлоодогу мөлтүрөгөн карагат.

Жакындасаң жытың искеп туруу бак.

Жаш баладай жайнап анан карадың,

Жай күнүнөн канча таптуу, жылуураак.

Басуу кыйын борпоң карда тушалып.

Миң ойлонтуп мынча неге азгырдың,

Жетсем деген эңсөөм барат тутанып.

Өттүм жондон, бастым дагы бир далай.

Тоо боорунан сенин үйүң көрүндү,

Жетем эми, көрөм сени жыргалай.

Ошол күнүм башка күнгө тең эмес

Жолум карап терезеде турупсуң,

Кетпей койду ошондогу бир элес.

Турасың сулуу карекке тунуп.

Мөлтүрөп аккан булакка барып,

Олтурсак кана маекти куруп.

Жүзүмдөй кезде жыргап ал, ойно.

Жүрөмүн жаным сырыңды билбей,

Жүзүмдү сунсам томсортуп койбо.

Жүзүнөн менин жүрөгүм ташып,

Баратам сага баарынан мурда,

Кайтпайын кайра баладай жашып.

Турат кээде көз караштар уланып.

Сүйкүм жүзүң жоогазындай албырат,

Ичке белиң тал чыбыктай буралып.

Тарттым сени, боюң турду кыналып.

Көлкүп турдум кашыктагы сымаптай,

Кундуз чачың көөдөнүмдө куланып.

Бир уурттам кашыктагы суудай жансыз.

Шотанын Тинатини мындай калат,

Ааламдын – Айпериси сенсиң жалгыз.

Көргөндө чалкасынан кулар беле.

Ай тууган, ай болбосо Пери тууган,

Жөн эне сендей чүрөк туумак беле.

Ал жарык жүрөгүмдөн өтөт жарып.

Колуңдан кармарыма көзүм жетпей,

Баратам катарыңда күйүп жанып.

Бир уурттам кашыктагы суудай жансыз.

Шотанын Тинатини мындай калат,

Ааламдын Айпериси сенсиң жалгыз.

Күлмүңдөп күндөгүдөй келесиңби?

Сага деп арнап койгон гүл дестем бар,

Эстейт деп андан менин элесимди.

Эсине келбей жүрөт билем аны.

Билдирип сүттөй таза сезимимди,

Ырымды ак кагазга жаздым жаңы.

Таштаармын ал ырымды форточкаңдан,

Атса экен эртеңкинин аппак таңы.

Каттар жазып колуң бошто кел дедиң.

Кайдан барам, чарбада иш күч алып,

Билесиң го сенден алыс жердемин.

Келбеди деп санаа тартып жүрбөгүн.

Азыр барбайм, малга тоют даярдап,

Чөбү белден, шибери мол төрдөмүн.

Жолугууну абдан самап калармын.

Кош кайыңдай бирге туруп, сыр чечип,

Сагынычтуу көздөрүңдөн карармын.

Аткан ок сымал бат өтөт жаштык кез деген,

Жарк этчү айга алтындан таккан коңгуроо,

Ак куум өзүң ааламды кезип издеген.

Бакытка бөлө, таңдагы нурдай чачылып.

Элесиң дайым мен менен жүрсүн издетпей,

Күлмүңдөп койчу каректе калсын басылып.

Жибисин жүрөк өзүңдөн гана нур алып.

Туптунук болсо сүйүүбүз тунук булактай,

Өмүрлөр өтөр шаттыкта көңүл кубанып.