Аз ҷониби Шурои илми-методии Донишгоҳи технологии Тоҷикистои тавсия шудааст

пулҳои когазии гуногунарзиш) - ин ӯҳдадории қарзии бонк

мебошад. Дар айни ҳол аз тарафи бонкҳои марказӣ (Бонки

миллии Точикистон) ба воситаи аз нав ба хисобгирӣ намуда-

ни векселҳо, қарздиҳӣ ба ташкилотҳои гуногуни қарзӣ ва дав-

лат бароварда мешаванд.

Бароришй бонкнотаҳо бо талаботи воқеии гардиш, яъне эҳтиёҷи воқеии истеҳсол ва фурӯшн маҳсулот вобаста аст. Таъ-миннокии бонкнотаҳоро намудҳои муайяни захирахои моддӣ ташкил менамоянд. Аввалин бонкнотаҳо дар охири асри XVII бароварда шуданд. Тадриҷан ҳуқуқи барориши бонкнотаҳо ба як бонки калони мамлакат, ки он номи бонки марказиро гирифт ва дар бисёрии мамлакатҳо давлатӣ мебошад, воба-ста карда шуд. Барои ҳамии хам бонкнотаи бонки марказӣ ба воҳиди пулии мамлакат мубаддал гашта, дар тамоми сар-замини мамлакат озодона гардиш менамояд ва давлат ба онҳо курби маҷбурӣ мебахшад.

Бонкнота аз вексел аз рӯи аломатҳои зерин фарк мекуиад:

- муҳлатнокиаш. Вексел ӯҳдадории қарзии мӯҳлатнок,
юнкнота бошад ӯҳдадории қарзии бемӯҳлат мебошад;

- кафолатнокиаш. Вексёл ба муомилот аз тарафи соҳиб-

Ро дорад. Бонкнота дар замони ҳозира аз тарафи бонкҳои

ванд;°^{КНОгаи клас}сикӣ, яъне ба филиз (тилло ё нуқра) ивазша-

зепм_ |^{3 Пулҳои} когазӣ (билетҳои хазинадорӣ) бо аломатҳои

рин фарқ мекунад:

31

МОЛИЯ ВЛ ҚАРЗ

• 
  аз рӯп пайдоншаш. Пулҳои қоғазӣ (билетҳои хазинадорш аз вазифаи пул ҳамчун воситаи муомилот, бонкнота бошад аз вазифаи пул ҳамчун воситаи пардохт ба вуҷуд омадаанд;
  
• 
  бо усули эмиссия (барориш). Пулҳои қоғазӣ (билетҳои хазинадорӣ)-ро ба муомилот макомоти давлатии хазинадоря (дар ҳолати мавҷуд наб.удани ин мақомот вазорати молия), бонкнотаро бошад боики марказӣ (Бонки миллии Тоҷшсистон) мебарорад;
  
• 
  аз рӯи баргарданда буданаш. Бонкнотаҳои классикй бо анҷоми мӯҳлати вексел, ки бо номи оп бароварда шудаанд ба бонки марказӣ бармсгарданд, пулҳои қоғазӣ (билетҳои хазинадорӣ) бошад барнамсгарданд ва дар роҳҳои (капалҳои) гардйш «дармемонанд»:
  
• 
  бо қобилияти иразшавй. Бонкнотаҳои классикӣ бо бар-гаштапаш ба бонк ба тилло ё нуқра иваз мешуданд, пулҳои қогазӣ (хазинадорӣ) бошад ҳамеша ивазнашаванда буданд.
  

Зарур аст, ки се рохи эмиссияи бонкнотахои муосирро қайд намоем:

• 
  додани қарзҳои бонкй ба хоҷагиҳо, ки алокаи муоми-лоти пулиро бо ҷараёни такрористсхсоли сармояи ҷамъията таъмин мекунад;
  
• 
  додани қарзҳои бонкӣ ба давлат, ки дар ин ҳолат бонк-нотаҳо ба ивази ӯҳдадориҳои қарзии давлат бароварда ме-шаванд;
  
• 
  ба ивази зиёдшавии захираҳои тиллоиву асъории расми дар давлатҳои тавозуни пардохти мусбӣ (актив) дошта.
  

32

_лП-^ум1^УЮХИЯТ, ВАЗИФАХО ВЛ НАМУДҲОИ ПУЛ

Дар асоси чекҳо низоми ҳисоббаробаркуннҳои гайринакди ба вучуд омад, ки дар он қисми зиёди иддаои байни якдигар ичрошуда баробар карда шуда, пардохт аз рӯи салдо (фарқ) бе истифодаи пулҳои нақц иҷро мешавад. Хусусан ин ба ҳисоббаробаркуниҳои миҷозони як бонк хос аст. Дар ҳисоб-баробаркуниҳои байни миҷозони бонкҳои гуногун чек (ба маблаги фарк) ба номи бонки марказӣ навишта мешавад.

Дар муомилот намудхои гуногуни чскҳо истифода меша-ванд:

номӣ - чеки ба номи шахси муайян навишташуда, вай ҳукуқи тамвили онро надорад;

фармонӣ - чеки ба номи шахси муайян навишташуда. ки ваи дар навбати худ имкон дорад бо роҳи навишт дар пушти : ҳуқуқи гирифтани пулро ба шахси сеюм диҳад; пешниҳодӣ - мувофиқи он маблағи дар чск нишондодашу-да оа пешниҳодкунандаи чек дода мешавад;

аксептшуда ~ мувофиқи он бонк гарави додани пули дар чек навищташударо медиҳад;

нардохтӣ - чекҳое, ки танҳо барои ҳисоббаробаркунии ^аирвдакдй истифода мешаванд.

низатсиякунӣ ва автоматикикунонии амалиётхои хисобб ^{Гузариш} ^^{а Исти}фодабарии васеи мошинҳои электрошш ё инти - 'М-^Ҳ) сабабгори пайдоииш усулҳои нави пардохт ! '^эз истифодабарии пулҳои электронй шудаид. Раи ком] ^лектоРонӣ - ин пулҳои дар суратҳисобҳои хоти-^кӮмаки т ..^срҳои ^^онк мебошад, ки истифодабарии онҳо бо °хи махсуси электронй иҷро мегардад. Масалан,

33

МОЛИЯ ВАҚАРЗ

Дар асоси ҷорӣ намудани МЭҲ дар фаъолияти бонкӣ им-конияти ивази чекҳо бо кортҳои бонкӣ пайдо шуд. Ин васи-лаи пардохт, ки пули накд ва чекро иваз мекунад, инчунин ба дорандаи он имконияти аз бонк карзи кӯтоҳмуддат гирифтан-ро медиҳад.

Дар муомилот намудҳои зерини кортҳо истифода меша-ванд;

• 
  кортҳои дебетӣ, ки дорандаи он имкон дорад танҳо дар ҳачми маблағи дар корт доштааш ҳисобй кунад;
  
• 
  кортҳои креднтй, ки ба соҳиби он имкон меднҳад ҳангоми нарасидани маблаги дар корт буда, аз бонк қарзи кӯтоҳмуддат гирад;
  
• 
  кортҳои савдо, ки аз ҷониби ширкатҳои калони савдо бароварда шуда, барои ҳисобу китоб бо миҷозони онҳо исти-фода мешаванд.
  

Моҳияти пул дар чист?

Ду консепсияи пайдоиши пулро тавсиф диҳед. Онҳо аз ҳақдигар бо чӣ фарқ мекунанд?

Ҷараёни эволютсия (таҳаввул)-и нулро шарҳ диҳед.

Шакли пурра (васеъ)-и арзиш аз шакли пулии он чй фарк дорад?

Пул кадом вазифаҳоро иҷро мекунад?

Моҳияти вазифаи нул ҳамчун ченаки арзишро шарх диҳед.

Микёси нарх чист?

Дар кадом вақт пул ҳамчун воситаи муомилот истифода мешавад?

Зарурати вазифаи пул ҳамчун востаи андӯхт дар чист?

34

МАВЗУИ 1. МОҲИЯТ, ВЛЗИФАҲО ВЛ НАМУДҲОИ ПУЛ

Вазифаи пул ҳамчун воситаи пардохт ба кадом эҳтиёҷотҳои иктисодиёт мувофиқат мекунад?

Вазифаи пул ҳамчун пулҳои ҷаҳониро шарҳ диҳед.

Нақши пул дар шароити иқтисоди бозорӣ дар чист?

Кадом пулҳо пулҳои ҳақиқӣ номида мешаванд?

Ба ҷонишинони пулҳои ҳақиқӣ кадом пулҳо дохил меша-ванд?

Фарқи байни пулҳои қоғазӣ (билетҳои хазинадорӣ) ва бонкнотаҳоро шарҳ диҳед.

Намудҳои пулҳои қарзиро номбар намоед.

Вексел чист?

Хусусиятҳои хоси векселро номбар намоед.

Дар муомилот кадом намудҳои чек истифода мешаванд?

Кадом роҳҳои эмиссияи бонкнотаҳоро медонед?

Намудҳои кортҳои бонкиро номбар кунед.

Тестҳо

1. Шакли хоҷагидорӣ, ки дар он ҷо маҳсулот барои истеъ-
моли худи истеҳсолкунанда муқарррар шудааст номи зерин-
ро дорад:

а) хоҷагии пулӣ;

б) хоҷагии молӣ;

в) хоҷагии натуралӣ;

г) хоҷагии пулӣ ва молӣ.

2. Ҷонишини пулҳои ҳақиқн нн пулҳое мебошанд, ки -

а) арзиши номиналиашон ба арзиши воқеиашон ба-

б) арзиши воқеиашон аз арзиши номиналиашон зи-

в) арзиши номиналиашон аз арзиши воқеиашон зи-

г) арзиши номиналиашон аз арзиши воқеиашоп 100

35.

а) маҳсулнокии меҳнат чен карда мешавад;

б) арзиши ҳамаи молҳо муайяи карда мешавад-

в) сатҳи тараккиёти истеҳсолот муайян карда ме-

д) харҷҳои истеҳсолот муайян карда мешавад.

4. Пул:

а) 2 вазифаро иҷро мекунад;

в) 4 вазифаро иҷро мекунад;

а) оддӣ ва пурра;

б) оддӣ, пурра, умумй, пулӣ;

в) оддӣ ва пуля;

г) пурра, умумӣ, пулӣ.

6. Ба иулҳои қарзй чй дохил мешавад:

а) саҳмия;

б) вомбарг;

в) бонкнота;

г) векселхои хазинадорӣ

7. Эмитенти (бароришгари) пулҳои когазй (билетҳои хази-
надорӣ) кадояш аз цц муассисаҳо мебошаид?

а) бонки марказӣ;

б) хазинадорӣ;

в) боикҳои тиҷоратӣ;

г) корхонаҳо

8. «Пул дар натиҷаи созиш байни одамон, ки истифоД^аВ
оиро барои мубодила намудан қулай ва муфид мешумориданД'
пайдо шудааст» - ин:

а) консепсияи эволютсионии пайдоиши пул мебошаД>

б) консепсияи ратсионалистии пайдоиши пул меоо'
шад;

в) назарияи филизии пул мебошад;

г) назарияи номиминалистии пул мебошад.

36

ЛР1ӮТ11_^Р^ХИЯТ' ВАЗИФАХО ВЛ НАМУДҲОИ ПУЛ Пулхои қоғазие, ки аз тарафи давлат барои нӯшонидани хои худ бароварда метавачд, чугтн ном доранд:

б) чек;

г) вексел.

10. Хусусияти пулҳои қарзӣ дар он аст, ки

а) онҳо аз филизҳои қимматбаҳо тайёр карда меша-

• ванд;

б) оихо ба давлат барои пӯиюнидани хароҷотҳои

в) барориши онҳо дар асоси талаботи муомилот ба

г) онҳо ба талаботи муомилот алоқае надоранд.

11. Вексели тахвилшаванда:

а) аз тарафи қарздиҳанда, қарздор ва пулгиранда;

б) аз тарафи қарздиҳанда;

в) аз тарафи қарздор ва пулгиранда;

г) аз тарафи иулгиранда
имзо карда мешавад.

12. Чеки номӣ ин чеке мебошад, ки

а) ба номи шахси муайяи навишта шуда, ӯ ҳуқуқи
тамвили онро надорад;

б) ба номи шахси муайян навишташуда, дар навба-

в) мувофиқи он маблаги дар чек нишондодашуда ба

• Дорандаи корти дебетй имкчш дорад:

37

МОЛИЯ ВА КЛРЗ

в) танҳо дар ҳаҷмн маблағи дар корт доштааш ҳнсобй

д) ҳангоми нарасидани маблаги дар корт буда, аз бопк ба маблаги 2000 сомонӣ қарз гирад.

14. Пул ҳамчун воситаи муомилот барои:

а) иваз намудани мол ба хизматрасонӣ;

б) дар вақти хариду фурӯш, ки гирифтани молу до-
дани пул бо хам мувофиқ меоянд;

в) дар вақти баамалбарории додугирифтҳои гуногун;

г) барои чен кардани арзиши молҳо
истифода бурда мешавад.

15. Ба пулҳои тиллой камбудихои зерин хосанд:

а) ягон камбудӣ надоранд;

б) хароҷотҳои баланди муомилот;

в) факат ду вазифаи пулро ичро мекунанд;

г) фақат се вазифаи пулро ичро мекунанд;

16. Дар кадом вакт пул вазифаи воситаи пардохтро иҷро
менамояд?

а) дар вакти муайян намудани арзиши мол;

б) дар вақти тиллоро аз бозор ба ивази пули миллӣ
харида андӯхт намудан;

в) дар вақти пардохти музди меҳнат;

г) дар вақти хариди мол.

17. Пулҳое, ки арзнши номиналии онхо ба арзнши филизи

а) қарзӣ мсбошанд;

б) электронӣ мебошанд:

г) ҷонишинони пулҳои ҳақикӣ мебошанд.

18. Тарафи рӯйии танган тиллой:

а) аверс;

б) реверс;

38

МЛРТУИ1_^МОХИЯТ' ^{ВАЗИФЛХО ВЛ} НАМУДҲОИ ПУЛ

а) воситаи муомилот ва пардохтро;

б) воситаи муомилот ва пулҳои чаҳониро:

в) ченаки арзиш ва воситаи муомилотро;

г) воситаи муомилот ва воситаи андӯхтро
ичро менамояд.

20. Всксели оддӣ ин векселе мебошад, ки:

а) аз ҷониби қарздиҳанда бароварда шуда, дар он

б) аз ҷониби карздор бароварда шуда, дар он ӯхда-

в) дар асоси фурӯши молҳо ба қарз бароварда ме-

г) аз қарздиҳии маблағи муайяни пул бармеоянд.

чунщ ^{аИДоиши П}У^Л буда, тарафдорони он пайдоиши пулро

меп,у_х^{И аи ОНро} бярои мубодила намудан қулай ва муфид

Умориданд, пайдо шудааст.

^яи пайдо! ^СиЯ" ^эво:"°"^1С"⁰""" пайдоииш пул - яке аз консепси-

^ЯД. кц цу,. ■-' ^{Пул ме}бошад ва тарафдорони он исбот менамо-

^ДаРози муб ^{ДУИИ хости} одамон дар натиҷаи инкишофи дуру

^ла, аз олами бойи молҳо ҳамчун моли махсус

39

МОЛИЯ ВА ҚАРЗ

40

МАВЧУИ 1. МОҲИЯТ, ВАЗИФАҲО ВА НАМУДҲОИ ПУД

кабул шуда, барои чен намудани нархи хамаи молҳои дигар истифода мегардид.

Тезавратсияи тилло - дар бозор ба ивази пули миллӣ ха-ридан ва дар шакли сабика, танга, чавоҳирот захира намуда-ни тилло.

Пулҳои ҳақиқӣ - ин иулхое мебошанд, ки арзиши номина-лиашон (дар болояшон нависта шуда) ба арзиши ҳақиқиашон, яъие, ба арзиши филизе, ки аз он тайёр шудаапд баробар аст.

Чонишини иулҳои ҳақиқӣ (аломатҳои арзишӣ) - ин пулҳое мебошанд, ки арзиши номиналиашон аз арзшпи воқеиашои, яъне меҳнати ҷамъиятии барои истеҳсоли онҳо сарфшуда ба-лаидтар аст.

Пулҳои қогазӣ (билетҳои хазииадорӣ) - ин пулҳое мсбо-шанд, ки ҳамчун аломати арзиши аз тарафи давлат барои пӯшонидани касри буҷет бароварда шуда, ба тилло иваз на-мешаванд ва давлат ба онхо курби маҷбурй мебахшад.

Вексел - ин ӯхдадории хаттии як шахс ба шахси дигар дар бораи ба ӯ с шахси сеюм дар мӯҳлати муайян додани маблаги навишташуда мебошад.

Боккнота - ин ӯхдадории қарзии бонк мебошад ва аз та-рафи бонкҳои марказӣ (Бонки милдии Тоҷикистон) ба во-ситаи аз нав ба ҳисобгирй намудани векселхо, карздиҳӣ ба ташкилотҳои гуногуни карзӣ ва давлат бароварда мешаванд.

Чек - ин фармони хаттиии сохиби ҳисоби ҷории бонкӣ ба бонк дар хусуси аз ҳисоби ӯ пардохт кардани маблағи дар чек нишондодашуда ба шахси муайян - пешниходкунандаи чек ё ба ҳисоби бонкии дигар мебошад.

Чеки номӣ - чеки ба номи шахси муайян навишташуда мс-°ошад, ки ҳуқуки тамвили онро надорад.

Чеки фармонӣ - чеки ба иоми шахси муайяп навишташу-Да мебошад, кн дар навбаги худ имкон дорад бо рохи навишт Дар пушти чек ҳукуки гирифтани пулро ба шахси сеюм диҳад.

4}

МОЛИЯ ВАҚАРЗ

Чеки пешииҳодӣ - чеке мебошад, ки мувофиқи он маблағи дар чек нишондодашуда ба пешниҳодкунандаи чек дода м._е„ шавад.

Чеки аксептшуда - чеке мебошад, ки мувофиқи он бон_к гарави додани пули дар чек навишташударо додаст.

Чеки пардохтӣ - чекҳое мебошанд, ки танҳо барои ҳисоб-баробаркунии гайринакдӣ истифода мешаванд.

Пулҳои электоронӣ ~ ин пулҳои дар суратҳисобҳои хоти-раи компютерҳои бонк мебошад, ки истифодабарии онҳо бо кӯмаки дастгоҳи махсуси электронӣ иҷро мегардад.

Адабиёт

1. 
   Қонуни ҶТ «Дар бораи Бонки миллии Тоҷикистон»,
   
2. 
   Ашуров Н., Ашуров А.Н. Муомилоти пул ва карз. - Душан-бе, «Матбуот», 2006. - С. 4 - 33.
   
3. 
   Деньги. Кредит. БанкИ: Учебник для вузов / Под ред. ака-] демика РАЕН Е.Ф.Жукова.-2-е изд., перераб. и доп. - М.:1 ЮНИТИ-ДАНА, 2003. - С.8 - 29.
   
4. 
   Деньги, кредит, банки. Экспресс - курс: Учебное пособне / Под ред. д-ра экон. наук. проф. О.И.Лаврушина. - М.: КНО-РУС, 2005.-С. 11-48.
   
5. 
   Корчапш Ю.А. Деньги. Кредит Банки / Ю.А.Корчагин. -Ро-1 стов н/Д.: Феникс, 2006. - С.З - 16.
   
6. 
   Раҳимзода Шариф. Муомилоти пулӣ ва карз - Душанбе, Эр-Граф,2008. - С. 7 - 63.
   
7. 
   Раҳимов З.А., Ятимов Х.М., Ҷӯраев Ш.Ҷ. Молия, муомило-1 ти пул ва қарз. - Душанбе, «Сино», 2006. - С. 8 - 17.
   
8. 
   Финансы. Денежное обращенис. Кредит: Учебник для »У' зов /Под ред. проф. Г.Б.Поляка. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, И изд. 2003. - С. 8 - 28.
   

2. 
   Муомилоти пулии накдӣ
   
3. 
   Муомилоти пулии ғайринақдӣ
   
4. 
   Ҳачми нул
   
5. 
   Қонуни муомилоти пулӣ
   
6. 
   Суръати гардиши пул
   
7. 
   Низоми пулӣ
   

Ҳама гуна харакати пулро муомилоти пулӣ номидан мум-нест. Факат ҳамон харакатеро, ки дар ҷараёни с>н пул аз ' суоъект ба субъекти дигар мегузарад ба муомилоти пулӣ ^т додаи мумкин аст. Барои ҳамии ҳам амалҳое, ки дар з як ҳисоб ба хисоби дигари сохиби он мегузарад. < ти пулҳои нақд бе ивазкунии сохиби он ба амал ме-Дохилибо^Рн⁰к-^{ИШХОИ ХИС0бд0рӣ} (бухгалтерӣ) аз рӯи ҳисобҳои ¹ )'*ап ^{НК и}нъикоси онҳо дар суратхисобхои мизочон Цул ^{Да Мешаванд}> ^ба муомилоти пулӣ тааллуқ надоранд. Доимо "- г'⁰"^{И а}Р'^зишР° ^иваз намуда (мол ба пул, лул ба мол), ахсон! ^аШП1 °^{е с}У^^ъект харакат мекунад: 1) шахсони воқеӣ; ^ШР вй! ^{КИ Ва} "^ чдораҳои ҳокимияти давлатӣ. Ҳаракатн ^1а;|Ринакдй ^ИчР°^и вазифаҳои худи он дар шакли накдӣ ва муомилоти пулй номида мсшавад.

43

МОЛИЯ ВА ________

Гардиши пули мамлакат ба ҷамъи пардохтҳое, ки ҳар _Се субектҳои дар боло зикршудаи иқтисодиёт дар шакли ннкдй ва ғайринақдӣ дар давраи муайян ба ҷо меоранд. баробар ме-бошад.

Гардиши пулии мамлакат ҳаракати пулро ииъикос наму. да, аз муомилоти он дар байни

• 
  бонки марказӣ ва бонкҳои тиҷоратӣ;
  
• 
  бонкҳои тичоратй;
  
• 
  бонкҳои тиҷоратӣ ва миҷозони онҳо (корхонаҳо, таш-килотҳо, аҳолӣ);
  
• 
  корхонаҳо ва ташкилотҳо, байни онҳо ва аҳолӣ;
  
• 
  шахсони воқей;
  
• 
  бонкҳо ва ташкилотҳои гуногуни молиявӣ, инчунин бай-ни онҳо ва аҳолй иборат мебошад.
  

Талабот ба пул дар ҳолатҳои зерин ба вуҷуд меояд:

1. 
   дар пардохти ҳаққи молҳо ва хизматрасониҳо дар вакти | иҷрокунии додугирифтҳо;
   
2. 
   барои ғункунӣ дар намудҳои гуногун - дар намуди амо* катҳо дар ташкилотхои қарзй, қоғазҳои қимматнок, дар захи-1 раҳои расмии давлатй.
   

2.2. Муомилоти пулии нақдӣ

Муомилоти пулии нақдй ин гардиши пу.тҳои накдй, <^чЬ'' пулҳои қоғазй (хазинадорӣ), бонкнотаҳо ва тангаҳои фили мебошад.

44

дрЗУИтМУОМИЛОТИ ПУЛИ ВА НИЗОМИ ПУЛИ

• _оРй)-ро вазорати молия е хазинадори мебарорад ва

'^ЗИ,ГаРОИ пӯшонидани касри буҷет истифода мешаванд.

^1Х° отаҳо бошанд аз ҷониби бонки марказӣ (Бонки мил-

^Точикистон) бо рохи қарздиҳӣ ба ҳукумату субъектҳои

сочагидорӣ ва хариди асъори хориҷӣ ба муомилот баровар-

^Х° _мешаванд. Тангаҳои филизиро дар ҳамаи давлатҳо, чун

коида хазинадорӣ сикка мезанад, аммо бонки марказӣ онҳоро

аз хазинадорӣ бо арзиши номиналӣ харидорӣ намуда, дар

якчоягӣ бо бонкнотаҳо ба муомилот мебарорад.

Муомилоти пулии накдӣ дар ҳамаи мамлакатҳо новоба-

ста аз сатҳи рушди иқтисодист қисми ками гардиши пулро

ташкил медиҳад, вале аҳамияти муҳими хосро дорад. Фақат

пулҳои накдӣ ҳамчун воситаи қонунии пардохт бо арзиши

номиналии худ дар тамоми намуди иардохтҳо дар қаламрави

давлат шабонарӯз ва номахдуд барои қабул ҳатмӣ мебошанд.

Дар доираи муомилоти пулии нақдӣ фурӯши пурраи маҳ-

сулотхои истеҳсолшуда, корҳо ва хизматрасонихои иҷрошуда

ба вуқӯъ мепайвандад, мувофиқати талабот ба псшниход

кҷида мешавад. Қобилияти харидории асъори миллӣ аз би-

сер ҷиҳат аз ҳолати муомилоти пулии иақдӣ вобастагӣ дорад.

Сохти муомилоти пулии нақдӣ ба он дохил намудаии села

оток)-ҳои пулии муайяни байни субъектхои муносибатҳои

Ули ё гардищи пулиро дар назар дорад:

яйни низоми бонкҳои марказӣ ва пизоми бонкҳои тиҷоратӣ;

онҳо- ^{)аИНИ бонкҳои} тиҷоратӣ, байни бонкхо ва мичозопи 3) башщ ташкилотҳо, ташкилотҳо ва аҳолӣ;

Ин чо^НИсГ^ҲРВаИД°^{НИ алоҳида}-^Сат*. ва м_арх °^{ЛаИ пулии} калонҳаҷм барои таҳқиқ намудани

Селаи як1^ЛаҲ°^{И муомилоти} пулии нақдӣ имкон медиҳанд.

45

ти пулии накдиро бо ҷараёни таъмини бонкҳо бо пули нак аз тарафи бонки марказӣ ва дарёфт намудани он аз бонкҳ_ои марказӣ алоқаманд менамояд. Пулҳои нақде, ки аз ҷониби бонки марказй (Бонки миллии Тоҷикистон) бароварда меша-ванд, бевосита ба хазинаҳои амалиётии бонкҳои тиҷоратӣ во-рид мегарданд.

Селаи дуюм доираи ҷамъ намудани пули накдро аз миҷо-зони бонкҳои тиҷоратӣ ва таъмин намудани ин миҷозонро бо пули накд фаро мегирад.

Ин селаи пулиро бонки марказӣ ба воситаи қоидаҳои муқаррарнамудааш ба танзим мёдарорад. Дар асоси ин қоидаҳо бонкҳои тиҷоратй амалиётҳои хазинавии худро бо пули пакд амалӣ менамоянд. Ин гардиш гирифтани даромадҳои пулии аҳолиро таъмин менамояд ва ба харҷкунии он хизмат мерасо- ] над. Аҳолӣ инчунин пулҳои накдро барои ҳисоббаробаркуниҳо истифода мебарад, лекип қисми зиёди он барои супоридани андозҳо, пардохтҳои сугуртавй, пардохтҳои коммуналй, пар-дохти қарз, харидани молҳо, пардохти хизматрасониҳои пула-кнп гуногун, хариди қогазҳои қимматнок, пардохти нҷорапулӣ, ҷаримаҳо ва ғайра харҷ мешаванд.

Селаи ссюм хизматрасонии кассавии аҳолиро ба воситаи бонкҳо ва ташкилотҳо ба амал мебарорад. Ҳаҷми муомило-1 ти пулии нақдй байни ташкилотҳо хело кам аст, чунки кисми . асосии хисоббаробаркуииҳо бо роҳи ғайринақдй ичро меша-ваид. Барои ҳар як ташкилот ҳудуди ҳаҷми пули нақд дар ^ха* | зина муқарррар карда мешавад ва пули аз ҳудуди муайянШУ* да зиёд буда, ба бон.ки тиҷоратие, ки ба ин ташкилот хизМЗ мерасонад бояд супорида шавад. Як қисми пулҳои накди Д^аР хазинаи ташкилот буда, барои ҳисоббаробаркунӣ дар баи онҳо истифода мешавад, аммо қисми зиёди он ба аҳоли ба муди даромадҳси гуногуни пулӣ (маош, нафақа ва кӯмакпУ ' идрорпулӣ, подоши суғуртавӣ, дивиденд, даромад аз фУРУ қоғазҳои қимматнок ва гайра) дода мешавад.

46

₃ӯ_И 2. МУОМИЛОТИ ПУЛИ ВЛ НИЗОМИ ПУЛИ

, _ЧОрӯм Дар вақти истифодабарии пулҳои нақд, дар

тги паолохт ба воситаи додани пул ба дасти кабулку-улчате. ки »"к«

. пяплохт ичро мегардад, паидо мешавад. Дар ин холат

■ (Ьи сеюмро, масалан оонкро огоҳ намудан ва гирифтани

^Ригии ӯ Д^аР бораи додутирифт лозим нест. Қабулкунандаи

^Р°рдохт касе набошад метавонад бетаъхир пулхои гирифта-

ашро сарф намояд.

Дар замони ҳозира ин намуди селаи пулҳои накд ба пай-лошавии гардиши «ниҳонӣ» овара мерасонад. Пулхои зиё-ли накдӣ. пеш аз ҳама купюраҳои номиналашон калон дар иктисодиёти «нихонӣ» барои ба амал баровадани амалётхои ғайриқонунӣ, «гурехтан» аз андозбандӣ, инчунин дар амалиётҳо бо маводи мухаддир ва яроқу аслиҳа, дар бизнеси бозиҳо, дар хизматрасониифаъолияти гурӯҳҳои ҷинояткор ва гайра исти-фода мешаванд.

Муомилоти пулии накдӣ аз тарафи бонки марказӣ (Бон-

ки миллии Тоҷикистон) мувофиқи тартиби муайяишудаи

амалиётҳои кассавӣ дар иктисодиёт ташкил карда меишввад.

Вай қоидаҳои умумӣ, намудҳои хуҷҷатҳои ибтидоии кас-

савӣ, шаклҳои ҳисоботро дар бар мегирад. Ташкилотҳои ҳамаи

аклҳои моликият дар вақти ташкили муомилоти пулии накдӣ,

°а воситаи кассаи онҳо мегузарад, бояд мувофики онхо

амал намоянд.

азорати риоя иамудани тартиби гузаронидани амалиётхои ави дар мамлакатҳои алоҳида ба институтҳои қарзӣ нанд " ^{КИ ба миҷозони Х}У^Д хизматрасонии кассавӣ мерасо-аст. Чи^ИН ^" ^^ ^{мақомоти} хадамоти андоз вогузор гардида-Точики- ^ЗВРе' ^{КИ Дйр боло қаид нам}У^да будем дар Ҷумҳурии Тоҷикмг-г^{0 муомил}°ги пулии нақдӣ аз тарафи Бонки миллии

ки миллии Тоҷикистон) ва ҷузъҳои ои дар шакли мутамар-каз иҷро карда мсшавад. Барои халли масъалаҳои аз тарафи бонки марказӣ (Бонки миллии Тоҷикистон) гузошташуда, аз институтҳои карзй риоя намудани қоидаҳои зерин талаб кар-да мешавад:

1. 
   риоя намудани тартиби муқарраршудаи гузаронидани амалиетҳои кассавӣ;
   
2. 
   риоя намудани қоидаҳои ташкили воридшавии пулҳои нақд ба кассаи (хазинаи) онҳо;
   
3. 
   риоя намудани қоидаҳои ташкили гирифтани иули нақц аз кассаҳои онҳо;
   
4. 
   риоя намудани меъёри боқимонии пули нақд дар кас-саи онҳо (сатҳи имконпазири минималии боқимонии пулҳои нақд дар кассаи амалиетй дар охири рӯз);
   

1. 
   риоя намудани тартнби ҳисоббаробаркунӣ бо пули накд;
   

5. 
   меъёри ҳнсоббаробаркупй бо пули нақд (миқдори ҳудудӣ байни шахсоии ҳуқуқӣ).
   

Пулҳои нақде, ки ба кассаҳои ташкилотҳо ворид мегар-данд. бояд ба муассисаҳои бонкӣ барои минбаъд дохил наму-дани онҳо ба ҳисобҳои ин ташкилотҳо супорида шавапд. Ба муомилот аз кассаи бонк пули нақд дар шакли пардохти муз-ди меҳиат ё дигар ҳисобҳои нақдӣ баровада мешаванд.

Амалиётҳои бо дохил намудани даромади пулӣ ба ҳисобҳои он дар бонк ва доданп пулп накд ба мақсадҳои гуногун дар фа-ъолйяти бонкӣ шалиётҳои кассавӣ номида мсшаванд. Меъёри боқимонии пулҳои накдӣ дар касса ин миқдори ҳудудии пулҳон накд мебошад, ки дар касса барои ҳолатҳои гайричашмдоцП'

48

МЛВЗУИ 2. МУОМИЛОТИ ПУЛИ ВА НИЗОМИ ПУЛИ

нигоҳ дошта мешаванд. Ин ҳудуд барои ҳар як ташкилот, ҳатто онҳое, ки даромади доимии пулӣ надоранд муайян карда ме-шавад. Дар як вақт бо тасдиқ намудани меъёрхои кассавӣ ба-рои ин ташкилот бонк тартиб ва мӯҳлати супоридани даро-мади накдиро ба бонк тасдиқ менамояд.