Аз ҷониби Шурои илми-методии Донишгоҳи технологии Тоҷикистои тавсия шудааст

Балаидравиииарх»

тпл.го. ки бопулп

миллй ифода

шудааст

Лдухтитилло^

аяохидя

ссУ

3.3. Шаклҳои таваррум

тава

Иқтисоддонҳои хориҷӣ таваррумро асосан таҳлили омилҳои баландравии нарх, ки бо ташакку «,|Т* лаботи истеьмолӣ, пешниҳодн молҳо ва хюматхо. тан ^рш лабот ва пешниҳод алоқаманд аст ва ба ташаккулео

80

ид баррасӣ менамоянд. Ин омилхо ду шаклк

' ^М6рДмуайян менамоянд: таврруми талабот, ки аз саба-

^арруМР°ии талабот ба вучуд меояд ва таварруми харҷҳо,

| ^зиёДШаб_аландравии нархҳо дар зери таъсири зиедшавии

^оГистехоолот мегардад.

вароуми талабот днр натиҷая зиедшавии ҳаҷми пуя дар

* р.с кучуд меояд, ки он ба баландшавии қобилияти муомилот о« &У V**

орӣ дар сатҳи мавҷудбудаи нарх оварда мерасонад. Та-[ умумии аз имкониятхои истеҳсолии иқтисодиёт зиёд-|уда баландравии нархҳоро ба вуҷуд мсорал.

Таварруми талабот ба воситаи омилҳои пулии зерин ба

зучуд меояд.

!. Ҳарбикунонии иқтисодиёт ва афзоши хароҷотҳои ҳарбӣ.

юиши хароҷотҳои ҳарбӣ, аз он ҷумла харид иамудани молҳои ҳарбй ки лурра аз тарафи Ьучгт пӯшоиида мешаванд ба зиёд шудани ҳаҷми пул ва боиси балапдравии нарххо ме-гардад.

2. Касри буҷет ва зиёдшавии қарзи давлатӣ. Васеъшавии

фаҳои давлат ба болоравии хароҷотҳо, ки аз даромадҳои

фдтаранд ва ба болоравии қарзи давлат оварда мерасо-

чарзи давлатӣ дар навбати худ ё аз ҳисоби қарзгирии

" ва ё эмиссияи бонкиотаҳо пӯшонида мешавад. Дав-

юсита маблағҳои иловагиро мегирад, ки дар навба-

УД ин талаботи иловагиро ба вуҷуд меорад.

^ —_г^«„ ^арлиод «з гарафи оонкҳо. оасеъшавии и п'^.^И- ^{ВН амалиетх}.°и карзП ба зиёдшавии воситаҳои

_н • **одани карзҳои барзиёд аз тарафи бонкҳо. Васеъшавии

олҳ₀''й^{ДИШ оварда ме}Расонад ва ин талаботи иловагирс

⁴- Вори_До™^Мя^аТРаС°^{НИҲО & ВУҶУД Меорад}-^{а Ма}млакат ^асъоР^и хориҷӣ. Воридшавии асъори хориҷӣ

^Ридтавии" °° ^{Курби м}У^соили асъор алоқаманд мебошад

^РДохт та!?^{0РИ Хориҷӣ да}Р ^олати мусбӣ будани таво-

'Чуц Ме_0рад ^ ^{0ТИ Ил}°вагиро ба мол ва хизматрасониҳо

>оиси баландравии нархҳо мегардад.

Таварруми харҷҳо а:з нуқтаи назари болоравии цархҳо дар зери таъсири зиёдшавии харҷҳои истеҳсолот ва пеш аз ҳама хароҷотҳо ба музди меҳнат баррасӣ мешавад. Болора-вии нарх ба молҳо ба камшавии даромади аҳолӣ сабабгор мешавад ва барои ҳамин зарурата зиёдкушга музди мех,нат пайдо мегардад. Зиёдшавии музди меҳнат дар навбати худ болоравии харҷи истехсоли маҳсулотҳо, камшавии фоида ва ҳаҷми барориши маҳсулотро бо нархҳои ҷорӣ, ба вуҷуд ме-орад. Хоҳиши гирифтани фоида истеҳсолкунандагонро ба-рои бардоштани нарх маҷбур месозад. Ҳамин тариқ, болора-вии суръати нарххо зиёдкунии музди меҳнатро талаб мекунад ва зиёдкунии музди меҳнат дар навбати худ ба баландравии нархҳо оварда мерасонад.

Таварруми харҷҳо бо таъсири омилҳои зерини гайрипулӣ ба ҷараёни нархгузорӣ тасниф мешавад.

1. 
   Пешсафӣ дар нархгузорӣ. Ин падида дар давлатҳои нқтпсодиёташон тараққикарда мушоҳида мегардад. Ширкатҳои калоп дар вақти ташаккул ва тагйирдиҳии нархҳо ба нархҳои ширкатхои калони пешсафи соҳа муқарррарнамуда, нигоҳ ме-кунанд. Дар натиҷа нархҳо афзоиш меёбанд.
   
2. 
   Пастравии афзоши маҳсулнокии меҳнат ва пастша-вии ҳаҷми истеҳсолот. Ин бо пастубаладшавии даврагӣ ва тағйирёбии таркибй дар иктисодиёт дар марҳилаҳои алоҳида алоқаманд мебошад, ки он харҷро ба воҳиди маҳсулот зиёд менамояд. Дар маҷмӯъ камшавии умумии ҳаҷми маҳсулот, камшавии пешниҳоди мол ва афзоиши нарх ба вуҷуд мсояд.
   
3. 
   Инкишофи соҳаи хизматрасониҳо ва пайдошавии намудҳои нави хизматрасониҳо. Дар натиҷа маош новабаста аз оне, ки маҳсулнокии меҳнат дар соҳаи хизматрасониҳо нис-бат ба истеҳсоло^ пасттар аст, зиёд мегардад. Аз ин ҷо афзои-ши умумии нархҳо ба хизматрасониҳо ба вуҷуд меояд.
   
4. 
   Боло бардоштани музди меҳнат, хусусан дар солҳои баланравии иктисодиёт. Дар вақти пастравии маҳсулнокиИ мехнат бояд музди меҳнат низ паст шавад, аммо игтифокҳой
   

касаба бо амалҳои фаъоли худ ба кам шудани музди меҳнат рох намедиҳанд.

5. 
   Сатҳи баланди андозҳои ғайримустаким (андоз аз арзи-_ши иловашуда, аксизҳо, пардохтҳои гумрукӣ, андоз аз фурӯш ва гайра). Онх,о омили нархро муайянкунанда мебошанд, ки аз тарафи давлат барои пур кардани қисми даромади буҷет ва-сеъ истифода мешаванд. Дар натиҷа афзоиши умумии нархҳо ба ауҷуд меояд.
   
6. 
   Бӯҳрони энергетикӣ. Ин бо баландравии шадиди нар-хи нафт алоқаманд мебошад, ки он яке аз ҷузъҳои асосии ар-зиши аслии маҳсулот мебошад.
   

Новобаста аз мураккабии таваррум ҳамчун падидаи иқгасодӣ, онро миқдоран чен кардан мумкин аст. Барои чен кадани таваррум якчанд индекс (намоя) истифода мешавад. Аз ҳама нишондиҳандаи ададии паҳншуда ва расмий тавар-рум ин индекс (намоя)-и нархҳои истеъмолӣ мебошад. Индекси нархҳои истеъмолӣ барои гурӯҳи молҳо ва хизматрасопиҳое, ки ба сабади истеъмолии сокини мйёнаҳоли мамлакат дохил мешавад, ҳисоб карда мешавад. Ба сабади истеъмолкунанда гурӯҳи молҳою хизматрасониҳое дохил карда мешавад, ки ба-рои зиндагии шахси алоҳида аз рӯи стандарти минималӣ за-РУр мебошад.

Индекси нархҳои истеъмолӣ бо таносуби нархи сабади истеъмолӣ дар соли ҷорӣ ва нархи сабади истеъмолӣ дар соли оазавй (заминавӣ) муайян карда мешавад:

ИНИ = ^Щ-100% НСИБ

ИНИ - индекси нарххон истеъмолӣ, бо фонз; НСИҶ - нархн са-ади истеъмолӣ дар охири соли чорӣ, бо сомонӣ; НСИБ - нархи са-^аДи истеъмолӣ дар охири соли базавӣ, бо сомонӣ.

83

МОЛИЯ ВА ҚАРЗ

Таваррум вобаста аз суръати баландравии нархҳо ба на-муДҲ° тақсим мешавад. Зимнан барои ҳар як мамлакат дар дав-раи муайян микдори намудҳои он гуногун мебошад. Одатан дар адабиёти иқтисодӣ се намуди таваррумро фарқ мекунанд.

1. 
   Хазанда. Суръати миёнаи солонаи болоравии нархҳо дар ин намуди таваррум аз 5 то 10 фоизро ташкил медиҳад ва он хоси иқтисодиёти мамлакатҳои пешрафтаи ҷаҳон мебошад. Ин ҳолат барои рушди мӯътадили иқтисоди бозорӣ ногузир шуморида мешавад ва ба сифати омили афзоиши иқтисодӣ баррасӣ мешавад.
   
2. 
   Ҷаҳанда. Суръати миёнаи солонаи болоравии нархҳо аз 10 то 100 (дар баъзе ҳолатҳо то 200) фонзро ташкил медиҳад ва он бисёртар дар давлатҳои тараққикунанда мушоҳида мсшавад.
   
3. 
   Тезпарвоз (гипертаваррум). Суръати миёнаи солонаи бо-лоравии нархҳо аз 100 фоиз боло мебошад (Хазинаи байнал-миллалии асъор дар ҳолати суръати болоравии нархҳо дар як моҳ 50 фоиз будан таваррумро тезпарвоз мешуморад). Ин на-муди таваррум дар ҳолатҳои фавқулодда дар натиҷаи куллан тагйир додани сохти иктисодии мамлакат ба вуҷуд меояд ва инчунин хоси давлатҳои дар бӯҳрони иқтисодӣ қарордошта мебошад. Таварруми тезпарвоз аз бӯҳрони шадид дар муоми-лоти молию пулии мамлакат далолат медиҳад. Он ба вайрон-шавии истеҳсолот ва бозор оварда мерасонад. Аз таҷрибаи Ҷаҳонӣ маълум мебошад, ки дар чунин ҳолат долларикунонии иқтисодиёт сар шуда, доираи истифодаи пули миллӣ танг ме-^гаРДад ва сармоягузорони дохилию хориҷй маблагҳои худро оо ҳар роҳ ба кишварҳои дигар мегузаронанд. Мисолҳои зи-^еДи таврруми тезпарвозро овардан мумкин аст. Масалан, та-^ваРрум дар Никарагуа дар соли 1990 8500%, дар Перу 8291 ^/4> 68/ ва дар Югославия ҳатто 3000000000 фоизро (соли 1996 *^ангоми задухӯрдҳои ҳарбӣ) ташкил дод /8, 190/. Дар Ҷумҳурии
   

85

МОЛИЯ ВА ҚАРЗ

зиёди нархҳо мушоҳида мешуд. Масалан, соли 1995 баладра-вии нархҳо 2132 фоизро ташкил дод /9, 64/.

Ҳудуд байни намудхои хазанда ва тезпарвози таваррум шартӣ мебошад, лекин аломати умумӣ барои ҳар ду намуди он баландравии суръати гардиши пул, пастшавии босуръати қобилияти умумии харидории ҳаҷми пул ва аз гардиши пулӣ бароварда шудапи тангаҳо ва пулҳои когазии майда мебошад.

Оқибатҳои иҷтимоию иқтисодии сатҳи баланди таваррум инҳоанд:

• нобоварӣ ба пули миллӣ;
такрортақсимшавапи даромадҳо байни гурӯҳҳои аҳолӣ,
соҳаҳои истеҳсолот, мннтақаҳо, сохторҳои хоҷагидорӣ,
аҳолӣ ва давлат, ширкатҳо, байни дсбиторон ва кре-
диторҳо;

беқурбшавии пасандозҳои пулии аҳолӣ, субъектҳои хоҷагидорӣ ва маблағҳои буҷеги давлатӣ;

• 
  додани андози иловагии таваррумӣ ба давлат, хусу-сан аз тарафи онҳое, ки даромади пулии муқаррарӣ доранд (хизматчиёни давлатӣ, нафақахӯрон ва ғайра);
  
• 
  болоравии номунтазами нарх, ки он нобаробарии ме-ъёри фоидаро дар сохаҳои гуногун зиёд ва номутано-сибии такрористеҳсолро афзун менамояд; таҳрифи таркиби талаботи истеъмолӣ бо сабаби саъю кӯшиш барои ба мол ва асъор мубаддал гардонидани иулҳои беқурбшуда; дар натиҷаи он суръати гарди-ши пул меафзояд ва ҷараёни таваррум зиёд мешавад;
  
• 
  суст шудани фаъолияти соҳибкорон, сохаҳои алоҳидаи истеҳсолот, афзоиши бекорӣ, ки ба пастшавии сатҳи зиндагй оварда мерасонад;
  
• 
  камшавии сармоягузориҳо ба хоҷагии халқ ва зиёдша-вии хатарнокии онҳо;
  

МЛВЗУИ 3. ТАВАРРУМ

аз соҳаҳои истеҳсолот ба соҳаҳои савдою амалиётҳо ва миёнаравй гузаштани сармоя ва мутахассисон;

• 
  пастшавии сифати молҳои истсҳсолшаванда аз сабаби нокифоягии қарздихди дарозмуддат;
  
• 
  беқурбшавии фондҳои истеҳлокӣ, ки он ҷараёни так-рористеҳсолро мушкил мегардонад. Ин сабабгори сари вақт харидорӣ нашудани таҷҳизотҳои ҳозиразамон ва нав накардани тартиби коркарди маҳсулот дар соҳаҳои истеҳсолӣ мегардад.
  
• 
  зиёдшавии бозиҳои ҳаннотӣ бо нархҳо, асъор ва фоизҳо; ругнди босуръати иқтисодиёти ниҳонӣ ва «гурехтани» соҳибкорон аз андозсупорй;
  
• 
  пастшавии қурби пули миллӣ ва таҳрифи қурби воқеии он нисбати асъорҳои дигар;
  
• 
  ба табақаҳои гуногун чудо шудани ҷамъият ва дар натиҷа пуршиддат гаштани ихтилофи иҷтимоӣ;
  
• 
  пастшавии нуфузи байналмиллалии мамлакат.
  

Дар ҷаҳон, дар мамлакатҳои гуногун таҷрибаи бойи му-бориза бар зидди таваррум ҳосил шудааст. Таваррумро пур-ра аз байн бурдан номумкин аст, зеро ҳамаи омилҳои баву-Ҷудоварандаи онро (дохилӣ ва берунӣ, пулӣ ва гайрипулӣ) нест карда намешавад ва асоси амиқи мавҷудияти он дар та-биати даврӣ доштани рушди иктисодиёти бозорӣ мебошад.

Аз ҳамин сабаб мақсади асосӣ дар мубориза бар зидди та-заррум - ин идорашаванда намудани он, яъне ноил гаштан ба суръати барои хоҷагии халк ҷоизи таваррум ва суст кардани оқибатҳои манфии иҷтимоию иқтисодии он мебошад.

Хукуматҳои мамлакатҳои гуногун вобаста аз шароити му-айяни таърихӣ ва иҷтимоию иқтисодии баамаломада, чораҳои гуногунро дар мубориза бар зидди он меандешанд. Шакли асосии устуворкунии низоми пулӣ ин сиёсати зиддитаварру-мии давлат ба воситаи гузаронидани ислоҳоти пулӣ ва танзи-ми давлатии ҷараёни таваррум мебошад.

Тузаротщяпп ислохоти нулй. Ислохоти пулӣ - ин пурра ё қисман дигаргунсозии низоми пулӣ, ки аз тарафи давлат бо мақсади ба тартибдарорӣ ва мустаҳкамкунии муомилоти пулӣ гузаронида мешавад.

Дар таърихи муомилоти пулӣ чунин намудҳои ислохоти пулӣ маълум аст.

1. 
   Гузаштан аз як намуди моле, ки вазифаи пулро иҷро мекунад ба моли дигар (аз пулҳои мйсӣ ба пулҳои нукрагй, аз иукрагӣ ба тиллоӣ ё аз биметаллӣ ба монометаллӣ, баъдан ба стандартҳои хишти тиллоӣ, шиори тиллоӣ) ё ки аз як шак-ли низоми пулӣ ба шакли дигар (аз муомилоти пулҳои филизӣ ба пулҳои қогазӣ ва қарзӣ).
   
2. 
   Ивази тангаҳои камарзиш ва беқурбшуда ба тангаҳои пурарзиш ё пулҳои беқурбшудаи ба филиз ивазнашаванда ба пулҳои ба филиз ивазшаванда ё ки барқарор намудани ивази пулҳои қогазӣ ба тилло ё нуқра.
   
3. 
   Чораҳои ҷузъӣ оиди устуворкуиии низоми пулй (дигар-гункунин тартнби эмиссияи пул, таъминнокии болкнотахо, микёси нарх, вазни тиллоии пул ё қурби асъор).
   
4. 
   Ташкил намудани низоми нави пулӣ бо сабаби ташкил-шавии давлатҳои нав, инчунин якҷоя намудани низоми пулии якчанд мамлакат.
   

88

МЛВЗУИ 3. ТАВАРРУМ

Деноминатсия инчунин ивази волидхои пулҳои кӯҳнаро ба Пулхои нав, аммо бе махдудкунии маблаг низ дар назар дорад. Расман вай характери техникиро дорад, зеро баҳисобгириро ^содда ва осон мегардонад ва ба асосҳои иқтисодии устуворку-Нии муомилоти пулӣ дахл иамеқунад. Бо вуҷуди ин, агар вай Дар давраи охирини устуворкунии иқтисодиёт ва молия гуза-Ропида шавад, дар мустаҳкамкунии низоми пулӣ марҳилаи

МОЛИЯ ВА ҚАРЗ

муҳим буда метавонад. Масалан соли 2000 пулҳои нави сомоий ба ивази рубли тоҷикӣ бо таносуби 1:1000 ба муомилот ба-роварда шуданд. Мутаносибан нархҳою музди меҳнат низ ба ҳамин таносуб кам карда шуданд. Дар натиҷа, ҳукумат таво-иист таваррумро ба тадриҷ таҳти назорат гирифта, барои са-маранокии сармоягузорй дар соҳаҳои истеҳсолй замина гузо-рад (8, 207).

Девалватсия ~ ин дар вақти амалкунии стандарти тиллоӣ, паст кардани вазни тиллоии пули миллӣ ва бо қатъ шудани ивази пулҳои қарзӣ ба тилло паст кардани қурби пули миллӣ нисбати асъори хориҷӣ мебошад. Масалан, дар натиҷаи гу-заронидани ду девалватсияи доллар дар ИМА вазни тилло-ии он дар моҳи декабри соли 1971 ба 7,89% ва дар моҳи фев-рали 1973 ба 10% паст карда шуд. Дар Федератсияи Русия 17 августи соли 1998 девалватсияи рубл гузаронида шуд: ба ҷои қурби 6,1 рубл ба доллари ИМА қдаби нави 24 рубл ба дол-лар муқаррар гардид.

Баъд аз қатъ гардидани ивази иудҳои қарзӣ ба тилло де-валватсия барои мустаҳкамкунии мавқеи мамлакатҳо дар бо-зори беруна, беҳтар намудани ҳолати тавозуни пардохт, ҷалб намудани сармоягузориҳои хориҷй истифода шуда истодааст.

Ревалватсия ҷараёни таваррумро дар мамлакат боз медо-рад, чунки молҳои аз хориҷи кишвар воридшаванда нисбатан арзонтар мешаванд, лекин ба содиркунандагон беманфиат ме-бошад, зеро онҳо дар вақти ивази асъори хориҷии арзоншу-да ба пули миллии пурзӯр шуда, аз рӯи шартномаҳои пештар басташуда, аз фарқи қурб зарар мебинанд.

Дар Британияи Кабир баъди ҷанги якӯми ҷаҳон дар вакти гузаронидани ислоҳоти пулӣ дар солҳои 1925-1928 вазни тиЯ-

90

МАВЗУИ 3. ТЛВАРРУМ

доии то давраи ҷангии фунт стерлинг баркарор карда шуда буд. Баъди Ҷанги дуюми ҷаҳонӣ ревалватсия ба воситаи баланд кардани қурби расмии пули миллӣ нисбати доллари ИМА гу-заронида мешуд ва баъдан Фонди байналмиллали асъор зиёд-шавии вазни тиллоии воҳиди пулиро кайд менамуд. Масалан Олмон дар доираи низоми асъории Бреттои - Вудс се маро-тиба ревалватсия гузаронид (солҳои 1961, 1969 ва 1971) /4, 70/. Баъди Ҷанги дуюми ҷаҳонӣ як кисми давлатхо (Полша, Югос-лавия, Исроил, Олмон, Ҷопон ва ғайра) барои баромадан аз вазъи ногувори таваррумӣ усули «зпок хпегару» (муоличаи яку якбора ё шокӣ)-ро истифода бурданд /1, 207; 4. 70/. Ислоҳоти пулӣ бо ин усул характери мусодиравӣ дошта, иазоратро аз болои нархҳо ва музди меҳнат бояд тақвият диҳад. Истифодаи ин усул хусусан дар Полшаю Югославия натиҷаҳои хуб дод.