ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЛИЧНОСТИ В ПОЖИЛОМ ВОЗРАСТЕ

Ермекбаева Л.К. к. пс.н., (г. Алматы, Казгосженпу)

Ученые, изучающие проблемы старение, отмечают сложность самого психологического явление старости. Она включает себя взаимное влияние и взаимную обусловленность биологических, психологических и социальных факторов, связанных с индивидуальным существованием личности и её возрастной изменчивостью с возрастанием индивидуальных различий с годами, с возрастным спадом и одновременно с этим, обогащением психических возможностей с уровнем социальной активности, влияющим на процесс старения.

Геронтология- это наука о старении, старости и долголетии человека. Она изучает процессы старения с общебиологических позиций, а также исследует суть старости и влияние ее наступления на человека и общество.

Понятия "старение" и "старость" - разные по всему содержанию. Старение является причиной, а старость - следствием.

Б.Г.Ананьев отмечает, что "старость и старение который связаны с индивидуальным развитием субъекта, являются не только стадиями этого развития, но и его конечным эффектом"./1/

Болгарский геронтолог Ст. Визев указывая, что старение – это генетико -программировнный процесс сформировавшийся эволюцей жизни, и старость представляет собой последний этап индивидуального развития человеческого вида. /2/

Оснавные понятия геронтологии – возраст, старение, старость, долголетия, бессмертие – отражают не только человеческие представления о жизненных процессах пространственно - временого значения.

По мнению известного советского геронтолога И.В.Давыдовского, в этих понятиях переплетаются объективные законы жизни и субъективные антропоморфные представления человечества, а также просто страстное желание жить долго. Старость – это возрастной период, характеризующий заключительную фазу человеческой жизни. Закономерным завершением процесса старение человека это смерть.

Англиский геронтолог А.Комфорт определяет старение как процесс, который со временем увеличивает вероятность смерти, что связано с постепенным снижением адаптации к внутренней и внешней среде после репродукции и повышением вероятности смерт от случайных факторов.

Предметом геронтологических исследований нужно считать, с одной стороны, старение организма, а с другой – возрастные изменения как неизбежное следствие процессов старения./3/

Один из главных теоретических вопросов этой науки заключается в понимании механизма старения. Как же на самом деле происходит старение? Если удастся определить как происходит естественное старение, сможем ли мы замедлить этот процесс? Естественное старение – нормальный не обусловленный зоблеванями процесс старения человека.

Естественное старение относится к нормальным биологическим процессам, со временем развивающимся у всех людей. Старение это неизбежный и универсальный процесс. Ему подвержены все системы организма, телесные органы и конечно же при оптимальных генетических и средовых условиях. Органы и системы не стареют одновременно и с одинаковой скоростью. Процессы старения начинают задолго до наступление старости.

Старость – один из самых парадоксальных и противоречивых периодов жизни, связанный с тем что "последние вопросы бытия (М.М.Бахтин) встают перед человеком во весь рост, требуя разрешения неразрешимого – совместить возможности старого человека в понимании мира и его жизненный опыт с физической немощью и невозможностью активно воплатить в жизнь все понимаемое.

У людей преклонного возраста постепенно изменяется мативационная сфера, и немаловажным фактором здесь является отсутствие необходимости ежедневно трудиться, выполнять принятие на себе обязательство. Согласно А.Маслоу, ведущим потребностями в пожилом и старческом возрасте становятся телесные потребности, потребность в безопасности и надежности.

Многие старые люди начинают жить "одним днём", наполняя каждый такой день простыми заботами о здоровье и подержании жизнедеятельности и минимального комфорта. Даже простые домашние хлопоты и несложные проблемы становятся значимыми для сохранения ощущения занятости, необходимости что – то делать, быть нужным себе и другим.

Как правило, старики не строят долгосрочный планов – это связано с общим изменением временной жизненной перспективы. Психологическое время меняется в старости, и больше значение теперь имеют жизнь в настоящем и воспоминания о прошлом, чем будущее, хотя определенные "нити" в недалекое, обозримое будущее все же протянуты.

Большинство важнейших событий и свершений своей жизни старики, как правило, относят к прошлому. Благодаря причинным и целевым связям бывшие и будущие событие человеческой образуют сложную систему представлений о ней, которая в обыденном языке именуется "судьбой", а в психологии - "субъективной картиной жизненного пути". Это картина подобна сети, узлы которой – события, а нити – связи между ними. Одни связи соединяют друг с другом событие уже произошедшие; они целиком принадлежат прошлому, стали содержанием развития и жизненного опыта человека.

В старости сохраняется ориентация на определенную временную направленность, описанная А.Бергсоном и К.Юнгом: есть старики, живущие только прошлым (эмоциональные, депрессивные); но есть и те, кто помещает свои перспективы в будущем (инициативные) ориентация на будущее связана также с большей уверенностью в собственных силах, ощущением себя "хозяином своей судьбы".

В старости важны не только изменения, происходящие с человеком но и отношения человека к этим изменениям. В типологии Ф.Гизе выделяют 3типа стариков и старости.

1) старик – негативист, отрицающий у себя какие либо признаки старости и дряхлости;

2) старик-экстравертированный, признающий наступление старости,
но к этому признанию приходящий через внешние влияния и путем
наблюдения окружающей действительности, особенно в связи с выходом
на пенсию (наблюдения за выросшей молодежью, расхождение с нею
во взглядах и интересах, смерть близких и друзей, инновации в области
техники и социальной жизни, изменение положения в семье);

3) старик-интровертированиый, остро переживающий процесс

Не менее интересна классификация социально-психологических типов старости И.С.Кона, построенная на основании зависимости типа от характера деятельности, которой старость заполнена:

1) активная, творческая старость, когда человек выходит на
заслуженный отдых и, расставшись с профессиональным трудом,
продолжает участвовать в общественной жизни, воспитании молодежи
и т.д.;

2) старость с хорошей социальной и психологической

3) "женский" тип старения - в этом случае приложение сил старика

4) старость в заботе о здоровье ("мужской" тип старения) - в этом

Эти 4 типа И.С. Кон считает психологически благополучными, но

есть и отрицательные типы развития в старости. Например, к таковым могут быть отнесены старые ворчуны, недовольные состоянием окружающего мира, критикующие всех, кроме самих себя, всех поучающие и терроризирующие окружающих бесконечными претензиями. Другой вариант негативного проявления старости -разочарованные в себе и собственной жизни одинокие и грустные неудачники. Они винят себя за свои действительные и мнимые упущенные возможности, не способны прогнать прочь мрачные воспоминания о жизненных ошибках, что делает их глубоко несчастными. /4/

B. Генри делит старых людей на три группы в зависимо­сти от количества имеющейся у них психической энергии.

В. Генри делает вывод: процесс освобождения зависит не от старости, а от жизненного опыта, всего перенесенного и пережитого на зрелых и ранних этапах жизни и не являет­ся признаком старости как таковой.

Признание себя старым — сильнейший психологический фактор старения. Но отсутствие самоощущения старения не лучше для физического и психического состояния. Такие старики беспечны и склонны переоценивать и свои возмож­ности, и свое обаяние. Правда, их никогда не угнетают мыс­ли о старости. Правильное ощущение собственного возрас­та — это верная манера поведения и общения.

Довольно оригинальную трактовку дает социолог А.Качкин, разделяющий пожилых людей по типам в зависимости от того, какие интересы, стороны жизни являются главен­ствующими для них.

1. 
   Семейный тип — нацелен только на семью, ее благо­получие.
   
2. 
   Одинокий тип — наполненность жизни достигается главным образом за счет общения с самим собой, собствен­ными воспоминаниями (возможен вариант одиночества вдвоем).
   
3. 
   Творческий тип — он не обязательно должен занимать­ся художественным творчеством, этот тип может реализовывать себя и на садовом участке.
   
4. 
   Социальный тип — типичный пенсионер-обществен­ник, занятый общественно-полезными делами и мероприя­тиями.
   
5. 
   Политический тип — человек, заполняющий свою жизнь участием (активным или пассивным) в политической жизни.
   
6. 
   Религиозный тип.
   
7. 
   Угасающий тип. Человек, который так и не смог или не захотел компенсировать былую полноту жизни каким-то новым занятием, не нашел применения своим силам (к нему должно быть проявлено особое внимание со стороны род­ственников и социального работника).
   
8. 
   Больной тип. Люди такой направленности заняты не столько поддержанием собственного здоровья, сколько на­блюдением за протеканием болезни (речь идет только о здо­ровых людях).
   

Приближение старости переживает каждый человек. Успешно приспособиться к сопутствующим ей переменам может лишь человек с высокой самооценкой считает В.Сатир. В любом возрасте можно научиться заново полюбить себя, повысит свою самооценку, установить новые отношения с окружающим, найти интересную работу или любые другие занятие, которые обогатят и помогут испытать радость жизни./4/

Изучение психологических проблем пожилого возраста составляет одну из насущных задач современной науки: пожилой возраст – значимый этап онтогенеза человека, без обстоятельного исследования которого невозможно построение сколько – нибудь законченной концепций психического развития. Между тем, в отличие от ранних ступеней онтогенеза, психология пожилого возраста разработана мало. Правда в зарубежной психологии, особенно после второй Мировой войны, наблюдается повышенный интерес к данной проблеме.

В последнее время данная проблема приобрела особую актуальность, в связи с измененями в возрастной структуре населения мира и общим его построением. Этот процесс в полной мере проявляется и в Республике Польша и в Советском союзе: значительное увеличение доли пожилых людей и пенсионеров в общем составе населения остро ставит вопрос об их адаптации к условиям жизни с учетом возрастных особенностей.

1. Ананьев Б.Г. Психофизическая эволюция человека в геронтогенезе // Тезисы IX-го Международного конгресса геронтологов.- Киев,1972.

2. Визев Ст. Старение, старост, долголетия - С..,1989.

3. Яцемирская Р.С.., Беленькая И.Г. Социальная геронтология. – Москва.: Владос 1999.

4. Юнита Психологические характеристики зрелости старение и старости. Москва, 2002.

5.Дарвиш О.Б. Возрастная психология. /Под ред.профессора В.Е.Клочко. М.: Владос Пресс 2005.

В этой статье рассматривается психологические особенности личности в пожилом возрасте.

Бұл мақалада қарттық кезендегі адамдардың психологиялық ерешеліктері жөнінде айтылған.

Жылына он мың сәби дүниеге келсе олардың тең жартысы балалар үйін мекендеп, жетім атанады. Жанұя жағдайының төмендігі, ішімдікке, нашақорлыққа және кәмелеттік жасқа толмаған қыздардың күтпеген жағдайда аяғының ауырлауы, қылмыстық іске байланысты іздеуде жүрген әкесі немесе шешесінің жағдайы, ата-ана құқығынан айырылғандар тағы көптеген себептермен қараусыз қалған балалар арнайы мекемелерді еріксіз паналауға тура келеді. Қиын отбасынан шыққан балаға ата-анасының өзіне соншалықты немқұрайлықпен қарап, сондай дәрежеге келтіргені бала үшін өте ауыр психологиялық соққы, яғни бала күйзеліске ұшырайды, соның салдарынан баланың ата-анасына, өзіне, өмірге деген жеккөру сезімі туындайды. Сол себептермен де олар көше кезіп қайырсұрау, жасөспірімдер арасында ұрлық зомбылық, жезөкшелік, нашақорлық сияқты түрлі қылмыстық істермен де айналыса бастайды.

Балалар үйінде тәрбиеленетіндер көп жағдайда нашар тұқымқуалаушылық қасиеттеріне ие: ішімдікпен нашақорлық, туылғаннан пайда болатын психикалық және неврологиялық патологиялар. Маскүнем ата-анадан туылған балаларда жүктілікті тоқтату үшін түрлі шараларды қолданған аналардан туылған балаларда психикалық ауытқулар байқалады. Балалар үйінде тәрбиеленетіндерде психопатологиялық белгілер: ақыл ой кемістігі және шизофрения белгілері де кездеседі. Әсіресе мұндай балалар психикалық, физикалық эмоциялық депривацияға ұшырайды.

Депривация - психология мен медицинада кең қолданылатын термин. Бұл термин ағылшынның «deprivation» сөзінен шыққан, қазақша мағынасы: өмірлік қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігінің шектелуі немесе жойылуы.

Бала толыққанды дамып жетілуі үшін оның ең алдымен ана махаббатына қаныққан, рухани қажеттіліктері қанағаттандырылуы қажет.

Осы қажеттіліктің қанағаттандырылмауы, жеткіліксіздігі тұлғаның толық қанды дамуына кедергісін тигізеді және эмоциялық депривацияның пайда болуына әкеп соғады. Депривацияның осы түрінің айқын көрінісі балалар үйінде тәрбиеленетіндерде ерекше байқалады. Депривацияның екінші түрі – сенсорлық депривация – заттық ортаның болмауы және сезім мүшелерінің қоздырғыштарының жетіспеуі. Депривацияның бұл түрін де балалар үйінде тәрбиеленетіндерден кездестіреміз.

Р.Спиц жазбаларынан анасынан бөлініп, жабық түрдегі мекемелерге келген сәбилердің бір жасқа дейінгілерінің 70% шетінегенін, ал қалған бөлігінің ақыл ойлары артта қалатындығын көруімізге болады.

Г.Х.Рейнгольд пен Н.Бейли (1959) «көп аналардың» балаға тигізер психологиялық әсерін сипаттайды. Олар өз экспериментінде екі топтағы балаларды қарастырады: бірінші топта алты айлық баланы сегізінші айының соңына дейін бір ғана тәрбиеші күткен, ал екінші топтағы балаға төрт тәрбиеші қамқор болған. Үш ай мерзімде жүргізілген эксперимент нәтижесі бірінші топтағы баланың екінші топтағы балаларға қарағанда әлеуметтік реактивтілігінің жоғарлылығын көрсетті, ал бір жылдан соң бұл эксперимент алдыңғы нәтижені қайталамады. Зерттеушілер балаға бір немесе бірнеше тәрбиешінің қамқорлығында болуы оның дамуына ерекше әсер етпейтіндігі туралы қорытындыға келді.

У.Деннис пен П.Наджарьян Ливанда жүз жетімді зерттей отырып, балалар үйінде тәрбиеленушілердің өмірінің бірінші жылының аяғында-ақ жанұяларда тәрбиеленуші өз қатарластарынан психикалық дамуы жағынан кейін қалатындығын анықтады. Зерттеушілер бұндай ерекшеліктердің себебін ана мен бала қарым-қатынасының кемшілігінен деп тапқан.

Ата-ананың қарауынсыз қалған балалар үлкен топты құрайды: бұлар мүлдем ата-аналары жоқ, әлеуметтік жетім балалар.

Әлеуметтік жетімдікке алып келетін факторларға тоқталсақ, олар төмендегідей:

Медициналық-әлеуметтік мүгедек, асқынған ауыруы бар балалар, немесе гигиена сақталмағандық..

Әлеуметтік демографиялық - толық емес, көп балалы жанұя, кәмелетке толмаған ата-аналар, қартайған ата-аналар, екінші рет үйлену және өгей балалар мен ата-аналар.

Әлеуметтік психологиялық - жанұяда төбелес, жанжал шығаратын ерлі зайыптылар, ата-аналар мен балалар.

Әлеуметтік ауытқушылық ұрып соғу, сотталған адамдар, маскүнемдік, нашақорлық..

Осы факторлардан балада психикалық ауытқушылықтар пайда болады.

Бұл жүйенің нәтижесінде ата-анасы жоқ балалардың психикасы мен физиологиялық жағдайы ата-анасы бар, балалардан ерекшеленіп тұрады деп, И.В.Дубровинаның, З.А.Минкованың, М.К.Бордышевскидің зерттеулерінде анықтаған.

Бала алғашқы кезде анасының жылуын, махаббатын, аймалағанын сезгісі келеді. Сәбиді шешесінен айыру күрделі эмоциялық күйзеліске алып келеді. Алты айлығында анасынан айрылған бала анасын іздей бастайды, жылайды, анасының орнын басатын адам іздейді.

Екінші айында балаға біреу жақындаса бала жылап айқайлайды, шыңғырады.

Үшінші айда бала ешкіммен қарым-қатынасқа түскісі келмейді. Егер алты ай анасынан бөлек жүрсе бала ешкімді қаламайды.

Ата-анасыз өскен бала үлкендермен әңгімелескісі келіп тұрады, яғни «қайта жандану комплекісі».

Баланың психикалық дамуының түрліше болуына, олардың қабілеттерінің қалыптасуына тұқым қуалаушылық ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс жағдайында тәрбие мен оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді. Өмірінің алғашқы күндерінен бастап балалар үйіндегі баламен ата анасы бар баланың даму ерекшелігі жермен көктей екені анық. Қарым-қатынасқа деген қажеттілік бір айға толар толмас шақта байқалады. Әрине, ондай қарым-қатынас жасайтын анасының жоқтығынан сыртқы ортадан алатын бала әсерінің ауқымы шектеулі болады.

Мұндай сенсорлық оқшаулану дамуды кешеуілдетеді. Атап айтқанда, қозғалысының дамуы баяулайды, тілі кеш шығады, кей жағдайларда ақыл ойының дамуы да тежеледі.

Балалар үйінде өскен сәбилердің айырмашылықтары өте үлкен. Мысалы:

• ынтасының болмауы;

• сөйлеудің артта қалуы;

• сезімдерінің төмендігі;

• үлкенге деген құрметтің жоқтығы;

• өзімен-өзі жеке өмір сүргісі келуі;

• ойыншықтарымен жалғыз өзі ойнағысы келуі;

Баланың тұлға ретінде қалыптасуына өмірінде «Ата-ана - бала» қатынас жүйесіне түспеуі әсер етеді. Мінезінде қырсықтық, бірбеткейлік сияқты қасиеттер ерте көріне бастайды.

Балалар үйінде - психиаторлық, неврологиялық зерттеулердің нәтижесінде балалардың тез агрессияға түсуі анықталған.

Дәл қазіргі уақытта баланы тәрбиелеуде жанұяның болуы өте маңызды. Әлеуметтік қорғау мекемелерінде балалармен жасөспірімдерге тығыз жұмыс жүргізілуде, бірақ әр бір баланың басындағы қиын жағдайды шешу өте күрделі мәселе. Ата-ананың қарауынсыз қалған балалардың жалпы психикалық және әлеуметтік дамуының бұзылуының себебін анықтап, психикалық ауытқуы бар балалармен жұмыс істеу барысында оларға көмек көрсетуіміз керек. Сол себепті балалармен жас өспірімдерге қатысты кемшіліктерін жою үшін олармен өзара әңгімелесіп дискуссия, диагностикалық әдістемелер мен тренингтер жүргізу кезінде балалардың бойындағы агрессивтілік, қорқыныш, үрей сезімдері, жүйке жүйесінің шаршауы, жеккөру сезімдері, өзіне деген сенімсіздік қасиеттерін жою қажет.

Осы мақсатты жүзеге асыру барысында Алматы қаласының №2 Балалар үйінде тәрбиеленушілердің агрессивтілігін, мазасыздығын «Кракодил» проективті тест, «Өмірде жоқ жануар» көңіл-күйді анықтау тесті, Басс-Дарки сауалнамасы жүргізілді.

Зерттеулер нәтижесі балалар үйі тәрбиеленушілерінің бойындағы жағымсыз, теріс мінез-құлық бар екендігін көрсетті. Осы жағымсыз мінез-құлықтар мен бойларындағы ұнамсыз сапаларды жойып, оны түзету мақсатында сол балаларға қазіргі таңда психологиялық-коррекциялық жұмыстар жүргізілуде.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Мухина В.С. Психологическая помощь детям, воспитывающимся в учреждениях интернатного типа. Вопросы психологии. №1, 1989.
   
2. 
   Дубровиной И.В. Психологическое развитие воспитанников детских домов.
   
3. 
   Ежов И.В.Программа психологического обеспечения духовного развития личности воспитанников детского дома / И.В Ежов – Москва.,1997-236 с.
   
4. 
   Прихожан А.М., Толстых Н.Н. Дети без семьи. Москва., 1990.
   
5. 
   Мақашқұлова Г. //«Қазақстан мектебі», №11-12, 2005, Алматы.
   

РЕЗЮМЕ

Мақалада арнайы мекемедегі балалардың психологиялық және тұлғалық ерекшеліктері қарастырылған.

Адамның бүкіл өмірлік жолында бір-бірінің орнын басып тұратын үш түрлі генетикалық іс-әрекет бар: олар ойын, оқу, еңбек. Ойын – үлкендердің балаларды тәрбиелеудегі іс-әрекеті. Ойынның теориялық түсінігі педагогика мен психологияда көп зерттелген.

Дүние – дүние болып адам баласы жаралғалы бері, тамақ тауып күн көруден басқа, сан алуан ойын түрлері де пайда болған. Ойынды үлкен де, кіші де ойнайды. Бала кездегі ойын түрлері бүлдіршіндердің ақыл-ойын дамытады, өсіреді. Ойын түрлері көп-ақ. Балабақшадағы жас жеткіншектер дайын бөлшектерден үй құрастырып, ермексаздан түрлі-түрлі мүсіндер жасаса, бірте-бірте виртуалды ойындарды ойнауға көшеді.

Ойынның басты-басты үш түрі бар деп білеміз. Олар: кәсіптік ойындар, әуестену ойындары және жаттығу ойындары. Ойын оқыту барысында оқытудың бір формасы және әдіс-тәсілі есебінде дидактикалық категория болады. Осыған орай, ойынды оқытушылар мен студенттердің, ұстаздар мен шәкірттердің, мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндер мен тәрбиешілердің қоғамдасқан оқу мен тәрбие ісіндегі бір-бірімен тығыз байланысты технологиясы ретінде де қолдануға болады. Кішкентайлар ойыны да, ересектер ойыны да белгілі бір тұлғаның мағыналы іс-әрекеті ретінде қарастырылады. Адам өзінің де, өзгенің де ойынын талдап, таразылай отырып, оны өзінің өмір тәжірибесінде қолдануға дағдыланады. Педагогтардың іс-тәжірибесінде ойынға орай бір қатар ұғымын, түсініктері қалыптасқан. Атап айтар болсақ, ол: ұжымдық ойын, рөлдік ойын және т.б.