Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
Белгісіздік есімдік. Есім сөздерінің орнына жүріп, бірақ олардың кім
жүктеу/скачать 3.22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- біреу
- . Әлдекімнен
- ) Кейбір
| 5. Белгісіздік есімдік. Есім сөздерінің орнына жүріп, бірақ олардың кім
және не екендігінің белгісіздігін білдіретін есімдіктерді б е л г і с і з д і к е с і м д і к дейді. Олдарға: біреу, кейбіреу, бірдеме, әркім, әрне, әрнеме, әлдекім, әлдене; бір, кейбір, қайсыбір; әр, әрбір, кейбір; бірнеше, әлденеше, біраз, әрқалай, әлде- қалай, әлдеқашан, әлдеқайдан деген сияқты сөздер жатады. Мағыналары, тұлғалдануы және синтаксистік қызметі жағынан бұлардың бәрі бірдей емес. Біреу, кейбіреу,бірдеме, әркім, әрне, әрнеме, әлдекім, әлдене деген сөздер белгісіз бір адамды, бір нәрсені білдіреді де, көптеледі, септеледі. Сөйлем ішінде зат есім сөзіне тіркесіп айтылмай, өз алдына дара қолданылады да, морфологиялық тұлғасына және сөйлемдегі орнына, қандай сөздермен 181 байланысуына қарай сөйлемнің барлық мүшесі де бола алады. Сондықтан бұларды зат есім сөзінің орнына жүреді деуге болады. Мысалы: 1. Мектеп жақтан біреу келе жатыр. 2. Сарайда бірдеменің дыбысы шығады. 3. Біздің бұл ісіміз кейбіреулерге ұнамауы да мүмкін. 4. Ол өзінің сөзінде әркімді бір кінәлайды. 5. Әлдекімнен естіген жалған сөзді айта бермеу керек, өсек деген содан шығады. Бірінші сөйлемдегі біреу деген белгісіздік есімдік жеке атау тұлғада келіп бастауыш, екінші сөйлемде бірдеменің деген ілік септік жалғауда н е н і ң? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш болып, үшінші сөйлемде кейбіреу- лерге деген белгісіздік есімдік көпше, барыс септік жалғауда келіп толық- тауыш болып, төртінші сөйлемде әркімді деген белгісіздік есімдік табыс жалғауда келіп толықтауыш болып,бесінші сөйлемде әлдекімнен деген белгісіздік есімдік шығыс жалғауда келіп толықтауыш болып тұр. Бір, кейбір, қайбір, қайсыбір, әр, әрбір, бірнеше, әлденеше, біраз деген сөз- дер өздерінен кейін айтылған зат есімнің сындық және сандық белгісіздігін білдіреді де, зат есім сөзіне тіркесіп айтылып, сөйлемде анықтауыш қана бола алады. Бұлар көптелмейді , септелмейді. Мысалы: 1) Кейбір адамдар құс етін жемейді. 2)Әрбір халықтың тарихы, ұзақ дәуірдің ішінде қалып-тасқан, берік сақтайтын әдет-ғұрпы болады. Бұл сөйлемдердегі кейбір, әрбір деген белгісіздік есімдіктер зат есім сөзі-нің алдында келіп, қабыса байланысып, қ а й? деген сұрақа жауап беріп, анықтауыш болып тұр. Сондықтан бұлар сын есім орнына жүріп тұр. Мысалы: Екінші бригада жағынан бірнеше аттылы адам келеді.Олардың келеміз дегеніне әлденеше күн өтіп кетті. Бұл сөйлемдердегі бірнеше, әлде-неше деген белгісіздік есімдік сөздері зат есім сөзімен тіркесе айтылып, қабыса байланысып, қ а н ш а ? деген сұраққа жауап беріп, анықтоауыш болып тұр. Бұл- зат есімнің санының белгісіздігін көрсететін болғандықтан, сан есімнің орнына жүретін белгісіздік есімдіктер деп қарау керек болды. Әрқалай, әлдеқалай, әлдеқашан, әлдеқайдан деген сөздер етістік сөзімен байланысып, етістіктегі қимылдың болмысы мен орнының және мезгілінің белгісіздігін білдіреді де, көптелмейді, септелмейді, тәуелденбейді. Сөйлемде пысықтауыш болып келеді.Сондықтан бұлар үстеу сөздің орнына жүреді. Мысалы: Бұл- әлдеқалай бола қалған оқиға емес. 2. Алматы- Москва поезы жүктеу/скачать 3.22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|